Kürt Tarihi ve Uygarlığı
Cemşid Bender
Kaynak
Kürtler... Anadolu'nun en eski halklarından biri Mezopotamya ve Zagros yazının keşfedildiği bölge Tekerleğin döndüğü, rasathanenin kurulduğu İlk şiirin yazıldığı yöre
Aritmetik, tıp, ticaret, dış ilişkiler, diplomasi, barış antlaşmaları
İlk efsaneler, ilk yontular, mabetler Bilime, sanata kucağını açmış bir uygarlık İşte bunların hepsinde Kürtlerin de alın teri var Tarihte Kürt halkının yeri Efsaneler dünyasında Sümerler ve Kürtler Kürt dili ve kültürünün eskiliği, zenginliği Anadolu kültüründe Kürt izleri Zerdüşt dini, Yezidilik ve Kürtler Kürt uygarlığında bayramlar ve şölenler Newroz'un tarihsel temeli Demirci Kawe kimdir Şeyhname'de Kürtlerle ilgili efsane At kültürü, halı ve kilim sanatı
İçindekiler
Önsöz / 9
Tarihte Kürt Halkının Yeri / 11
Kürt Guti Devletinin Tarihi / 14
Kürt Kassit-Kussi İmparatorluğu / 17
Bahirin Kürtler Tarafından İşgali / 20
Kürtlerin Uygarlığa Katkıları / 21
Kassitlerin Dağılışı / 24
Kassitlerin Kürt Kökenli Olduklarını Gösteren Kanıtlar / 25
Kürk Mitanni Devleti / 27
Tarih İçinde Dün ve Bugün / 29
Efsaneler Dünyasinda
Sümerler ve Kürtler / 32
Efsaneye Göre İnsanın Mayası Kan ve Toprak / 33
Antikçağın Tufan Efsanesi / 34
Tufan Efsanesinin Yaşandığı Coğrafya ve Cudi Dağı / 35
Gılgameş Destanı / 38
Memê Alan Destanı'ndaki Benzerlikler / 40
Uygarlık İçinde Kürt Dili / 42
Kürt Dili ve Kültürünün Eskiliği ve Zenginliği
Üzerine Tezler / 43
Kürtçe Sözlükler Üzerine Notlar / 45
Antikçağı Aydınlatan Bir Dil: Kürtçe / 46
Kürtçe'de Kelime Zenginliği / 48
Kürt Uygarliğinda Sanat Etkinlikleri / 50
Yabancı Yazarların Görüşleri / 51
Deng-Bej'ler Üzerine / 53
Mem6 Alan Destanı / 55
Saz ve Aşıklık Geleneği / 57
Anadolu Kültüründe Kürt İzleri / 60
Kürtlerde Anaerkillik / 61
İçkili Ayin Geleneğinin Günümüzdeki Görünümü / 62
Sema Ayinlerinin Kürt Kökenli Oluşu / 67
Kürtlerde Çelebi Sözcüğünün Tarihi Gelişimi / 69
Zerdüşt Dini ve Kürtler / 71
Zerdüşt'ün Kimliği / 72
Zerdüşt Dininin Özellikleri / 74
Zerdüşt'lük ve İslamiyet / 76
Hesap Günü ve Sırat Köprüsü İnancı / 76
Mehdi inancının Kökeni / 77
Kürtlerin İslamlaşması / 78
Bir Kürt Inanci.- Yezidilik / 79
Yezidilikteki Dini Görevler / 81
Yezidilik'teki Yönetici ve Kurum Temsilcileri / 89
Melek Tavus Kültünün Etkileri / 87
Şeyh Addi İçin Söylenenler / 89
Yezidiliğin Dağılım Alanı / 90
Kürt Uygarliğinda Alevîlik / 91
İmam Ali’ye Karşı Muaviye ve Yezid / 92
Kürt İnanç Kültürünün Önemli Bir Katkısı:
Cami-Dergah ikilemi / 93
Kürt Sofilerin Aleviliğe Katkıları ve Ebû'l Vefa / 94
Peki Kimdir Ebû'l Vefa? / 94
Ebû'l Vefa Kadın Erkek Birlikte İçkili Samah Düzenliyor / 95
Hacı Bektaş Veli'yi Etkileyen Ahmet Yesevi mi,
Yoksa Ebû'l Vefa mı? / 96
Kültür Bakanlığına Göre Bütün Aleviler, Hanefi / 97
Kürt İnançlarinin Alevilikteki Yeri / 100
