Ortaçağ’dan Modern Çağ’a: Alevîlik
Mehmet Bayrak
Öz-Ge
Toplumsal ortamla sanatçı, sanatçıyla sanat ürünü arasındaki diyalektik birlik ve kanbağı, bir sosyal varlık olan her sanatçı gibi kuşkusuz Pir Sultan Abdal için de geçerlidir. Bu nedenle, Pir Sultan Abdal'ı biçimlendiren ve onu muhalefete iten etkenleri yakalayabilmemiz için, öncelikle Osmanlı împaratorluğu'nun toplumsal dokusunu görmemiz ve ozanın yetiştiği dönemle 16. yüzyıl Sivas yöresinin (Rum eyaleti) özgül koşullarını yakalamamız, algılamamız gerekiyor.
Osmanlı toplum düzeni ve yönetim mekanizması üstüne bugüne dek değişik nitelikte birçok çalışmalar yapıldı. Bu çalışmaların önemli bir bölümü dinci ve bireyci dünya görüşlerine dayanıyordu. Bu doğrultuda çalışma yapanlar, kendilerine temel kaynak olarak Osmanlı tarihlerini alıyorlardı. Hem bakış açısı, hem de kaynaklar bilimsel bir temele yaslanmayınca, düşünce temellendirilemiyor ve yanılgı kaçınılmaz oluyordu.
Meşrutiyet döneminde ve Cumhuriyetin başlangıç yıllarında yapılan çalışmalarda, konuya dar milliyetçi bir görüşle yaklaşılarak, sorun "Türkgayrı Türk" ikilemi biçiminde konmuş; doğal olarak olayın sınıfsal özü ve boyutu ya kavranamamış ya da bilerek gözden kaçırılmıştır.
Daha sonraki dönemlerde, resmi ideolojiden belirli ölçülerde kurtulabilen ve birinci elden belge ve bilgilere dayan araştırmacılar, konuya önemli ...
İçindekiler
Önsöz / 9
I. Kesim
İnceleme - Araştırma
I. Bölüm: Osmanlı Toplumunda Aleviler Ve Pir Sultan Abdal
A- Osmanlı Imparatorluğu'nun Toplumsal Dokusu / 13
B- Osmanlı İmparatorluğu'nun İdeolojik-Kültürel Yapısı / 28
C- 16. Yüzyılın ikinci Yarısında Osmanlı imparatorluğu'nun Geçirdiği Ekonomik
Bunalımın Toplumsal Yapı ve Halk Üzerindeki Etkileri / 47
Ç-16. Yüzyılda Sivas Yöresinin (Eyalet-i Rum) Özgül Koşulları / 55
D- Osmanlı Feodalizminin Yarattığı Gerilim Ve Pir Sultan'ın Başkaldırısı / / 65
E- Pir Sultan Abdal’ın Yaşamında ..Düzmece Şah İsmail Olayı" Ve Deli Hızır Paşa / 83
F- Pir Sultan Şiirinin Özellikleri Ve iki Belirleme / 101
G- Kaynaklar / 116
II. Bölüm: Alevi Önderlikli Halk Hareketleri Ve Çağdaş Destanlar
A- Selçuklu DevletininToplumsal Dokusu içinde Babailer Eylemi ve Baba ishak Olayı / 127
B- Destanı, Şiiri ve Türküsüyle Bedreddiniler'in İlerici-Demokratik Eylemi / 152
C- Osmanlı Resmi Belgeleri Işığında Şah Kulu Baba Eylemi ve Destanı / 165
D- Kaynaklar / 180
III. Bölüm: Aleviliğin Inanç-Kültür Kaynaklan Ve Diğer Dinlerle Benzerlikleri
A- Giriş / 184
B- Kızılbaşlıksan Alevilik'e Geçişin ideolojik Temelleri / 185
C- Alevilik'te Zerdüştilik izleri / 188
Ç- Alevilikle Yezidilik Arasında Benzer Çizgiler / 191
