Kırmancca / Zazaca dil dersleri
Deniz Gündüz
Vate
- Nameyê to çi yo?
- Nameyê mi Zelal a.
- Gulê, ti çend serrî ya?
- Ez des serrî ya.
- Azad, ti çend serrî yî?
- Ez heşt serrî ya.
- Pîyê to esto?
- Ya/e, pîyê mi esto.
- Nameyê pîyê to çi yo?
- Nameyê pîyê mi Xidir o.
- Pîyê to çend serrî yo?
- Pîyê mi çewres û yew serrî yo.
- Maya to esta?
- Ya/e, maya mi esta.
- Nameyê maya to çi yo?
- Nameyê maya mi Zozan a.
.....
Deniz Gündüz 1976’da Gimgim / Varto’nun Canesera Köyü’nde doğdu. Küçük yaşta ailesi Uskura Köyu’ne taşındı, ilk-orta ögrenimini bu köyde tamamladı. Lise ögrenimine Bitlis’te başlayıp İzmir’de bitirdi. 1994’te Eskişehir Anadolu Universitesi Sanat Tarihi Bölümü’ne kaydını yaptı, ancak ögrenimini yarıda bıraktı. 1996’da Komal Yayınevi’nin İzmir temsilciliğini yaptı. Bu arada Kürtçeyle ilgilenmeye başladı ve 2 yıl içerisinde Kürtçenin Kirmancca/Zazaca lehçesinin ilk romanı olan, “Kilama Pepûgî”yi yazdı (2000). Bundan sonra da değişik Kürt kurumlarında dil çalışmalarına devam etti. 2003’te Stockholm Kürt Kültür Vakfı aracılığıyla Upsalla üniversitesinde bir dönem Kürdoloji okudu. Aynı yıl İstanbul’a döndü ve Vate Yayınevi’ni kurdu. Önce İsveç’te çıkan Vate Dergisi’ni kurduğu yayınevinde çıkarmaya başladı ve 100’e yakın kitap yayınladı.
İçindekiler
Kısaltmalar / 15
Gramer Terîmleri/Termê Gramerî / 17
Önsöz / 27
Kırmancca Alfabe / 31
I- Dersa Yewıne / 33
Persî / 33
Wezîfeyê Keyeyî / 34
Kirmanccada Erillik ve Dişillik / 35
Ferhengek / 37
II- Dersa Dîyîne / 39
Persî / 40
Wezîfeyê Keyeyî / 40
Kirmanccada Sözcük Türleri / 41
I- İsim / 41
A- Görev ve Anlamlarina Göre isimler / 42
B- Varliklann Tiirlerine Göre isimler / 42
C- Varliklarin Sayilanna Göre isimler / 43
D- Yapilanna Göre isimler / 43
Ferhengek / 45
III- Dersa Hîrêyîne / 47
Persî / 49
Wezîfeyê Keyeyî / 49
D- İsim Tamlaması / 50
Ferhengek / 56
IV- Dersa Çarine / 57
Persî / 58
Wezîfêyê Keyeyî / 58
E- İsmin Halleri / 60
Koşaç / 63
Ferhengek / 64
V- Dersa Pancîne / 65
Persî / 66
Wezîfeyê Keyeyî / 67
II- Sıfatlar / 68
A- Görev ve Anlam Bakimindan Sıfatlar / 69
I- Niteleme Sıfatları / 69
II- Belirtme Sıfatları / 70
B- Sıfat tamlamaları / 72
Ferhengek / 74
VI- Dersa Şeşine / 75
Persî / 77
Wezîfeyê Keyeyî / 78
C- Sıfatlarda Büyütme Küçültme / 79
Ç- Pekiştirme Sıfatları / 80
D- Yapı Bakımından Sıfatlar / 80
E- Adlaşmış Sıfatlar / 81
E- Kirmanccada Sıfatlarm Karşilaştinlmasi ve Eşitlik Durumu / 82
Ferhengek / 83
VII- Sınav 1 / 85
VIII- Dersa Hewtine / 89
Persî / 90
Wezîfeyê Keyeyî / 91
III- Zamirler / 93
1- Şahis Zamirleri / 93
Şahis Zamirlerinin Cumlede Ozne ve Nesne Olarak Kullammi / 97
2- İşaret Zamirleri / 106
