Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler

Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler

Suat Akgül

Boğaziçi

Doğu Anadolu Bölgesi Yukarı Fırat bölümünde yer alan Tunceli, doğusunda Bingöl, batısında Malatya, kuzeyinde Erzincan, kuzey-doğusunda Erzurum, güneyinde Elâzığ illeri arasında kalan, 7774 km2'lik alana sahip küçük bir il görünümündedir (1).

Doğu Anadolu'nun İç Anadolu ile birleştiği yerde oldukça arızalı sınırlarla çevrili bir bölge olan Tunceli, kuzeyinde Munzur sıradağları ve kısmen Karasu nehri, doğuda Peri / Büyüksu, güneyde Muratsuyu, batıda Karasu ile çevrilidir. Bölgenin en eski yerleşim merkezleri, Çemişgezek, Mazgirt, Pertek ve Hozat ...

İçindekiler

Önsöz / 7
Giriş / 9

Birinci Bölüm
Osmanlı Döneminde Dersim
İsyanları / 19
1 - 1907 Yılı / 22
2 - 1908 Yılı / 23
3 - 1. Dünya Savaşı Yılları /  25

İkinci Bölüm
A. Milli Mücadele Döneminde Dersim / 27
1 - Koçgiri İsyanı Ve Dersim / 30
2 - Merkez Ordusunun Dersim'deki
Faaliyetleri / 38
B. Cumhuriyet Döneminde Dersim / 42
1 - Şeyh Sait İsyanında Dersim / 43
2 - Koçuşağı Aşiretinin İsyanı / 48
3 - Ağrı Ve Pülümür İsyanlarında Dersim / 52
4 - Dersim'i Islah Girişimleri / 55
a - İskân Kanunu Ve Doğu'da
İnceleme Gezileri / 57
b - Dersim Sorununun, T.B.M.M.'Nde Atatürk
Tarafından Gündeme Getirilmesi / 60
c - Tunceli Kanunları / 61
d - Tunceli'de Devlet Nüfuzu / 63

Üçüncü Bölüm
Tunceli İsyanını Etkileyen Sebepler / 69
1 - İç Sebepler / 71
a - Sosyal Yapı Ve Aşiret Hayatının Etkisi / 71
b - Din Ve Mezhep Faktörü / 76
c - Kürtçülük Faktörü / 81
2 - Dış Sebepler / 86
a - İngiltere Faktörü / 86
b - Fransa Ve Suriye Faktörü / 98
c - Rusya Faktörü / 107
d - Ermeni Faktörü / 115

Dördüncü Bölüm
1- 1937 Dersim / Tunceli İsyanı / 123
a- İsyanın Başlaması / 123
b- Tedip İçin Askerî Harekât / 128
c-İsyanın Bastırılması / 135
d- İsyancıların Muhakemesi / 144
2- 1938 Tunceli Tedip Harekâtı / 148
a- Tedip Harekâtının Sebepleri / 148
b- Harekâtın Başlaması / 153
c- Harekâtın Sonuçlandırılması / 157

Sonuç / 161

Bibliyografya / 165

Ekler / 177

ÖNSÖZ

1937-1938 Tunceli / Dersim isyanı'nı araştırmak, incelemek ve ortaya koymak birçok yönden dikkate değerdir. Çünkü olay geniş boyutlu olup yetersiz kaynaklarla çalışmayı gerektirmektedir.

1937'de meydana gelen bu isyan için milattan önceki dönemlere dahi gitme gereği vardır. Türk Tarihi kadar İslâm, Roma ve Bizans Tarihi'ni de incelemek gerekir. Ayrıca Anadolu'daki Türk Beylikleri, Selçuklu ve Osmanli dönemleri, Dersim konusu için büyük öneme sahip tarihi süreçlerdir.

