Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım
Nuri Dersimi
Öz-Ge
Dr. Nuri Dersimi'nin diğer eseri "Kurdistan Tarihinde Dersim", Kadri Cemil Paşa'nın "Doza Kurdistan", Ekrem Cemil Paşa'nın "Muhtasar Hayatım", Ihsan Nuri Paşa’nın "Ağrı Dağı İsyanı" ve Musa Anter'in "Hatıralarım" gibi, Kürt aydın ve önderlerinin doğrudan gözleme dayalı az sayıdaki ürünlerinden biri olan "Hatıratım" adlı eseri de, Kürt yaşam ve ulusal mücadelesi açısından büyük önem taşıyor. Bu nedenle eserin, sadeleştirilip ara başlıklarla beslenerek ve notlanarak bugünkü kuşaklara ulaştırılması bir görevdi.
Yirminci yüzyılın başından itibaren Kürt ulusal uyanışını bizzat yaşayan, Koçgiri ve Dersim Hareketlerini doğrudan yönlendiren aydın ve önderlerden biri olan Nuri Dersimi'nin, çok yakın gözlem ve değerlendirmeler içeren bu anılar kitabı, açıktır ki birinci elden bir kaynak olarak Kürdoloji çalışmalarının vazgeçilmez kaynaklarından biridir.
İçindekiler
Roja Nû Yayınevi'nin Önsözü / 9
Yayınevimizin "Önsöz'ü / 12
Ben Kimim: Soyum-Sopum / 13
Birleşmemenin Yolaçtığı Olumsuz Gelişmeler / 18
Babam: Kürt Halk Şairi Mılla İbrahim / 19
Özel Medrese / 20
Abdülhamid'in Amacı ve Aşiret Mektebi / 20
Kürt Aydınları / 21
Dersim'deki Mektep Hayatım / 24
Harput İdadi Mektebinde / 25
Kürt Talebe Birliği / 26
İstanbul'a Gidişim / 28
İstanbul'daki Mektep Hayatım (1911-1913) / 30
Kürt Talebe Hevî Cemiyeti'ne Girişim / 31
Kürdistan Muhiban Cemiyeti / 33
1913 Yılında İstanbul'daki Mektep Hayatım / 37
Ittihad-Terakki ve Yoğunlaşan Milliyetçilik Akımları / 37
Başarısızlığın Nedenleri / 39
Ermeni Meselesi / 43
Kürt-Ermeni Dosluğunun Bozulmasında Üç Etken / 44
Kürtler'in Erıneniler'e Yardımı / 45
Abdülhamid'in Kürdistan Politikası / 48
Ermeniler'in Kürtler'e Yönelik Mezalimi / 49
Dersimli Seyid Rıza’nın Gözlemi / 51
Kurdistan Teâli Cemiyeti Örgütleniyor / 53
II.Abdülhamid'in Kürt-Ermeni Politikası / 54
Ermeniler'e İlişkin "Islahat Projesi" / 57
"Islahat Projesi"nin Kürtler Açısından Anlamı / 66
Proje'nin Oluşumu ve Sonucu / 67
Ermeni Katliamı / 73
1914'ten Sonra Hayatım / 77
I.Dünya Savaşı Başlıyor / 77
Erzincan'daki Hayatım ve Savaşta Kürtler (1914-1916 Yılları) / 79
Çelebi Cemalettin Efendi Dersim'e Gönderiliyor / 83
Kangal'daki Görevim ve Evlenmem / 86
Teşkilat-ı Mahsusa'nın Yapısı ve Faaliyetleri / 91
Mondros Anlaşması ve Ulusal Faaliyetlerimiz / 95
Divan-ı Harbe Veriliyorum / 97
Sevr Anlaşması, Ittihadçılar'ın Tutumu ve Tutuklanmam / 99
Sevr Anlaşması ve Kürt Sorunu / 101
Kürdistan Teâli Cemiyeti'nin Tutumu / 103
Koçgiri-Dersim Yöresine Gidişim / 104
1919-1920 SİVAS Mıntıkası Mücadele Hayatım / 106
Mustafa Kemal'in Önerisi / 106
Divriği'de Tutuklanmam ve Mustafa Kemal'in Emriyle Tahliye Edilmem / 107
Mustafa Kemal'in Beni Kazanma Çabaları / 110
Koçgiri Dönüşü Dersim'deki Çalışmalarım / 110
Topal Osman Kuvvetlerinin Cezalandırılması / 111