Ebu Müslim Horasani ve Alevilik / 103
Alevilikte Yer Alan Kürt inançları / 105
Kürt Uygarliğinda Alevîlik Patlamasi
Babailer İsyani / 109
Babai İsyanının Ekonomik Nedenleri / 110
Selçuklu Veziri Fahreddin Ali'nin İki Yüz Kölesi Vardı / 112
İsyanı Kolaylaştıran Dini Nedenler / 113
Mehdi'lik İnancının Varlığı ve Kürtlerde Beklenti Kültü / 114
İsyanın Önderi Baba İshak'ın Kimliği ve Kişiliği / 115
Bela Üstüme Geldi Savaşı / 116
İsyanın Başlangıcı ve Sonu / 118
Kürt Uygarliğinda Bayramlar ve Şölenler / 120
Mihricanıydı Kürdi Bayramı / 120
Çeşne Tolan (Tolidan-Toldan) Bayramı / 121
Hıdır (Hızır) Bayramı / 122
Roje Ziyar Bayramı / 124
Zerdüştlükteki Bayramların Benzerliği / 125
Dersim'de Yapılan Bayram ve Şölenler / 126
Yezidi Kültlerin Şeyh Addi İçin Yaptıkları Tören / 127
Nuhun Gemisi İçin Cudi Dağında Yapılan Bayram / 128
Hakkari'de Kuzu Kırpma Bayramı / 128
Newruz Bayramı / 129
Newruz Bayramı Yapısında Yer Alan Tarihi Kişiler Üzerine / 131
Nevvruz'un Tarihsel Temeli ve Yanlış Tanılar / 133
Demirci Kawe / 137
Feridun / 139
Şehname'deki Newruz Yorumu
Ve Tarihi Kişiler / 140
Şehname’de Anlatılanlar / 141
Dahhak İçin Söylenenler / 142
Şehname'deki Kürtlerle İlgili Efsane / 143
Şehname'ye göre Feridun ve Demirci Kawe'nin Kişilikleri / 144
Demirci Kawe Ortaya Çıkıyor / 146
Bu Bölümden Çıkan Sonuçlar / 148
Nevvruzla İlgili Aykırı Bir Görüşe Yanıtımız / 150
Newruz Destanı / 155
Kürtlerde At Kültürü / 159
Kürt Halkının At Hastalıkları İçin Başvurduğu Tedavi Yöntemleri / 161
Değişik Yöntemler ve Bitkisel İlaçlarla İyileştirilen At Hastalıktarı / 162
Yabancı Yazarların Gözüyle Kürtlerde At / 163
Memê Alan Destanında At / 165
Atı Süsleyip Giydiren Bir Halk: Kürtler / 167
Kürtlere Özgü Bir At Sporu: Cirid / 169
Kültlerin Çavgan Oyunu / 171
Kürt Aleviliğinde At / 171
Kürt Halkinda Hali Ve Kilîm Sanati / 173
Yapağın Hazırlanması / 178
Kürt Halılarında Kök Boya Kullanma Geleneği / 179
Kök Boyanın Elde Edilişi / 181
Kürt Halı ve Kilimlerinin Özellikleri / 183
Halı Düğümünün Öyküsü / 185
Kürt Halı ve Kilim Motiflerinin Sunduğu Mesaj / 186
Genel Sonuç
Kürtlerin Uygarliğa Katkilari / 189
Ekler
Kürt Diliyle İlgili Görüşler / 199
Bektaşilik Ve Alevilikte
Newruz Törenleri / 219
Ebu Müslim Horasani / 224
Hallaç Mansur / 227
Ebû'l Vefa (Tâc-Ül Arifin) / 231
Ebû'l Vefa Ve Ahmet Yesevî İle İlgili Görüşler / 242
Suhreverdi'ye Giden Yol: Tasavvuf "Bir'sellik" / 247
Kaynakça / 253
ÖNSÖZ
Kürtler... Anadolu'nun en eski halkı. Yaşı bilinmeyecek kadar eski. Yaşadıkları yer, hep Anadolu. Ari ırk olamaz. Dışardan bu yörelere çıkıp gelmiş bir topluluk değil. Sümerlerle birlikte günümüzde dört ayrı ülkenin coğrafyası içinde kalan -eski adıyla- Mezopotamya'nın baş yastığı Zağros'un evladları. Uygarlıktaki önemli buluşlarıyla insanlığı ayağa kaldıran, yürüten bir halk.
