Êzdıyatî: Civak Sembol Rîtûel
Xanna Omerxalî
Avesta
Êzdiyatî yek ji bîr û baweriyên herî qedîrn ê Rojhilata Navîn e. Ji zemanên kevn ta niha bi zilm û zor û fermanan hatiye rojevê. Seyyahê ewrûpî Wigram dibêje; "eger bîr û baweriyek li gor zilm û zora ku lê hatiye kirin bê nirxandin, gerek e ciyê herî giri'ng û bilind bidin êzdiyan." Xebatên ilmî li ser civaka êzdî û êzdiyatî pir kêm in Di lîteratura li ser êzdiyan a ku bêhtir bi seyyahên ewrûpî dest pê kiriye de gelek şaşî hene. Heta vêga êzdî bi xwe li ser xwe, li ser dîn û civak û 'ededên xwe zêde nepeyivîne. Xanna Omerxalî, bi şêweyek zanistî pirsên girîng ên derbarê dînê êzdiyatiyê û tradîsyona wê ya dewlemend de vedikole, gelek daneyên nû pêşkêş dike, bi taybetî li ser tradîsyona dînî ya êzdiyên Transkafkasyayê
Xanna Omerxalî (Osoyan)-Di sala 1981ê li paytexta Ermenistanê, bajarê Rewanê ji dayik bûye. Sala 2002ê Zanîngeha Sankt-Pêtêrsburg ya dewletî Fakûkeya Rojhilatnasiyê beşa zimanzaniyê ya Îrannasî û Kurdnasiyê temam kir (BA) û di sala 2004ê de dîploma Magîstirê Olzaniyê (MA) stand. Paşê Fakûlteya Rojhilatnasiya wê Zanîngehê ku nivîsandina doktora xwe li ser dînê êzdiyan (Ph.D.), di sala 2006ê de li Fakûlteya Felsefe û Siyasî li beşa Olzaniyê de qedandiye. Semîner li ser dînê êzdiyan dane û beşdari gelek konferansên zanistî bûye. Di salên 2005-07 di zangoya Almanyayê Georg August de, li ser zimanê kurdî û her wisa jî li ser “Zimanê Qewlên Êzdiyan” ders dida. Bi dehan gotar bi zimanê rûsî, ingilîzî û kurdî nivîsîne. Kitêba wê, bi navê “Êzdiyati, Ji Kûrahiya Hezarsalan” (Sankt-Pêtêrsbûrg, 2005) bi rusi çap bûye.
Naverok
Pêşgotin - Kreyenbroek / 9
Pêşgotin / 11
Destpêk / 13
Beşa Yekem
Stroktûra Civaka Êzdiyan
Cihwarên Êzdiyên Koçberên Cîhanê / 27
Sistema Осах, Qebîl û Eşîrên Êzdiyan: Têrmînolojıya Wan
(Ligel lîsteya осах û qebîlên şêx, pir û miridên êzdiyan) / 33
Beşa Duyem
Sembollzma Ezdiyatıyê
Sembolîzma Teyran Dl Êzdıyatıyê De / 69
Şirovekirina Sembola Êzdiyan: Tawûsê Melek / 91
Beşa Sêyem Rîtûelên Êzdiyan Rîtûelên Êzdıyan Ên Dînl / 97
Cejna Xidir Nebî û Xidir Eylas / 123
Ferhenga Têrmên Êzdiyatiyê / 135
Summary / 139
Lîsta Foto û resman
1. Nexşe / 26
2. Quba êzdiyan li Şêxanê / 29
3. Dergeyê laliş / 31
4. Heykelê Cangîr axa / 43
5. Heykelê mezelê Ûsib begê / 46
6. Amaneke zêrîn a pan / 70
7. Dêwlika zîv ya zêrkirî / 74
8. Sênmurv. / 75
9. “Darajiyanê.” / 76
10. Mafûreke kurdî bi şiklê “Dara Jiyanê” / 76
11. Sencaq - Şiklekî sembolik ê Tawusê Melek. / 79
12. Temsîla du teyrên tawusan li ser dergehê peristgeha li Lalişê / 86
13. Temsîla du teyrên tawusan / 87
14. Îmajeke sembolîk a Tawusê Melek / 93
15. Kitêba piroz "Cilvê” / 99
16. Ji kitêba Layard A.H. / 101
17. Darikê Nezerê / 103
18. Hîv, ku wextê Hîva Zarê hebe çêdikin / 105
19. Quba Pîroz /106
20. Xelat li mala êzdiyê Suriyeyê / 107
21. Stêr di mala Pîrê Mêmê Şivana / 108
22. Tiştên ziyaretî di Peltikê de ser Stêr / 109
23. Tasa Memê Şivana /111
24. Tasa Dara Miraza /111
25. Sîlana Pîr Alî wextê eyda Batizmî /112
26. Ziyareta Keça Kezî / 114
27. Laliş / 114
28. Pîr Terqînê dixûne / 117
29. Pîr xoy dike devê pezê / 117
30. Xûna qurbaniyê ser şêmîka malê / 119
31. Ziyareta Şêx Mend /121
Têbinî: Resim û fotoyên ku çavkanî nehatine nivîsandin
ji aliyê nivîskar ve hatine kişandin.
