Yeni ve Yakın Çağda Kürt Hareketi
M. A. Gasaratyan
Jîna Nû
Kürdistan XIX. yüzyılın başlarında iki kez bölünmüş bir ülkeydi. Kürdistan "dışarıdan" giderek Batı Avrupa'nın kapitalist devletleri ile Rusya’nın ekonomik ve askeri-politik bağımlılığı altına düşen Osmanlı İmparatorluğu ile Şah yönetimindeki İran arasında, "içerden" ise daha ortaçağda ortaya çıkan feodal prenslikler-emirlikler arasında bölünmüştü. Baban, Bahdinan, Bohtan, Hakkari ve diğerleri, bunlar arasında en önemli emirliklerdi. Emirlikler kendi aralannda sık sık savaştıktan için, sınırlan sürekli değişiyor ve yeniden çiziliyordu. Baban, Soran ve Bahdinan emirlikleri, Bağdat paşalığı terkibine dahildi. Ama onlann Bağdat paşalanna bağımlılığı uygulamada itiban idi. Yalnız askeri seferler sırasında Kürt emirlikleri paşalara askeri birlik sağlıyor, zaman zaman da onlara değerli armağanlar göndermeyi unutmuyorlardı. Kürt hükümdarlar buna karşüık, devlete veıgi ödemekten kurtuluyorlardı (199, s. 100).
Doğu Anadolu topraklannda çok sayıda feodal beylik belirip yayıldı. Bunlarda feodalin egemenliği mutlaktı. Vergilerin ölçüsü, vergilendirme ...
İçindekiler
Önsöz / 7
Birinci Bölüm
I. Kısım
XIX Yüzyılda Kürt Ayaklanmaları / 13
XIX Yüzyılın Başlarında Kürt Emirlikleri / 13
Güney Kürdistan'da 20'li ve 40'lı yıllar Arasında Yürütülen Bağımsızlık Mücadelesi / 17
Kırım Savaşı Döneminde Kürt Hareketi (XIX. Yüzyılın 50'li Yılları) / 26
XIX. Yüzyılın 60'lı-80'li Yıllarında Kürt Hareketi / 31
Ubeydullah'm Yönetimindeki Kürt Hareketi / 38
II. Kısım
Emperyalizmin Oluşumu Aşamasında Kürt Kurtuluş Hareketi / 48
Ermeni Sorunu ve Kürtler / 49
"Asya'nın Uyanışı" ve Kürtler / 65
III. Kısım
İran ve Genç Türkler Devrimlerinden Sonra Kürt Hareketinin Gelişmesi / 76
Birinci Dünya Savaşı Arifesinde Kürt Hareketleri / 90
Kürtler ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1917) / 103
İkinci Bölüm
IV. Kısım
Birinci Dünya Savaşından Sonra Kürt Sorunu (1918-1923) / 121
Barış Buyrultusu / 122
Türkiye'de Kürt Sorunu (1918-1923) / 125
Irak Kürdistanı'nda (Güney Kürdistan'da ) Kürt Hareketi ve İngiliz Emperyalizminin Politikası / 143
İran'da Kürt Hareketi / 158
V. Kısım
20’li ve 30'lu Yıllarda Kürt Kurtuluş Hareketleri / 165
Şeyh Sait Ayaklanması / 165
Musul Sorunu'nun "Çözümü" / 184
Iran(Doğu) Kürdistanı'ndaki Hareket; Simko Ayaklanması / 188
Ağn Dağı Bölgesindeki'Ayaklanma (1927-1931) / 192
Irak(Güney) Kürdistam'ndaki Hareket Mahmut Berzenci Ayaklanamsı / 200
Dersim Ayaklanması (1936-1938) / 213
VI. Kısım
İkinci Dünya Savaşı Döneminde Ve Sonrasında Kürt Sorunu / 222
Barzan Ayaklanamsı (1943-1945) / 222
Mahabad Cumhuriyeti (Aralık 1945-Ekim 1946) / 237
Kürt Sorunu ve Türkiye'deki Kürtlerin Durumu / 250
VII. Kısım
60’lı Yıllarda ve 70'li Yılların İlk Yarısında Kürt Ulusal Kurtuluş Mücadelesi / 262
Irak Kürdistanı'nda Ulusal Özerklik Mücadelesi / 262
Mahabad Cumhuriyeti'nin Bozguna Uğramasından Sonra İran Kürdistanı'nda Kürt Hareketi / 295