Dünya yuvarlağının her köşesinde halklar yaşadı. Ama Mezopotamya’nın. Zağros'un ayrıcalığı var. Bu yöre, insanlık tarihinde yazının ilk keşfedildiği bölge. Gökyüzüne rasathanenin ilk doğrulduğu yer. ilk tekerleğin döndüğü, ilk şiirin yazıldığı, ilahların beğenip seçtikleri, aile hayatı yaşadıkları -dahası var- aritmetik, tıp. ticaret, dış ilişkiler, diplomasi, barış antlaşmaları, ilk efsaneler, ilk yontular, ilk mabetler için bilime, sanata kucağını açmış bir yöre... işte bunların hepsinde Kürt halkının da alın teri var. Her şeyin ilki olmak kolay mı?
İşte biz, binlerce yıllık uygarlığın üzerine atılan ölü toprakların kaldırmak, gerçekleri gün ışığına çıkarmak için bu kitabı yazdık. En iyisini yaptığımızı savlamıyoruz. Ama bugüne kadar yapılmayanı yapmak da az şey değil.
Bir arkeolog gibi toprağı tırnaklanmızla kazıdık. Sekiz-dokuz bin yıl gerilere gittik. Ortaya çıkardığımız bilgilerin hiçbir hasar görmeden gözler önüne serilmesine büyük özen gösterdik.
Teori dergisinin değerli yöneticileri sayfalannı bu çalışmalarımıza açtı. Bu kitapta okuyacağınız yazılar, 1990 ve 1991 yılında işte bu dergide yayımlanan makalelerimizden oluşuyor.
Okurlarımızın teşvik, destek ve ısrarlı istekleri bu yazılanmızı bir
kitapta toplama konusunda bizi cesaretlendirdi.
Kürtlerin kültür alanında ortaya koyduklarının bilinmesi Türkler ve Kürtler arasındaki sevgi, saygı ve kardeşliği daha da pekleştirecektir. Bizim inancımız budur. "Sevelim, sevilelim" sözü bu yaratmaların ortamında ve eşitlik potasında oluşur. Bu iki halk arasında hiçbir zaman düşmanlık olmadı. Tarih boyu kaderbirliği ettikleri pek çok konu var. Ancak resmî ideoloji araya uçurumlar koydu. Kültür ve uygarlık konusunda yaratılan bu erozyon alanlarını yemyeşil ormanlara dönüştürmek için demokrasiye inanmış herkesin katkıda bulunması gerekir. Kültürden ve uygarlıktan korkmanın hiçbir yararı yoktur.
Kültürü ve uygarlığı yaratan topluluk hangisi olursa olsun bunun nimetlerinden ve sonuçlarından tüm insanlık yararlanır. Biz bu kitabımıza Kürtlerin uygarlığa yaptıkları katkıların tümünü sığdırabilmiş değiliz. Kürt müziği, Kürt şiiri. Kürt edebiyatı, Kürtlerde giyim-kuşam. Kürt halk oyunları, iş türküleri, Kürt mutfağı, Kürtlerde kadın ve aile yaşamı, ilençler. ağıtlar, söylenceler, deyişler, maniler, atasözleri vb. konularda bir başka kitabın hazırlığı içindeyiz. Bu konularda ellerinde materyal, fotoğraf ve dökümanları olan okurlarımızın bunları bize ulaştırmak üzere Teori dergisine göndermelerini diliyoruz.