Ankara Hükümeti Nezdinde Girişimlerimiz / 112
1920'den 1926 Başlarına Kadar Dersim'deki Hayatım / 113
Aşiretleri Barıştırma Çabalarım / 113
Alişan Bey'in Hükümete Teslim Olması Sonrasında Çalışmalarımız / 114
Koçgiri Hareketi Sonrasında Durum / 115
Dersim Seyitleri (Şarki ve Garbi Dersim) / 124
Ağuçan Seyitleri / 124
Derviş Cemal Seyitleri / 130
Sultan Hıdır (Üryan Hıdır) Seyitleri / 133
Şıx Haşan / 133
Garbi Dersim Aşiretleri Dökümü / 136
Şecere Meselesi / 137
Sarı Saltık (Sarı Sultan) Seyitleri / 143
Şarki Dersim Seyitleri / 144
Kureş / 144
Seyit Mansur / 145
Düşkün Ocakları / 147
Şiilik, Alevilik, Kızılbaşlık / 151
Alevilik, Sünnilik ya a İki Parti / 151
Kızılbaşlık / 156
Horasan'dan Kürdistan'a Göçen Alevi-Kürt Aşiretler / 163
Kürt Gençliğine Tavsiye / 169
Alevilikte Ayin / 171
Ibadet-Ayin-Cem / 171
Dersim de Karşılaştığım Zorluklar / 174
Seyid Rıza: Saygın Bir Yurtsever / 174
Hükümetçe Benim İçin Planlanan Suikast Girişimleri / 175
Koçgiri Hareketinin Sonuçları / 179
Şeyh Sait Isyanı'nda Dersim'in Tutumu / 180
Sıra Dersim'e Geliyor / 181
Yurt Dışına Çıkışım / 184
Ayrılış Hazırlıkları / 184
İstanbul'a Gidişim / 185
Avrupa'ya Geçme Teşebbüsüm / 185
Suriye'ye Geçişim / 186
Koco Ağa'nın Yanına Gidişim ve Diplomatik Çabalarım / 191
Halep'e Gidişim / 196
Kürt Hoybun Cemiyeti'ne Girişim / 198
Baytar Olarak Ürdün'e Geçişim / 199
Suriye Vatandaşlığına Geçişim / 204
Suriye'ye Dönüşüm ve Buradaki Hayatım / 207
1946 Yılı Sonrası Hayatım / 212
Dr. Ahmet Nafiz Bey'le Çiftçiliğim / 214
Notlar
(217-260)
Mehmet Bayrak
Ekler
1- Eşi Feride Hanım'a Mektup / 263
2- Dicle Kaynağı Gazetesine Mektup / 268
3- OsmanlI Tarihine Bir Bakış / 270
Resimler (Öz-Ge Yayınevi)
283-344
ROJA NÛ YAYINEVİNİN ÖNSÖZÜ
Kürt toplumunun geçmişteki sosyal yapısı ve Kürt ulusal hareketleri üzerine kendi kaynaklarımız çok sınırlı ve zayıftır.
Kürt aydınlarının, hatta geçmişteki ulusal hareketlerde önemli roller almış olanların, kendi anılarını yazma gelenekleri pek yoktur. Bu da geçmiş dönemin olaylarını, toplumumuzun geçmişteki ekonomik ve sosyal yapısını değerlendirmeyi güçleştiriyor ve daha çok dış kaynaklara başvurmayı zorunlu kılıyor. Örneğin Kürtler, 19. yüzyılda Osmanlı ve Iran devletlerine karşı güçlü başkaldırılarda bulundular; ama bu olayları yaşayan veya onlarda rol alan Kürt aydın ve önderleri bunu yazıya dökmemişlerdir. Yazılanlar varsa bile bugüne ulaşmamıştır.
Cumhuriyet dönemindeki Kürt ayaklanmaları bakımından da durum pek farklı değil. Örneğin Şeyh Sait Hareketi'ne, Ağrı ve Dersim ayaklanmalarına katılan, olayların öncesini ve sonrasını yaşıyan aydınlar içinde kaç tanesi bunu düşünmüş ve yapmıştır? Bu konuda, yalnızca, bu anıların yazarı olan Dr. Nuri Dersimi'nin "Kürdistan Tarihinde Dersim" adlı eseriyle Zinar Silopi'nin (Kadri Cemil Paşa) -o da olayların ayrıntılarına pek inmeyen, ancak sınırlı bilgi veren "Doza Kürdistan" adlı eseri var.