D- Alevilikle Ahle Haq'lık Arasında Benzer Çizgiler / 193
E- Alevilikle Gregoryan Hıristiyanlığı Arasında Benzer Çizgiler / 195
F- Kızılbaş Kürtler ve ..Horasan" Olgusu / 199
G- Özet / 202
Seçilmiş Kaynakça / 202
Institut kurde de Paris
IV. Bölüm: Islamdışı Bir Din Olarak Alevilik / 207
V. Bölüm: Alevilik'te İnsan Yaradılışı Ve İnsan Sevgisi / 214
VI. Bölüm. Alevi Toplumunda Kadının Konumu / 229
VII. Bölüm: Alevi Kürtler'in Müziği Ve Dinsel Şarkıları (Âyet Ve Beytler)
A- Yasaklama ve Asimilasyon / 235
B-Âşıklık Ve Ozanlık Geleneği / 237
C- Türkü mü. Şarkı mı? / 238
Ç- Alevi Müziği ve Dinsel Halk Şarkıları / 241
D- Alevi Kürtler'in ibadet Dili Sorunu / 246
E- Kürtçe (Kurmancî ve Zazakî) Alevi Âyet Ve Beytlerinden Örnekler / 248
VIII Bölüm: Osmanlı'da Kızılbaş-Hıristiyan İlişkileri
A- Giriş / 276
B- Özetle Geçmişte Alevi-Hıristiyan ilişkileri / 279
C- 19. Yüzyıl Dönemeci / 284
Ç- Protestan Misyoner-Kızılbaş/Alevi Etkileşimi / 288
D- Kaynaklar / 296
IX. Bölüm: Osmanlı Kızılbaş Kürt-Hıristiyan Ermeni İlişkileri Ve Kürtçe 'İndi* / 298
A- Protestan Misyoner-Kızılbaş/Alevi Kürt Etkileşimi / 300
B- Misyoner Belgelerinde "İncil" Sunumu / 302
C- Osmanlı-Türk Yönetimlerinin Karşı Çalışmaları / 306
Ç- Alevi-Hıristiyan İlişkileri Konusunda Gizli Belgelerin Sunduğu Gerçekler / 308
D- Tarihçilere Göre Alevi-Hıristiyan ilişkileri / 309
E-Kaynaklar / 310
X. Bölüm: Alevi Edebiyatında Âşıklık Geleneği Ve Ermeni ’Âşug“lan / 314
A- Âşıklık Geleneği, Ermeni "Âşug"ları ve Alevilik / 316
B- Ermeni Kökenli Alevi Âşığı Sarkis Zeki / 321
C- Dipnotlar / 325
XI. Bölüm: iç Toroslar'dan Bir Halk Ozanı: Âşık irfanî / 326
XII. Bölüm: Alevilik Araştırmalarında Yeni Yönelimler / 350
XIII. Bölüm: 'Alevi Kürt" Kimliğine Karşı Güdümlü Ve Ayıplı Kalemler / 355
XIV. Bölüm: Alevi Kimliği Soruşturmasına Yanıt / 365
XV. Bölüm: Sarız Yöresinde Otantik Deyiş Geleneğinin Son Temsilcisi / 368
XVI. Bölüm: Hasret'e Duyulan 'Hasret' / 372
II. Kesim
Belgelerle Osmanlı'dan Cumhuriyete
Kızılbaş-Alevi Politikaları
I. Bölüm OsmanlI'dan Cumhuriyete Aşiret ve Alevilik Politikalan / 377
II. Bölüm: 19. Yüzyıl Kızılbaşlığına İlişkin Bir Ingiliz Tanıklığı / 384
III. Bölüm: Osmanlı Bakışaçısıyla 'Kızılbaşlafa ilişkin Bir Risale / 387
IV. Bölüm: Cumhuriyetin Bakışaçısıyla Kızılbaşlar: "Dersim Kızılbaşlan" / 398
V. Bölüm: Bir Osmanlı Yöneticisinin Gözüyle Fzidîlik / 433
III. Kesim
Aleviliğin İnanç Önderlerinden
Ebu'l-Vefa-Yı Kürdi ve Menâkıbnâmesi
439 - 489
IV. Kesim
Alevi Kültürünün
Örneklemeli
Özel Adlar Ve Kavramlar Sözlüğü
[Şiirsel örneklerle Alevi Kültüründe Kimi Kavramlar]
491 - 541
Görsel Ürünler Dizini
1- Şah İsmail Hatayî (yağlıboya portre) / 19