PÊŞGOTİN
Li dû wextekî dirêj ku dînê êzdiyatî hem ji aliyê akademîkan hem jî ji aliyê gelê Rojava ve heta dereceke mezin hate îhmal û piştguhkirin, du dehsalên dawî şahidî li zêdebûneke mezin a zanyariyên akademîk ên li ser vî dînî kirine. Ligel hindek pêşketinên diyar di qada akademîk de, cîbicîbûna cemaetên mezin ên êzdiyan li welatên Ewrûpayê, bû sebebê elaqe û meyleke nû û piralî û cîhet li ser paşxaneyên civakî û dînî yên vê civakê, û helbet bû sebebê wê hindê ku ji agahiyên heta salên 1980an berdest gelek zêdetir agahî û zanyarî bi dest ve bên.
Lê belê, piraniya van agahî û zanyariyan bi hemû wateya peyvê ‘akademîk’ bûn: Bêhtir bo lêkolîneran berdest bûn ew, û mijarên li wir dihatin vekolan bêhtir bi mebesta helkirina pirs û mijûliyên dîroknasên dînî, antropolog an jî sosyologan bûn. Agahiyên kûr li ser realîteyên heyî ku şikl û şêwe didine civak û fikr û boçûna civakê, herçend wek aliyekî girîng ê êzdiyatiyê tê qebûlkirin jî, ne ewqasî berdest bûn ji bo lêkolînerên neêzdî. Ji aliyê din ve, nifşê ewil ê akademîkên êzdiyan ên ku li ser dînê xwe dixebitîn, bêhtir bi têrkirina pêdiviyên cîhana akademîk ve zêde mijûl bûn ku bikarin bal û meyla xwe bidine ser van tiştan, van tiştên ku qasî makezimanê wan nas û aşna bûn bo wan û ku wan wesa ferz dikir ku ew tişt ji aliyê meyl û elaqedarên dînê wan ên neezdî ve jî baş dihatin zanîn.
Lewma em xweşbext in ku Dr. Xanna R. Omerxalî, nûnereke zîrek a nifşê duyem ê êzdînasên êzdî, hem gelek behredar e hem akademîkeke perwerî ye û hem jî keseke wesa ye ku hez û evîna kûr a dînê xwe digihîne sirûş û hukmên rast da ku bikare wî dînî baştir têbigihîne û çêtir bide zanîn. Di vê xebatê de, wê, hejmareke gotaran pêşkêş kirine ku tê de babetên rojane yên strûktûra civakî û rîtûelên dînî bi awayekî wesa nîqaş kirine ku ne tenê birreke aliyên heta niha xerîb û kêmnas ên vî dînî li ber xwendevanan radixe, belkî hinek rêkên têgihiştina fikr û boçûna dinyayê û ramana dînî ya ku di bingeha wan de ye jî dabîn dike bo xwendevanan.