Geçmiş dönemin Kürt yurtseverleri, aydınları, bu bakımdan bugünkü kuşaklara iyi bir miras bırakmadılar. Bunda elbet ağır ve güç koşulların da payı var. Bu tür eserleri yurt içinde basma olanağı hemen hemen olmadığı gibi, yurt dışında da yeterince elverişli koşullar yoktu. Bu türden bir kitap, geçmişte, onu bulunduranı ipe götürübelirdi... Bu nedenle de, geçmişten kalan kimi eserler, değerli el yazmaları bile, baskı dönemlerinde ya yakıldı, ya toprak altında çürüdüler. Bugün de durum pek değişmiş değil.
Okuyucu, bu anılardaki kimi görüşlere, yazarın değerlendirmelerine katılmıyabilir. Bu elbet, bizzat onu yayınlayan yayınevince de söz konusudur. Bir eseri yayınlamak, ondaki tüm görüşlere katılmak anlamına gelmez. Ama yazarın, bir dönemin olayları ve en azında, Kürdistan'ın bir yöresinin -Dersim bölgesi'nin- toplumsal yapısı, dini inançları, gelenekleri hakkında verdiği bilgilerin, o dönemin olaylarını kavramak isteyenler ve araştırmacılar için oldukça değer taşıdığı inancındayız.
Olayların içinde yaşamış, çekişmelere taraf olmuş ve kendileri hakkında da hükümler veren insanların, elbet kimi durumda öznel bir yaklaşımı öne çıkarmaları mümkündür. Eğer bu tür eserler yeterince var olsaydı, onlarda gerekli ayıklamayı da yaparak, geçmiş dönemlerin olaylarına yolaçan nedenleri, bu olayların gelişimini ve sonuçlarını daha kolaylıkla ortaya koyabilirdik. Elbet, bu iş bugün de tümden olanaksız değil. Herşeye rağmen, bir bölümü dış kaynaklar, bir bölümü ise bizzat bu ulusal hareketleri bastıran devletlerin, olaylara tek yönlü yaklaşan objektiviteden yoksun ve bulunup incelenmesi kolay olmayan kaynakları da olsa, bir dizi kaynak var.
Dr. Nuri Dersimi, 1973 yılında Suriye'nin Halep kentinde öldü. Mezarı Afrin'dedir.
Dr. Nuri'n in Türkçesi, uzun zaman yurt dışında kalmış olmanın da etkisiyle oldukça eskidir. Okurlar onu anlamakta yer yer güçlük çekecekler. Ama, özellikle ilk basımda, eserin orijinal diline dokunma hakkını kendimizde görmedik, onu aynen koruduk. İlerde, yeni bir baskısı yapıldığında bugünün Türkçesine uyarlanabilir ve kanımızca bu gereklidir.
Anılarını yayınlamak üzere, halen Halep'te yaşıyan eşi Feride Dersimi'den aldık. Orijinali Arap harfleriyle yazılmıştı. Latinceye çevrilirken, özellikle Arap kökenli sözcüklerin yazılışında hatalar yapılmıştı. Bunlar düzeltilirken gözden kaçanlar ve bizzat bizim de hatalarımız olabilir Bu nedenle de okuyucudan hoşgörü bekliyoruz.
Ağustos 1986
ÖNSÖZ
Roja Nû'nun "Önsöz"ünde de vurgulandığı gibi, Dr. Nuri Der-simi'nin "Hatırat"ında kullandığı Türkçe, uzun süre yurt dışında kalmış olmasının da etkisiyle oldukça eskiydi. Bugünkü kuşakların bu dili anlaması mümkün değildi ve eserin yeni baskısında bugünkü dile uyarlanması, en azından anlaşılır kılınması zorunluydu. Dahası, yanlış okunan Arapça kelimelerin de düzeltilerek bugünkü dile aktarılması gerekiyordu.