Türkiye’de 1960 Hükümet Darbesinden Sonra Kürt Hareketinde Yeni Gelişmeler / 307
Türkiye Kürdistanı'nda Ceza Önlemlerinin Arttırılması.319
VIII. Kısım
70'li Yılların İkinci ve 80'li Yılların İlk Yarısında Kürt Ulusal Kurtuluş Hareketi / 329
İran’da Şah Aleyhtarı Devrim ve Kürt Sorunu / 329
Türkiye Kürdistanı'nda Kürt Hareketinin Etkinleşmesi ve Herekete Karşı Zorbalıkların Tırmandırılması / 345
Irak Kürdistanı'nda Kürtlerin özerklik Mücadelesinin Yenilenmesi / 359
37. Kullanılan Kaynaklar ve Edebiyat / 373
ÖNSÖZ
Yakın ve Ortadoğu'nun eski halklarından biri olarak bölgenin tarihinde belirgin iz bırakmış bulunan Kürtler, geçmişin hemen hemen bütün önemli olaylarına katıldılar, özgün bir kültüre sahip olan Kürtler, Türkiye, İran ve Arap ülkeleri halklarının manevi gelişmesine önemli katkıda bulundular.
Kürt sorunu günümüzde büyük güncellik kazandı. Bu sorunun esası, Kürtlerin ulusal kaderlerini belirleme hakkı uğrundaki direşken ve yiğitçe mücadelelerinde ifade bulan yüksek özbilinç düzeyi ve Kürdistan'ı aralarında bölüşmüş bulunan ülkelerin iktidar çevrelerinin Kürt halkının yasal haklarını tanıma isteksizliği arasındaki çelişkiden ibarettir.
Tahmini verilere göre günümüzde Yakındoğu'da 10 milyonu Türkiye'de, 6 milyonu İran'da, 3 milyonu Irak'ta ve 1 milyonu Suriye'de olmak üzere 20 milyon kadar Kürt yaşıyor. Kürt sorunu yakın ve Ortadoğu ülkelerinde yalnız siyasi durumu değil, bu ülkelerin devletlerarası ilişkilerini, Kürt hareketini kendi amaçları için kullanmak, haklı kurtuluş mücadelelerinde çabalarını birleştirmelerini engellemek isteyen Batılı devletlerin bölgedeki politikasını da etkiliyor.
Kürt halkının eski ve ortaçağ tarihi sorunları gayet az aydınlatılmıştır. Bu durum, Kürtlerin daha sonraki dönemlere ait tarihinin öğrenilmesine az sayılmayacak ölçüde etki gösteriyor. Kürdistan'da sosyo-ekonomik ilişki sorunları, bu ilişkilerin gelişmesinin genel ve özel çizgileri, hala ciddi şekilde incelenmeyi bekliyor.
Kürtlerin yeni ve yakınçağa ilişkin tarihi, iyice araştırılmış bulunuyor. Kütlerin yeni ve yakınçağ tarihi konusunda bizde; Sovyetler Birliği'nde olduğu gibi, dış ülkelerde de birçok yapıt yayınlandı. Ama dış ülkelerde yayınlanmış yapıtların önemli bir bölümünde Kürt halkının tarihine ilişkin sorunlar tek taraflı olarak yorumlandıktan ve Kürdistan'da sosyo-politik, etnik süreçlere ilişkin gerçek bilimsel çözümleme yapılmadıktan başka, bunlarda Kürtlerin ulusal özgünlüğünü ve ulusal haklarının tanınması gerekliliğini reddeden bölge devletlerinin resmi politikasından kaynaklanan kasıtlılık, tarihi gerçek ve olayları kabaca çarpıtmalar egemendir. Batı Avrupalı araştırmacıların yeniçağ ve özellikle yakınçağ tarihi sorunlarına adanmış kimi yapıtları tarih biliminin çağdaş istemlerine uygun değildir. Konjoktürel niteliğe sahip bu yapıtlar, Kürt halkına birçok felaketler getirdiği iyi bilinen Batılı devletlerin Yakın ve Ortadoğu'daki konumlarını savunmaktadır.
