Türk-Sovyet İlişkileri
Stefanos Yerasimos
Gözlem
«Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye adlı çalışmasıyla tanınan Stefanos Yerasimos, bu kitabında Osnıanlı imparatorluğu’nun son dönemi ve Ekim Derrimiyle ileri bir aşamaya geçen Türk-Sovyet ilişkilerini ele alıyor. Yazar, bu yeni dönemde Sovyetler Birliğinin tüm dış ilişkilerini, bu arada Türk-Sovyet ilişkilerini de kapsayan «Dokumenti Vneşney politiki SSSR» (SSCB Dış Politika Belgeleri)ndeki lielgelerden kaynaklanarak iki ülke arasındaki ilişkileri ve Yeni Türkiye’nin, gelişimini «Milli Mücadeleden başlayarak Lozan Könferansı’na dek adım adım inceliyor. Türk-Sonyet ilişkilerini Türkiyenin diğer ülkelerle olan ilişkileri bütününden koparmadan inceleyen yazar, «Milli Mücadele» yıllarının toplumsal ve ekonomik çerçevesini, ince denge hesaplarını, dostluk, kuşku ve bunalımları, karar ve kararsızlık dönemlerini, çeşitli kaynak ve belgelerle besleyerek sergiliyor. İlk ilişkinin kurulmasından. Mustafa Suphi ve arkadaşlarının uğradığı suikaste, Ankara’daki yönetici kadronun iç çekişmelerinden, Lozan Konferansı'na uzanan Cumhuriyet Türkiye’sinin doğuşunun karmaşık ortamında iç içe giren ilişki ve çelişkiler yumağını somut durumlarıyla ortaya koyan bu çalışmasının önemli bir yanı da kitaptıtaki belgelerin hemen hepsinin — birkaçı dışında — Türkçe'de ilk kez yayınlanıyor olmasıdır. Yalnızca bir belge aktarımı olmakla kalmayıp, bu belgeler arasındaki ilişki ve bağlantıyı da ayrıntılarıyla irdeleyen bu kitabın, “Milli Mücadele”nin ekonpınik-politik gelişiminde olguların nicel-nitel katkılarının ne gibi aşamalardan geçip hangi noktalara ulaştığını da sergileyeceğine ve suduğu tüm yeni bilgi ve belgelerle bu konudaki görüşlere yeni boyutlar getireceğine inanıyoruz.»
Stefanos Yerasimos 1942’de İstanbul’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini bu şehirde tamamladıktan sonra Güzel Sanatlar Akademisinde mimarlık öğrenimi yaptı. Daha sonra şehircilik öğrenimi yapmak üzere Fransa’ya gitti. Halen Paris’te Vincennes üniversitesinde öğretim üyesidir. Yerasimos’un, Paris üniversitesi için doktora tezi olarak hazırladığı araştırması «Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye» adıyla üç cilt olarak yayınlarımız arasında çıkmıştır.
İçindekiler
Giriş / 7
1 — Ekim Devrimi’nden Mondros Bırakışması’na
(Kasım 1917-Ekim 1918) /11
Belge 1-32 / 35-104
2 — Mondros Bırakışmasından Ankara Hükümeti’nin
Moskova’ya İlk önerisi’ne
(Kasım 1918-Nisan 1920) / 105
Belge 33-38 / 128-146
3 — Ankara Hükümeti’nin Moskova’ya İlk önerisi’nden
Moskova Anlaşması’na
(Nisan 1920-Mart 1921) / 147
Belge 39-93 / 232-323
4 — Moskova Anlaşması’ndan İzmir’in Geri Alınması’na
(Mart 1921-Eylül 1922) / 325
Belge 94-186 / 353-482
5 — İzmir’in Geri Alınması’ndan Lozan Anlaşması’na
(Eylül 1922-Temmuz 1923) / 483
Belge 187-252 / 514-627
Sonuç / 629
Yararlanılan Kaynaklar /637
Yer Adları Dizini/643
Kişi Adları Dizini /650
GİRİŞ
Bu araştırmanın başlangıçtaki amacı, Türk-Sovyet ilişkilerine ait, bugüne kadar Türkçe’de yayınlanmamış belgeleri okurlara ve araştırmacılara sunmaktı. Türk ya da Rus kaynaklı bu belgelerin hemen hemen tümü Rusça yayınlanmıştır. Ve büyük çoğunluğu bir belgeler dizisinde yer almaktadır. "SSCB Dış Politika Belgeleri" (Dokumenti Vneşney Politiki SSSR) adını taşıyan bu dizi, Sovyetler Birliği’nin tüm dış ülkelerle ilişkilerini kapsar ve Ekim 1917 Devrimi'nden başlayarak günümüze doğru gelir. 1957'de yayınlanmaya başlayan bu dizinin yayımı bugün de sürdürülmektedir. Bunun yanı sıra Rus iç savaşına (*), federatif ve özerk cumhuriyetlerin, özellikle Kafkaslarötesi cumhuriyetlerinin, tarihine ait belge dizileri (**) de konuya ilişkin tamamlayıcı bilgiler getiren belgelerdir.