İşaret Zamirlerinin Cümlede Özne ve Nesne Olarak Kullanımı / 107
Bükünsüz ve Bükümlü Şahis Zamirleri, İşaret Zamirleri ve İşaret Sıfatlarının Cümlede Kullanımı / 116
Ferhengek / 123
IX- Dersa Heştine / 125
Persî / 126
Wezîfeyê Keyeyî / 127
3- Soru Zamirleri / 129
4- Belgesiz Zamirler / 129
5- İyelik Zamiri / 130
6- “Xo” Zamiri / 130
Ferhengek / 131
X- Dersa Newine / 133
Persî / 134
Wezîfeyê Keyeyî / 135
IV- Zarflar / 137
A- Durum Zarfları / 137
B- Zaman Zarfları / 138
C- Yer ve Yön Zarfları / 139
Ferhengek / 141
XI- Dersa Desıne / 143
Persî / 145
Wezîfeyê Keyeyî / 145
Ç-Nicelik Zarflari / 147
D- Soru Zarflari / 147 -
Ferhengek / 148
XII- Dersa Yewendesıne / 149
Persî / 151
Wezîfeyê Keyeyî / 151
V- Edatlar / 154
A-Önedat / 154
B-Artedat / 155
C- Önedat ve Artedat Birlikte / 157
Ferhengek / 160
XIII- Dersa Diwêsine / 161
Persî / 162
Wezîfeyê Keyeyî / 163
VI- Baglaçlar / 164
VII- Ünlemler / 166
Ferhengek / 167
XIV- Sınav II / 169
XV- Dersa Hîrêsıne / 175
Persî / 176
Wezîfeyê Keyeyî / 177
VIII- Fiiller / 179
A-Basit Fiiller / 179
B- Bileşik Fiiller / 180
C- Deyim Fiiller / 183
Ç- Geçişli ve Geçişsiz Fiiller / 183
D- Bîyene Fiili ve Koşaç / 185
E- Estbîyene ve Çinbîyene Fiilleri / 186
Bîyene Fiilinin Zamanlara Göre Kullanımı / 187
Bîyene Fiilinin Zamanlara Göre Olumsuz Kullanımı / 188
Estbîyene Fiilinin Zamnlara Göre Kullanımı / 189
Çin Bîyene Fiilinin Zamnlara Göre Kullanımı / 190
Ferhengek / 191
XVI- Dersa Çarêsine / 193
Persî / 194
Wezîfeyê Keyeyî / 195
- Kipler / 198
A- Haber Kipleri / 199
1- Şimdiki Zaman / 199
Şimdiki ve Geniş Zamanda Fiilin degişim Kuralları / 201
Geçişsiz Fiilin Geçişli Fiil Haline Getirilmesi ve Şimdiki Zaman Çekimi / 207
2- Geniş Zaman / 213
Fiillerin Şimdiki ve Geniş Zamanının Olumsuz ve Soru Hali / 213
3- Gelecek Zaman / 216
Fiillerin Gelecek Zamanının Olumsuz ve Soru Hali / 218
Ferhengek / 221
XVII- Dersa Pancêsine / 223
Persî / 224
Wezîfeyê Keyeyî / 225
4- -Di’li Geçmiş Zaman / 227
Ferhengek / 232
XVIII- Dersa Şîyêsine / 233
Persî / 234
Wezîfeyê Keyeyî / 235
5- -Miş’li Geçmiş Zaman / 237
Ferhengek / 242
XIX- Dersa Hewtêsine / 243
Persî / 244
Wezîfeyê Keyeyî / 245
B- Bileşik Zamanlar / 247
1- Şimdiki Zamanın ve Geniş Zamanın Hikayesi / 247
2- Gelecek Zamanin Hikayesi / 255
Ferhengek / 260
XX- Dersa Heştêsine / 263
Persî / 264
Wezîfeyê Keyeyî / 265
3- Miş’li Geçmiş Zamanın Hikayesi / 267
Ferhengek / 272
XXI- Dersa Newêsıne / 273
Persî / 275
Wezîfeyê Keyeyî / 276
C- Dilek Kipleri / 278
1- Emir Kipi / 278
Bileşik Fiiller, Deyim ve Yardimci Fiiller / 280
Olumsuzluk / 281
Ferhengek / 283
XXII- DERSA VÎSTÎNE / 285
Persî / 286
Wezîfeyê Keyeyî / 287
2- Şart Kipi / 289 <
Şart Kipinin Hikayesi / 293