Konuya sadece tarihî perspektiften bakmak da yeterli değildir. İslâm felsefesi, mezhepler tarihi, halk bilimi ve sosyoloji gibi disiplinler, konumuza bütünlük kazandırabilirliği açısından önem taşımaktadır. Son dönem siyasi tarihi ve sömürgeciliğin gelişmesi konuları da Dersim'le ilgili yapılacak çalışmaların kapsamına girer.

Bütün bu açılardan baktığımızda konu, aynı zamanda aktüeldir de. Avrupa Topluluğu'na giriş sürecinde olan Türkiye, kendi iç sorunlarıyla, dış sorunlarının aslında paralel olduğunu görebilecektir. Çünkü geçmişte birçok sorun, dış etkileşimle hareket sahası bulmuştu. Bugün de bundan pek farklı bir yaklaşım göremiyoruz. Öyleyse Dersim sorununa konulan doğru bir teşhis, günümüz siyasal ve sosyal sorunlarına da konulan doğru bir teşhis olacaktır.

Kitabımız bu doğru teşhisin tespitinde bir nebze de olsa yarar sağlayabilirse amacına fazlasıyla ulaşmış sayılacaktır.
Kitabın hazırlanmasında birçok zorluklarla karşılaştık. Bunların başında kaynak yetersizliği gelmekte. Ataşe Arşivi'nden «konunun kapsamının kendi araştırma sahasına girdiği» gerekçesiyle tam anlamıyla yararlanma imkânı bulamadık. Böylece birinci elden kaynak niteliğini taşıyan belgelere ulaşmak oldukça güç oldu. Ancak bu açığı Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığının yayınlamış olduğu Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adlı kitapla kapatmaya çalıştık. İngiliz belgelerinden de Bilâl N. Şimşirin, İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de Kürt Sorunu (1924-1938) adlı kitabıyla yararlandık.

Kitabın hazırlanması sırasında ikinci elden kaynakların yanısıra, Düstur, Resmî Gazete ve Meclis Zabıtları da elden geldiğince taranmaya çalışılmıştır. Ayrıca 1936-1937-1938 yıllarına ait Türkiye'de çıkan birçok gazete ve dergi ile, 1937-1938 yıllarında çıkan bazı yabancı gazeteler de gözden geçirilmiştir.

Konu, kısa bir zaman önce olmasından dolayı hâlâ yaşayan bazı tanıklara da sahiptir. Birçoğu yaşlılıklarından, birçoğu da kendi dar çerçevelerinden baktıkları için bilimsel bir çalışmaya dahil edilecek bilgileri verecek durumda olmadıklarından araştırma dışı tutulmuşlardır.

Yaptığımız çalışmada konumuzla uzaktan yakından ilgili bütün eserler incelenmiş ve yararlanılmıştır. Birçok yabancı eser de incelenmiş, konumuza derinlik kazandırılmasına çalışılmıştır.

Kitabın hazırlanması sırasında birçok kişinin yardımlarını gördüm. Ancak özellikle, çalışmamın her safhasında gerek maddi gerek manevi yardımını hiçbir zaman esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Abdulhalûk Çay'a ne kadar teşekkür etsem azdır.

Suat Akgül

Suat Akgül

Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler

Boğaziçi

Boğaziçi Yayınları
Boğaziçi İlmi Araştırmalar Serisi: 4
Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler
Suat Akgül

İstanbul-1992

Boğaziçi Yayınları A.Ş. / 2

ISBN :    975 - 451-072-5

Tashih: Bilginer Yayın Organizasyon
(Tashih Bürosu) 528 55 61 - İst.
Dizgi: Dizgievi-534 63 96
Kapak: Hamit Yüksek
Montaj: Bilginer Yayın Organizasyon
Baskı: Bayrak Matbaası
Baskı tarihi: Mayıs 1992

Boğaziçi Yayınları A.Ş. Prof. İsmail Gürkan Cad.
Ortaklar İş-hanı No: 12/25 Cağaloğlu - İstanbul Tel: 526 09 77 P.K.
1397 Sirkeci-İstanbul