Böyle olunca da Kürt halkının yeni ve yakınçağ tarihinin araştırılmasında ortadan kaldırılması gerekli birçok eksiklik vardır.
Bundan dolayı Kürt halkının yeni ve yakınçağ tarihi konusunda bütünsel, genel bir yapıtın hazırlanması zamanın icabıdır. Sunduğumuz bu tekyazım yapıt SSCB Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt sorunu uzmanlarının ortak çabalarının ürünüdür. Yapıtın bilimsel önemi ve politik güncelliği kuşku götürmüyor. Bu nitelikte bir yapıtın ilk önce Sovyet Kürt sorunu uzmanlarınca yaratılması da raslantı değildir. Sovyetler Birliği'nde Kürt halkının tarihi, edebiyatı, dilbilimi ve etnografyasının güncel sorunları konusunda çalışmalar yürüten birkaç Kürt bilimi merkezi mevcuttur. Sovyet Kürt sorunu uzmanları, Kürtlerin tarihinin incelenmesi çalışmalarına önemli katkıda bulundular. Onların, tarihin değişik sorunlarının bilimsel açıdan aydınlatılması için gerçekleştirdikleri aynntılı çalışmalar olmasaydı, bu yapıtın yayınlanması olanaksız olacaktı.
Bu tekyazımı kaleme alan araştırmacılar grubu, ele alınan dönemde tarihsel sürerin bütününü her yönlü aydınlatmayı ödev bilmedi. Çünkü böyle bir ödevi, gerek yapıtın hacmi, gerekse daha öte aydınlatılmayı bekleyen birçok sorunun incelenme düzeyi olanaksız kılıyor.
Bu yapıtı hazırlayanlar çabalarını bu sürecin yalnız bir, ama en önemli, belirleyici yönünü aydınlatmaya yoğunlaştırdılar.
Tekyazımın amacı zaman zaman, Batı Ermenistan'da* yaşayan Kürt halkını, Sivas, Erzurum, Van, Bitlis vb. gibi illeri de kapsayan Kürt hareketinin genel manzarasını sergilemekten ibarettir. Yapıtın amacı, Kürtlerin özgürlük ve demokratik haklar uğrundaki mücadelesinin evrim sürerine, ulusal kurtuluş mücadelesinin oluşmasına ve bu mücadelenin ideolojisi ve politik doğrultusuna, politik parti ve örgütlerin eylemlerine, Kürt toplumunda sosyal-sınıfsal kuvvetler oranının değişmesine ve bu değişmenin ulusal demokratik haklar mücadelesine yansımasına ışık tutmaktır. Yapıt, Kürt halkının yabancı egemenliğe karşı, ulusal bağımsızlık ve özgürlük uğrundaki tavizsiz ve direşken mücadelesi konusunda tasarım yaratılmasını olanaklı kılıyor.
Bu yapıtı kaleme almış olan yazarlar, Kürt kurtuluş mücadelesinin bütün sorunlarının tekyazımda eşdeğerli yansıma bulmadığının bilincindedirler. Ama onlar, yapıtın bu şekliyle de, Sovyet Kürt biliminde eksikliklerden birinin ortadan kaldırılmasına olanak yaratacağı ve Kürt tarihinin diğer temel sorunlarının incelenmesine temel olacağı umudundadırlar.