Kitabımızın ortaya çıkmasında büyük ilgi gördüğümüz Teori dergisine ve yöneticilerine, çalışmalarımızda bize unutulmaz yardımları olan düşün adamı ve değerli yazar Faik Bulut'a ve siz değerli okurlarımıza şükranlarımızı sunarız.
Dr. Cenışid Bender
Tarihte Kürt Halkinin Yerî
Gutilerin varlığı çok eski yıllara iner. Şimdiye kadar bilinen ilk Guti Kralı Emnatum (Annatom) olup M.Ö. 3100 yıllarında yaşamıştı. Yani günümüzden 5091 yıl önce. Bu tarihlerden sonra gelen kralların çoğu Kürt halkının kendilerinden önceki tarihî geçmişinden söz etmişlerdir.1
Nitekim Lagaş (Lagash) Kralı Adadnari M.Ö. 2400 yıllarında hükümdarken Karda halkından, Ur (Our) Kralı Kmil Sin, Kürde toprağından, Hitit Kralı Şubilkubuc (Souppilouliouma I) Milattan Önce 1370 yıllarında Gürde halkından, daha sonraları da Asur kitabelerinde Kardaka bölgesinden ve Kurtie, Kurti topluluğundan söz etmişti.
Örneğin, Asur Kralı Tugulli İnor, Gutilere (Kurti) diyordu. (Bak: General İhsan Nuri, Kürilerin Kökeni, s.a 33)
M.Ö. IX, yüzyılda yaşamış olan bir başka Asur Kralı Adalnirart, Kusi, Guti, Subari ordularıyla çarpıştı. Bu kral, kitabelerinde Gutiler için Kurti demekteydi. (Bkz: General İhsan Nuri, a.g.c. s. 37).
Kürt halkının kökenini incelerken değerli yazar General İhsan Nuri şunları belirtir:
Kürt asıllı olan Khaldi, Ararali, Subari, Nayri, Mitani, Muski ve Kasi (Kusi) devletlerinin Gutilerden geldiğini, yani tümünün kökeninin Gutilere dayandığını gösteren açık, kesin ve tartışılması olanaksız tarihsel bir belge vardır.
Bu belge I. Salmanasar (Saimanzar) ile ilgilidir. Bu kral M.Ö. 1280-1261 yıllarında Asur ülkesinde iktidarda bulundu. Yani Guti Kralı Emnatum'dan tam 1820 yıl sonra.
İşte bu Asurlu kralın kitabesinde şunlar yazılmıştır:
"Bir yıldız gibi parlayan Guti halkı, yalnız çokluğuyla değil; azim, şiddet, dehşet ve yıkıcılıklarıyla da tanınmışlardır. Düşmanlıkları bana karşı da sürüp gitti.”
Kürt Guti devletinin ortadan kalkmasından takriben bin yıl kadar ...
1 / Emnatum ismi Sümerlerce de kullanılmıştır. (Y.N.)
Cemşid Bender
Kürt Tarihi ve Uygarlığı
Kaynak
Kaynak Yayınları
Kaynak Yayınları: 92
Kürt Tarihi ve Uygarlığı
Dr. Cemşid Bender
Bu kitabın yayın hakları
Sistem Yayıncılık Tic ve San. A.Ş.'nindir.
Birinci Baskı: Mayıs 1991
Ofset Hazırlık: Sistem Ofset
Kapak Baskı: Matbaa 70
Baskı: Kuşak Ofset
Kaynak Yayınları
Sistem Yayıncılık
Ticaret Ve Sanayi A.Ş.
Nuruosmaniye Caddesi 19/3
Cağaloğlu / İstanbul
Tel: 513 83 52-53