Şart Kipinin Diger Zamanlarda Kullanilişi / 298
Ferhengek / 305
XXIII- Dersa Vîst û Yewine / 307
Persî / 308
Wezîfeyê Keyeyî / 309
3- Îstek Kipi / 311
İstek Kipinin Hikayesi / 314
Ferhengek / 318
XXIV- Dersa Vîst û Dîyîne / 321
Persî / 322
Wezîfeyê Keyeyî / 323
4- Gereklik Kipi / 325
Gereklik Kipinin Hikayesi / 327
Ferhengek / 331
XXV- Kirmanccada Cümle / 333
Cümlenin Ögeleri / 334
I- Temel Ögeleri / 334
A- Yuklem / 334
1- Fiil Cümlesi / 334
2- İsim Cümlesi / 335
B- Özne / 335
II- Yardımcı Ögeler / 336
1- Nesne Tümleci (Düz Tümleç) / 336
2- Dolayli Tümleç / 337
3- Zarf Tümleci / 337
Ç-Arasözler (Aracümleler) / 338
Cümleyi Ögelerine Ayirmada Dikkat Edilmesi Gereken Önemli Bir Husus / 338
Cümle Çeşitleri / 341
A- Yüklemlerine Göre Cümleler / 341
B- Ögelerinin Dizilişine Göre Cümleler / 341
C- Anlamlarına Göre Cümleler / 342
Ç- Yapilarına Göre Cümleler / 343
XXVI- Kirmanccada Noktalama Îşaretlerî / 347
Nokta (.) / 347
Virgül (,) / 348
Noktali Virgül (;) / 349
iki Nokta (:) / 350
Üç Nokta(...) / 350
Sira Noktalar(.) / 351
Soru İşareti (?) / 351
Ünlem işareti (!) / 352
Kisa Çizgi (Birleştirme Çizgisi) (-) / 352
Çizgi (Uzun Çizgi) ( ) / 353
Tırnak işareti (“”) / 353
Tek Tırnak (’) / 354
Kesme işareti (‘) / 354
Parantez (Ayraç) (()) / 354
Köşeli Parantez ([ ]) / 355
XXVII-Sınav III / 357
Kaynaklar - Çimeyî / 367
Cevap Anahtarı / 368
ÖNSÖZ
Kürtçe üzerindeki yüzyıllık baskılar gündüzde hala sürmektedir. Yaşamın her alanında yasaklanan bu dil, son yıllarda yazın alanında az da olsa bir mesafe katedebildi. Dil yasağıyla ilgili bir gündem oluşmuş olsa bile tartışmalar, alınan kararlar, bu dilin ölmesini engellemekten onu yaşatabilmekten oldukça uzak... Tüm bu çekişmelerin tozu dumanı içinde Kürtçe agır aksak da olsa yazın alanında hayat bulmaya devam ediyor.
Kürtçenin kirmanckî, kirdkî, zazakî, dimilkî adlarıyla da anılan Kirmancca lehçesi, bu yasaklardan en çok etkilenen ve en çok tahribata ugrayan lehçesidir. Bu lehçe öteki lehçelere göre çok sonraları yazılmaya başlan-di. Sistemli olarak yazılması son otuz yılla sınırlıdır. Tüm bu sorunlarla beraber bu lehçede yazan birçok yazarın yöntemsizligi, yazma konusundaki tutarsızhkları sorunlara sorun eklemektedir. Oyleki yeni yazmaya karar vermiş birisi kendisinden önce ortaya konulmuş ürünleri görmezden gelip kendi başına bir alfabe uydurabiliyor. Bu alandaki boşluk kişiye böylesi kör bir cesaret verebiliyor. Bu lehçenin, yazı dili açısından bir zorunluluk olan standardize olmasını saglayacak bir iradenin olmamasi bu tûr anlayişlarin devam etmesini beraberinde getiriyor. Yazın alanında oluşan bu kargaşa, zaten çok az olan okuyucuyu sıkıyor ve okumaktan sogutuyor.