2- Şah İsmail Hatayî (gravür) / 27
3- Şah Abbas (minyatür) / 56
4- Urfa yöresinden bir Kızılbaş derviş (gravür) / 64
5- Osmanlı döneminde saz çalan bir âşık (gravür) / 79
6- Osmanlı döneminde bir Kızılbaş tipi (kartpostal) / 82
7- Kerbela'yı tavafa giden İranlılar (gravür) /105
8- Mehmet Bayrak, Ozan Telli ile (fotoğraf) /145
9- Şah Kulu Baha'nın ölmeden sığındığı kale (fotoğraf) /157
10- iranlı Sûfiler (gravür) /183
11- a/b) Ahuramazda ve Ehreman (çizgi resim) /197
12- 2erdüşt (kabartma resim) / 201
13- Eski İran'da insan ve hayvan donunda kişilikler / 217
14- Urfa yöresinde saz çalan Alevi-dervişi yansıtan bir 19. yüzyıl fotoğrafı / 240
15- Ozan Melûlî (fotoğraf) / 242
16- Kızılbaş ve Hıristiyanlar'ın içiçe yaşadıkları bölgeler (harita) / 279
17- Ermenice-Kürtçe Alfabe / 287
18- Dersim'de Kızılbaş Kürtler (fotoğraf) / 289
19- Amerikan Misyonerliği'nde Dersimli Kızılbaşlar (fotoğraf) / 294
20- Kürtçe incil'in çevirmenleri (fotoğraf) / 301
21- 1891 İstanbul basımı Ermeni alfabesiyle Kürtçe İncil / 305
22- 1919 Nevvyork basımı Arap alfabesiyle Kürtçe İncil / 305
23- Hıristiyan Kürt (fotoğraf) / 311
24- Ermeni âşuğu (gravür) / 317
25- Âmâ Yezidi âşığı (gravür) / 319
26- Türk âşık (fotoğraf) / 320
27- Van'da bir çalgıcı kahvesi (gravür) / 323
28- a- Sarız Dallıkavak'lı Haydar Bayrak (fotoğraf) / 371
b- M. Bayrak, Hacı Bayrak ile (fotoğraf) / 371
29- Naci İsmail Pelister (fotoğraf) / 379
30- «Kızılbaşlar" Risalesi (tıpkıbasım) / 391
31- Dersimli Seyid Rıza (fotoğraf) / 403
32- Saz çalan Dersimli Alevi (fotoğraf) / 405
33- Bir Dersimli tipi (fotoğraf) / 407
34- Dersim aşiret reislerinden bazıları toplu halde (fotoğraf) / 410
35- Seyid Rıza ve arkadaşları mahkemede toplu halde (fotoğraf) / 414
36- Yezidiler'in yaşadıkları bölge (harita) / 435
37- a/b) Tacü'l-Ârifîn Ebu'l-Vefa Menâkıbnâmesi'nin eski ve yeni / 447
yayınlarının kapağı (tıpkıbasım)
38- Ebu'l-Vefa'nın etkilediği bölgeler haritası / 455
39- Leyla ile Mecnun mesnevisinden bir minyatür / 495
40- Leyla ile Mecnun mesnevisinden bir minyatür / 520
ÖNSÖZ
Bir inanç ve kültür kimliği olarak Alevilik, Türkiye'de sayısı 20 milyona varan bir toplumun temel kimliklerinden biridir.
Alevilik, geçmişi binlerce yıla dayanan, başta Ari inanç ve kültürler olmak üzere birçok din ve inançla emişerek dönüşüp günümüze ulaşan bir heterodoks inançtır. Bu özellikleriyle gerek Tanrı'ya, gerek peygamberlere ve gerekse kitaplara bakış açısı farklı, özgün bir inanç sistemidir.
Atatürk'ün danışmanlarından Prof. Haşan Reşit Tankut'un söylemiyle; “Alevilik, İslamın bir mezhebi ya da tarikatı olmadığı gibi, Şiilikle de asla karıştırılmaması gereken ayrı bir inanç ve dindir".