Bu yayınlarda ve özellikle "Dış Politika Belgeleri"nde Türkiye ile ilişkilere geniş bir yer verilmiştir. Hem bu özelliğinden hem de Türk-Sovyet ilişkileri tarihinden bütün oluşturan bir dönemi ele alabilmek için seçim yapmak zorundaydık ve bu seçimi en ilginç, en hareketli bir dönem olan 1917- 1923 yıllarını bu çalışmanın kapsamına alarak yaptık. Ekim Devrimi'nden Lozan anlaşmasının imzalanmasına kadar uzanan bu dönem Osmanlı - Sovyet ilişkilerini ve daha sonra Moskova ile Ankara Hükümetleri arasındaki ilişkileri içerir.
Ne var ki buraya kadar somutlaştırdığımız çalışma planı iki önemli sorunu beraberinde getiriyordu. Birincisi, büyük çoğunluğu bir tek diziden alınan bu belgelerin seçimi bize ait değildi, onun için de seçim ölçütlerini denetlememize olanak yoktu. Böyle bir durum, uygulamada olaylar dizisinde boşluklar bırakıyor, olup bitenin anlaşılmasında güçlükler yaratıyordu. Bu sorun da bir İkincisini getiriyordu. Daha önce bilinenlerin, bu konuda yayınlanmış olanların, doğrudan doğruya bileşimini yapamayan okuyucu, verilen yeni belgelerin getireceği yeni unsurları kavrayamamak, yeni gelen taşları mozayiğin içine yerleştirememek tehlikesine düşüyordu. Bütün bu sorunlar, sunulan belgelerin yanı sıra bu dönemdeki Türk-Sovyet ilişkileri konusunda daha önce bilinen unsurların bileşimini yapma gereğini getiriyordu.
Böylece araştırmanın kapsamı büyüyor, bu konudaki Türkçe ve Batı Avrupa dillerindeki kaynaklardan başka Rus kaynaklarının taranması zorunluluğu da meydana çıkıyordu. Ve aynı zamanda belgelere eşlik edecek olan metin, bir sunuş olmaktan çıkıp bu bileşimi gerçekleştirmeye çalışan bir araştırma haline geliyordu.
Böyle bir araştırmayı sürdürürken yararları ve sınırları hemen ortaya çıktı. Beliren ilk şey, bu dönemdeki Türk-Sovyet ilişkileri tarihinde olsun, "Millî Mücadele” tarihinin diğer yönlerinde olsun, 1978'de, belli başlı Avrupa arşivlerinin açılmasından sonra, gereken ham kaynakların, —bilgilerin değil— işlenmesi, bileşimiydi. Ve bu işlem, birkaç örnek dışında, eksiksiz bir şekilde yapılamamıştır. Hemen söyleyelim ki bu çalışma da bir bütün olduğu savında değildir. Çünkü, birkaç Amerikan arşiv belgesi dışında, yayınlanmamış kaynakları araştıramamıştır. Ancak böyle bir işlemin, ilk amacı bazı belgeleri Türk okurlarına tanıtmak olan bir çalışmanın sınırlarını kat kat aşacak nitelikte olduğu apaçıktır.
Araştırmanın bu şekilde derinleştirilmesi, sınırlamayı da birlikte getirir. Çünkü sorunlar arasında beliren sayısız bağlantılar eninde sonunda bir soyutlama olan, bir konu seçiminin sınırlarında kalamaz ve bir yerden sonra her sınırlandırma keyfi olma zorunluluğunda kalır. En dolaysız örnekse: Türk-Sovyet ilişkilerinin o dönemin Türk-İngiliz ya da Türk-Fransız ilişkilerinden ayrılmadığıdır, çünkü birbirlerine doğrudan doğruya etkileri vardır. Ayrıca ittihat ve Terakki liderlerinin Rusya'daki faaliyetleri, Türk komünistlerinin yurt içinde ve yurt dışındaki çalışmaları, Ankara yönetici kadrosunun iç çekişmeleri bu ilişkilerin önemli bir unsurudur. Ancak bütün bu konulara girmek "Millî Mücadele”nin tarihini yazmak demektir. Bundan dolayı onlara hemen hemen dokunmadık, ama böyle bir çalışmanın artık gündemde olduğuna da inanıyoruz.