"Yeni ve Yakın çağda Kürt Hareketi" başlıklı bu kolektif tekyazımın kaleme alınmasına katılanlar: M. A. Gasratyan (Türkiye Kürtlerine ilişkin bölümler, IV. VIII. Kısım), C. Çelil (I. Kısım), O. t. Jegalina (İran Kürtlerine ilşkin bölümler IV. -VIII. Kısım), M. S. Lazarev (II. ve III. Kısımlar) Ş. H. Mgoyan (Irak Kürtlerine ilişkin bölümler, IV. - VIII. Kısım).
* Batı Ermenistan’dan kasıt bugünkü Türkiye Kürdistam'nın kuzey ve batı bölgeleridir.(yayınevinin notu)
Birinci Bölüm
I. Kısım
XIX. Yüzyılda Kürt Ayaklanmaları
XIX Yüzyılın Başlarında Kürt Emirlikleri
Kürdistan XIX. yüzyılın başlarında iki kez bölünmüş bir ülkeydi. Kürdistan "dışarıdan" giderek Batı Avrupa'nın kapitalist devletleri ile Rusya’nın ekonomik ve askeri-politik bağımlılığı altına düşen Osmanlı İmparatorluğu ile Şah yönetimindeki İran arasında, "içerden" ise daha ortaçağda ortaya çıkan feodal prenslikler-emirlikler arasında bölünmüştü. Baban, Bahdinan, Bohtan, Hakkari ve diğerleri, bunlar arasında en önemli emirliklerdi. Emirlikler kendi aralannda sık sık savaştıktan için, sınırlan sürekli değişiyor ve yeniden çiziliyordu. Baban, Soran ve Bahdinan emirlikleri, Bağdat paşalığı terkibine dahildi. Ama onlann Bağdat paşalanna bağımlılığı uygulamada itiban idi. Yalnız askeri seferler sırasında Kürt emirlikleri paşalara askeri birlik sağlıyor, zaman zaman da onlara değerli armağanlar göndermeyi unutmuyorlardı. Kürt hükümdarlar buna karşüık, devlete veıgi ödemekten kurtuluyorlardı (199, s. 100).
Doğu Anadolu topraklannda çok sayıda feodal beylik belirip yayıldı. Bunlarda feodalin egemenliği mutlaktı. Vergilerin ölçüsü, vergilendirme biçim ve yöntemleri, vergilerin toplanması vb. feodalin keyfine bağlıydı.
.....
M. A. Gasaratyan
C. Celil
O. İ. Jegalina
M. S. Lazarev
Ș. H. Mgoyan
Yeni ve Yakın Çağda
Kürt Hareketi
Jîna Nû
Jîna Nû Yayınları
Jîna Nû Yayınları: 27
Tarih dizisi: 9
Yeni ve Yakın Çağda
Kürt Hareketi
M. A. Gasaratyan
C. Celil
O. İ. Jegalina
M. S. Lazarev
Ș. H. Mgoyan
Rusça baskı: Moskova, 1987
Türkçe birinci baskı: Eylül 1991
Kitabın orjlnal adı:
Kurdskoe dvijenie v novoe i noveieşee vremya
Hazırlayan:
M. A. Gasaratyan (Türkiye Kürtierine ilişkin bölümler, IV.-VIII. Kısım)
C. Celil (I. Kısım)
O. I. Jegalina (İran Kürtierine ilşkin bölümler IV.-VIII. Kısım)
M. S. Lazarev (II. ve III. Kısımlar)
Ş. H. Mgoyan (Irak Kürtierine ilişkin bölümler, IV. -VIII. Kısım)
Çeviri: S. Balkan
Dizgi: Hüseyin Altınkaynak
Sayfa düzeni: N. Aydın
Adres:
Jîna Nû Förlaget
Post Box: 30
740 22 Bälinge - Sweden
Postgiro: 50 37 99-9
ISBN: 9188054-101
Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile
Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi
Doğu Bilimleri Enstitüsü