Tanrısal gücü, bir bütün olarak evrende gizil bir güç, yakın planda da en değerli varlık olarak insan-ı kâmil'de bulur. Tasavvufta vahdet-i vücud felsefesi olarak tanımlanan bu anlayıştan dolayı, nice Alevi önderi İslam Halifelikleri döneminde katledilmişlerdir. Mazdek, Hurreme, Eba Müslim, Hallac-ı Mansur, Ebulvefa, Baba İlyas, Baba İshak, Seyyid Nesimi ve Pir Sultan Abdal bunların en bilinenlerindendir. Yani Tanrı inancı bağlamında; insan'ı “Tanrısal güç" olarak gören Alevilik'le, insanı “kul" derekesine indirgeyen Müslümanlık arasında köklü bir fark vardır.
Aleviler semavi kitapları “mahlûk" yani kişiler tarafından yaratılmış, yazılmış olarak görürler. Başka bir söyleyişle Tevrat Musa'nın; İncil İsa'nın, Kur'an da Muhammed'in sözüdür. Böyle olmasa, Tevrat'ta İsrailoğulları'nın, Kur'an da Araplar'ın çıkarları ön plana çıkarılmazdı.
Öte yandan, İslâmi anlayış mensupları, hiç bir zaman Aleviler'i Müslüman olarak görmemişlerdir. Geçmiş fetvalar bunların örnekleriyle doludur. Bu fetva ve broşürlerde; Aleviler İslâm'ın beş temel şartına uymamak ve Amentü duasında ifadesini bulan imanın şartlarına inanmamakla suçlanmışlardır. Bu özellikleriyle Alevilik, diğer kitabi dinlerden daha fazla suçlanmış ve horlanmıştır.
Gerçekten de Alevilik'le Sünnilik arasında derin ayrılıklar vardır.
Hemen belirtmeliyiz ki, sonradan mazlumiyetleri ve mağduriyetleri dolayısıyla Aleviliğe eklemlenen Ali ve Ehlibeyt kültü, İslamlıktakinden bütünüyle ayrı özellikler taşımaktadır ve Hıristiyanlık, Ahle Haqlık ve Ezidilik'teki teslisin yani üçlemenin bir versiyonu olarak girmiştir. Aleviliğe “Allah-Muhammed-Âli" teslisiyle giren bu kült, İç Toroslar bölgesinde “Al-lah-Ali-Hüseyin" biçimindedir.
Resmi ideolojinin sunduğu gibi, Aleviliği Türk dini olarak göstermenin tarihsel ve toplumsal gerçeklikle bağdaşır bir yanı yoktur. Aleviliği salt etnik bir kimlikle özdeşleştirmek son derece yanlıştır. Nitekim salt bu coğrafyada Türkmen ve Kürt Aleviler'in yanısıra daha başka halklara mensup önemli Alevi toplulukları yaşamaktadır.
Günümüzde Alevi toplumunun karşıkarşıya bulunduğu önemli bir sorun da, Milli Güvenlik Kurulu'nun 1980'li yıllarda aldığı gizli bir karar uyarınca, dönemin Cunta yönetimi ve Diyanet İşleri Başkanlığınca yürütülen “Alevi oyunu", yani Alevileri Sünnileştirme ve Diyanet'in bünyesine sokma çabalarıdır.
Bu noktada şunu vurgulamalıyız ki; Osmanlı Devleti eliyle Aleviliği İslamiyete ve Saray'a çekmek amacıyla Balım Sultan gibi misyonerler aracılığıyla kurdurulan Bektaşi tekkeleri Aleviliğe ne kazandırdıysa, bugünkü misyonerlerin Alevi Diyaneti kurdurmakla kazandıracağı da aynı şeydir. Öte yandan, önce Selçuklu sonra Osmanlı icazetnameleriyle Alevi önderliğine soyunan, günümüzde de Devlet'ten icazetnâme ve maaş almaya teşne pirlerin, dedelerin Aleviliğe kazandıracakları birşey olamaz.
Alevilik herhangi bir semavî kitaba kendini bağlı görmeyerek sürekli yenilenen bir inanç sistemidir. Dolayısıyla ancak her anlamda kendisini çağa uyarlayabilen din adamları veya örgütleri Aleviliğe hizmet edebilirler. Yoksa, üstte vurgulanan kişilikler öne çıkartılarak Aleviliğe hizmet edilemez.