Bi weşandina vê kitêbê, Dr. Omerxaliyê xizmeteke mezin kiriye bo kurdolog, û dîroknasên dînî û wan hemû kesên ku xwedan meyl û elaqe ne li ser vê tradîsyona dînî ya dewlemend û qedîm.
Philip G. Kreyenbroek
Göttingen, Tîrmeh 2007
Pêşgotin
Sersebebê weşandina vê kitêba di destên we de ew e ku êzdiyatî, di nav bêhtirê kurdan bi xwe de jî, hîna wekî metelekê maye û lazim e bi kûr û bi detay bê kifşkirin. Meqseda vê kitêbê ne vekolîna hemû pirsên dînê êzdiyan ê dewlemend û tradîsyona vî dînî ye, lê bêhtir lêkolîna hinek pirs û aliyên êzdiyatiyê yên muhîm û aloz e. Ev kitêb di nav sê beşan de hatiye dabeşkirin, her beşek ji bo aliyên cihê yên lêkolîna êzdiyatiyê hatiye terxankirin. Di vê kitêbê de mijarên wiha hatine vekolan: Strûktûra sosyal a civaka êzdiyan, sîstema qebîl û eşîrên êzdiyan, sembolîzm, dogma û rîtûelên dînî. Her beşek ji du gotaran pêk hatiye û gotar wisa hatine neqandin ku xwendevan bikarin ji perspektîfên cihê fikreke giştî bi dest bixin li ser êzdiyatiyê; herwiha di her beşekê de pirseke muhîm û aloz a ji vê qadê tê vekolan.
Destpêk
Dema yek rûpelên dîroka Kurdistanê diqelîbine, dikare hejmareke mezin a dîn û mezhebên cihê bibîne li ser vî erdî ku ligel dem û dewranan xuya bûne, ji hev cuda bûne, bi hev re jiyane, bûne malê zemanên berê û dîsa xuya kirine... Jiyana ruhanî tim û daîm dewlemend bûye li ser axa Kurdistanê. Ev kitêb, ji bo yek ji dînên herî zêde veşartî û lewma dînekî herî sirdar ê Rojhilata Navîn, an ku êzdiyatiyê hatiye terxankirin.
Dînên di nav kurdan de, îro bêhtir ji sêyan duyê hemû kurdan bawerî bi îslamê tînin. Piraniya kurdên niha misilmanên sunne ne, lê nifûseke kurdên şte jî heye. îslamê dema ku ereban îrana Sasanî dagîr kir (serê sedsala VIIan) dest pê kir, hingê li nav kurdan belav bû.
Li nav kurdan hinek terîqetên sofiyan hene. Sofiyatî,1 bi navê din “tesewûf”, ...
1 Têrma "Sufism" (sofiyatî) cara ewil di 1821 an de ji aliyê F. Tholuk ê profesorê teolojiyê ve di xebata wî ya doktorayê de hatiye bikaranîn.
Xanna Omerxalî
Êzdıyatî: Civak Sembol Rîtûel
Avesta
Avesta Yayınları
Êzdıyatî: Cıvalk Sembol Rîtûel
Xanna Omerxalî
Avesta │ Mezopotamya: 230│ 11
Yezidism: Society, Symbol, Observance
(Êzdiyatî, Civak Sembol Rîtûel)
Khanna Omarkhali
Wergera ji Ingiltzt
Ergin Opengin
Edîtor: Abdullah Keskin
Berg: Genco Demirer
Rastkirin û Mîzanpaj: Avesta
Çapa Yekem: 2007, Stenbol
Çap: Berdan Matbaacihk
© Avesta, 2007
Ji xeynî danasînê bêyî destûra
weşanxanê bi tu awayî nayê kopîkirin
Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dagıtım Ltd. Ști.
Huseyin Aga Mahallesi
Sakiz Agaci Caddesi
Öğüt Sokak No: 7
Beyoglu / Istanbul
Tel-Faks: (0212) 251 44 80
(0212) 243 89 75
Ekinciler Caddesi
Nurlan Apt. Giriş Kati No: 2
Ofıs / Dıyarbakır
Tel-Fax: (0412) 223 58 99
www.avestakitap.com
e-posta: info@avestakitap.com
ISBN: 978-9944-382-25-0