Dr. Nuri Dersimi'nin diğer eseri "Kürdistan Tarihinde Dersim", Kadri Cemil Paşa'nın "Doza Kürdistan", Ekrem Cemil Paşa'nın "Muhtasar Hayatım", Ihsan Nuri Paşa’nın "Ağrı Dağı İsyanı" ve Musa Anter'in "Hatıralarım" gibi, Kürt aydın ve önderlerinin doğrudan gözleme dayalı az sayıdaki ürünlerinden biri olan "Hatıratım" adlı eseri de, Kürt yaşam ve ulusal mücadelesi açısından büyük önem taşıyor. Bu nedenle eserin, sadeleştirilip ara başlıklarla beslenerek ve notlanarak bugünkü kuşaklara ulaştırılması bir görevdi.
Yirminci yüzyılın başından itibaren Kürt ulusal uyanışını bizzat yaşayan, Koçgiri ve Dersim Hareketlerini doğrudan yönlendiren aydın ve önderlerden biri olan Nuri Dersimi'nin, çok yakın gözlem ve değerlendirmeler içeren bu anılar kitabı, açıktır ki birinci elden bir kaynak olarak Kürdoloji çalışmalarının vazgeçilmez kaynaklarından biridir.
Dr. Nuri Dersimi'nin, "Hatırat"ına eklenen iki mektubuyla, Osmanlı împaratorluğu'na ilişkin değerlendirme yazısının ve Yayınevimizce eklenen resimlerin, eseri daha da önemli ve anlamlı kıldığına inanıyoruz. Bunlara rağmen, görülecek eksikliklerden dolayı okuyucunun bizi hoşgörüyle karşılayacağını umuyoruz.
Öz-Go Yayınları
Ben Kimim: Soyum-Sopum
Kürdistan tarihinde pek önemli bir bölge olarak tanınmış olan Dersim'li bir Kürt olmaktan şeref duymaktayım. Dersim'in asırlarca evvel ve bugünkü yerli sahipleri bulunan Mil oğullarına mensup (Mi-lan) kabilesinin çocuğuyum. Büyük dedem Colo, Dersim'de Burnak köyünün kurucusudur. Bu köy Dersim'de eskiden Kürt emirliklerinden olan Çemişkezek mıntıkasının 30 km kuzeydoğusunda Munzur Dağlarına doğru Bılgeş (Mılgeş) dağları eteğinde verimli ve üretken bir köydür.
Yakın zamanlarda Türkiye hükümeti bu bölgede "Ovacık" adıyla yeni bir kaza kurduğundan bu münasebetle mensup olduğum Mılan kabilesi hakkında birkaç satır yazmayı faydalı gördüm.
Birçok tarihçinin inceleme ve yazılarına göre Türkiye'de bulunan Kürtler üç bölüme ayrılmıştır ki, bu bölümlemenin dil açısından yapılmış olması muhtemeldir:
1. Baba Kürdi
2. Kurmanç
3. Zaza
T. Baba Kürdiler; Van vilayetinin kuzey mıntıkasındaki bölgelerde, Şımak, Hakkari, Şemdinan, Pervari, Cizre, Botan aşiretleri, He-zanlı Selahattin ve aşireti, Garzan'da Reşkotan, Beşiri'de Reman, Midyat'ta arabyan aşiretleri; Sason kabilesi ve Bitlis'in Atmanan ...
Nuri Dersimi
Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım
Öz-Ge
Öz-Ge Yayınları
Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair
Hatıratım
Vet. Dr. Nuri Dersimi
Sadeleştirerek, Notlayarak ve Resimleyerek
Yayına Hazırlayan
Mehmet Bayrak
Öz-Ge Yayınlan: 9
Birinci Baskı: Roja Nû Yay. lsveç-1987
Geliştirilmiş Yeni Basım - 1992
Yönetim Yeri: Öz-Ge Yayınları
Meşrutiyet Cd. 17/19
Tel: 418 22 96 Kızılay - Ankara
Dizgi: R Prodüksiyon
Meşrutiyet Cd. 10/44
Tel: 425 39 20 Kızılay - Ankara
Baskı: Seçkin Ofset Matbaacılık
Ziya Gökalp Cd. Sağlık Sk. 56 / G
Tel: 435 62 47
Kapak: Ümit Sarıaslan
Kâpak Resmi: Dr.Nuri Dersimi (sağda), arkadaşları
Kımıl Aziz ve Mehmet Ali ile, boyunlarına
zincirli lale takılmış olarak
Divriği Hasiphanesi'nde (1337 /1921)