Sonuç olarak belirmeliyiz ki; Alevilik, kimi misyonerlerin ve kimi cahil dedelerin eline bırakılmayacak kadar büyük, çağdaş, demokratik, hümanist ve kalıcı bir inançtır...
Mehmet Bayrak
I. Kesim
İnceleme Araştırma
I. Bölüm - Osmanlı Toplumunda Aleviler ve Pir Sultan Abdal
A- Osmanlı İmparatorluğu’nun Toplumsal Dokusu
Giriş
Toplumsal ortamla sanatçı, sanatçıyla sanat ürünü arasındaki diyalektik birlik ve kanbağı, bir sosyal varlık olan her sanatçı gibi kuşkusuz Pir Sultan Abdal için de geçerlidir. Bu nedenle, Pir Sultan Abdal'ı biçimlendiren ve onu muhalefete iten etkenleri yakalayabilmemiz için, öncelikle Osmanlı împaratorluğu'nun toplumsal dokusunu görmemiz ve ozanın yetiştiği dönemle 16. yüzyıl Sivas yöresinin (Rum eyaleti) özgül koşullarını yakalamamız, algılamamız gerekiyor.
Osmanlı toplum düzeni ve yönetim mekanizması üstüne bugüne dek değişik nitelikte birçok çalışmalar yapıldı. Bu çalışmaların önemli bir bölümü dinci ve bireyci dünya görüşlerine dayanıyordu. Bu doğrultuda çalışma yapanlar, kendilerine temel kaynak olarak Osmanlı tarihlerini alıyorlardı. Hem bakış açısı, hem de kaynaklar bilimsel bir temele yaslanmayınca, düşünce temellendirilemiyor ve yanılgı kaçınılmaz oluyordu.
Meşrutiyet döneminde ve Cumhuriyetin başlangıç yıllarında yapılan çalışmalarda, konuya dar milliyetçi bir görüşle yaklaşılarak, sorun "Türkgayrı Türk" ikilemi biçiminde konmuş; doğal olarak olayın sınıfsal özü ve boyutu ya kavranamamış ya da bilerek gözden kaçırılmıştır.
Daha sonraki dönemlerde, resmi ideolojiden belirli ölçülerde kurtulabilen ve birinci elden belge ve bilgilere dayan araştırmacılar, konuya önemli aydınlık getirmeye başlamışlardır.
Başka alanlarda olduğu gibi, bu alanda da en tutarlı çalışmalar son dönemlerde yapılıyor. Yeterli olmamakla birlikte bu konuda önemli bir noktaya gelindiği kabul edilebilir. (*)
Konumuzun omurgasını 16. yüzyıl Osmanlı toplumunda yaşamış, mücadeleci ve toplumun önemli bir kesimiyle bütünleşmiş Pir Sultan Abdal ...
(*) Bu alanda çalışan araştırmacıların bir bölümü Osmanlı toplum düzeninin feodalizm olduğu görüşünü savunurken, bir başka bölümü de Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT) ya da despotizm olduğunu öne sürüyor.
Cumhuriyet dönemi tarih çalışmalarının kısa bir dökümü için bkz. Halil Berktay: Tarih Çalışmaları Kaynakçası; Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ans. Cilt: 9
Mehmet Bayrak
Ortaçağ’dan Modern Çağ’a: Alevîlik
Öz-Ge
Öz-Ge Yayınları
Öz-Ge Yayınları -30-
Ortaçağ’dan Modern Çağ’a: Alevîlik
Mehmet Bayrak
Öz-Ge Yayınları
Meşrutiyet Cad. 17/19 Kızılay Ankara
Tel.: +90 (312)416 22 96
Fax: +90(312)419 92 04
ISBN 975-7861-09-X
Görsel Düzenleme: İhsan Türkmen
Kapak Düzeni: Mahirdemir
Baskı: ABC Matbaacılık Ltd. Şti.
Tel.: (312) 385 43 54 pbx
Ankara 2004
Kapak Resmi:
Alevi derviş-âşık tipini yansıtan bir 19. yüzyıl kartpostalı