Çalışmanın bir bileşime doğru yönlenmesi tutarlığını sağlamak için belgelere daha önce Türkçe'de yayınlanmış olan bazı metinleri eklemek zorunlu oldu. Bunlar, hem çalışmayı bütünleştiren hem de bu ilişkilerin önemli unsurlarını kapsayan bir el kitabı haline getiren metinlerdir. Ancak o günün Türkçe'siyle yazılmış olanlar, günümüz Türkçe’sine uyarlandı.
Dileyen araştırmacıların günümüz Türkçe'sine uyarlanmaya çalışılan bu metinlerin asıllarını ilk yayınlandıkları yerde bulabilmeleri olanağı ve o günkü dille günümüz dili arasında hızla büyüyen ayrılık, metinlerin kolayca okunabilirliğini sağlamak amacıyla bizi bu yola yöneltti.
(*) “Dokumenti po istorii grajdanskoı voyni v SSSR” (SSCB İç Savaş Tarihine Ait Belseler), Cilt I, Moskova 1941.
(**) “Borba za pobedu sovietskoi vlasti v Acarii 1917 - 1921 gg. Dokumenti 1 materiali” (Acaristan’da Sovyet İktidarının Zaferi İçin Mücadele, 1917 - 1921 Yılları. Malzeme ve Belgeler). Batum 1961.
“Borba za pobedu sovietskoi vlasti v Azerbaycane 1917 - 1920 gg. Dokumenti i materiali” (Azerbaycan'da Sovyet İktidarının Zaferi İçin Mücadele, 1917 - 1920. Malzeme ve Belgeler). Bakû 1967.
“Borba za pobedu sovietskoi vlasti v Gruzii 1917 - 1921 gg. Dokumenti 1 materiali” (Gürcistan'da Sovyet İktidarının Zaferi İçin Mücadele, 1917 - 1921 Yılları. Malzeme ve Belgeler), Tbilissi 1958.
“Borba za sovietskuyo vlasti v severnom Osetii 1917 - 1920 gg. Dokumenti i materiali” (Kuzey Oset’lerde Sovyet İktidarı İçin Mücadele, 1917 -1921 Yılları. Malzeme ve Belgeler), Orconikidze 1957.
“Borba za ustanovlenie i uprotsenie sovietskoi vlasti v Dagestane 1917 -1921 gg.” (Dağıstan'da Sovyet İktidarının Kurulması ve Güçlenmesi İçin Mücadele, 1917 -1921 Yılları). Moskova 1958.
1
Ekim Devrimi’nden Mondros Bırakışmasına
(KASIM 1917 — EKİM 1918)
1917'de Rusya’da Ekim Devrimi başladığı zaman 1. Dünya Savaşı üçüncü yılını dolduruyordu. Türkiye bu savaşa, Almanya ve Avusturya - Macaristan İmparatorlukları yanında katılmıştı. Bunların karşısında ise günün en güçlü devleti İngiltere ile Fransa ve Rus imparatorluğu vardı. Türkiye, Çanakkale’de direnmesine rağmen Suriye, Irak ve Doğu Anadolu’da sürekli toprak kaybediyordu. Rusya'da ise Şubat 1917 Devrimi ile Çarlık yıkılmış, bir burjuva geçici hükümet kurulmuş, ancak bu hükümet halkın direnişine rağmen savaşı sürdürmüştü.
.....
Stefanos Yerasimos
Türk-Sovyet İlişkileri
Gözlem
Gözlem Yayınları
Gözlem Yayınları – 15
Bilim Araştırma Dizisi - 7
Türk-Sovyet İlişkileri
Ekim Devriminden "Millî Mücadele "ye
Stefanos Yerasimos
Yayın Hakkı: Gözlem Yayınları Birinci Baskı: Ocak 1979
Türk-Sovyet İlişkileri (Ekim Devrimi’nden «Millî Mücadele»ye):
Stefanos Yerasimos / Dizgi-Baskı: Murat Matbaacılık Koli. Şti. /
Kapak Düzeni: Deniz Oral / Film: Tab Grafik / Kapak Baskı:
Gözlem Basımevi / Cilt: Numune Mücellithanesi / Gözlem Yayınları:
Başmusahip Sok. Tan Apt. D. 6 Cağaloğtu - İST. /
Yazışma Adresi: P.K. 966 Karaköy — İSTANBUL / Tel.: 22 37 56
Kitapta yer alan belgelerden bir kısmı dilimize
Güneş Bozkaya tarafından aktarılmıştır.
İsteme Adresi:
P. K. 966
Karaköy - İstanbul