Tüm bu sorunlara cevap olmak maksadıyla 1996’da Isveç’te, Kirmancca yazına emeği geçen ve degişik ağızlarıi konuşan bir grup Kirmanc (Zaza), Vate Çalışma Grubunu oluşturdu. Bu grup bu yil on ûçûncûsû yapilan top-lantilarda Kirmanccanın yazın kuralları ve terminolojisi üzerine önemli çalışmalar yaptı ve bu çalışmalarını son olarak 26. sayısı yayınlarıan “Vate” dergisiyle yayın hayatına geçirdi. Ayrıca yine bu grubun yazın ve yayın prensiplerini benimseyen Vate Yayınevi üç yılı aşkın bir süredir İsatanbul’da yayın çalışmalarına devam etmektedir.
Elinizdeki bu kitap bu çalışmaları temel alarak hazırlandi. Böylesi sorun-larla karşi karşiya olan bir lehçede ders kitabi hazırlamanin belli zorluklan var. Her şeyden önce kitabin bûtûn ağızlarıda anlaşılır olmasını saglama ve ortak yazı dili oluşturmanın güçlükleri var. Bu nedenledir ki kitapta geçecek sözcükler, “Vate Çalışma Grubu’nun belirlediği şu iki temel kurala göre belirlenmiştir:
1. Degişik ağızlarıda degişik söyleyiş biçimi olan sözcüklerde, “Vate Çalışma Grubu’nun standardize ettiği sözcükler temel alınmış, ancak bu grubun henüz üzerinde çalışmadığı sözcuklerde ise kişisel insiyatif kullanılmıştır. Örneğin Kirmanccada “karınca” anlamında degişik ağızlarıda şu sözcükler kullanılmaktadir: morcela, miclewri, mijlewri, mijloli, mîclor, miclor, miclol, mijlori, mijlowri, mijmewli, mîyercila, mocla, mojla, muejla, mojle, molcela, molcila, morcila, muercela, muerceli, mercueli, merjueli, morzela; mijlewreki, mijloki, milorçike, miloçike, muloçike, muleçike.
“Vate Çalışma Grubu” bu sözcügü, kökeni, deforme olup olmadığı, diger dil ve lehçelerde kulanılış biçimi, kullanılış yaygınlığı vb. açılardan inceleyerek “morcela” sözcüğünü yazın dili için seçmiştir. Bu çahşmada da bu sözcük tercih edilmiştir.
2. Eşanlamlı sözcüklerin herbiri yine kendi versiyonlari içinden yukarida-ki yöntemle ayiklanmiş ve ayn köklerden gelen bu sözcüklerin hepsinin kullanılmasına karar verilmiştir. Örneğin Türkçedeki “çocuk” sözcüğünün karşılıgı olan sözcükler şunlardir: doman, -elgeda, gedeyelzak, -elleyîr, -elqeçek, -elqic, -elput, -eltut, -ellorik, -e-leyel, -e
Bu tür sözcüklerin hepsi yukaridaki gibi aralarına “l” işareti konmak suretiyle ve cümle içerisinde sözcüğün aldığı ek her birine eklenerek kulanılmıştır. Örneğin: Domanî / gedeyî / zakî / leyîrî / qeçekî / qicî / putî / tutî / lorikî / eyelî / ameyî.
“/” işareti cümlede eşanlamlı sözcükleri ve aynı özneyle ilgili fiilleri ayırmak için de kullanılmıştir. Örnegin:
Ez ey ronana/nana ro.
Ti kam a/î.
Bu kitap, hem okuyucunun kendi kendine dil ögrenmekte yararlanabileceği hem de öğreticinin başvurabileceği bir kaynak biçiminde hazırlanmaya çalışıldı. Ders kısmındaki diyalog ve metinlerin ögretici tarafından yüksek sesle tekrar tekrar ögrenciye okutulmasını öneririm. Derslerden sonra gelen “persî” (sorular) kismi, ögreticinin ögrenciye ya da ögrencilerin birbirlerine soracakları dersle ilgili sorular olarak düşünüldü. “Wezîfeyê keyeyî” kismi ise ögrencinin yazma yetenegini geliştirmesi, dilbilgisi konusundaki bilgilerini pekiştirmesi düşünülerek “ev ödevi” tarzında hazırlandı. Bu çalış-manın bir kağıt üzerinde yeniden yazılarak tamamlanmasını ve soruların bu şekilde cevaplandırılmasını öneririm. Derslerde en sona konulan “ferhengek” (lûgatçe) kismi ise derste geçen Kirmancca sözcüklerin Türkçe karşılığını içerir.
Bu çalışma, alti yil içinde degişik yerlerde verdigim Kirmancca dil ders-lerinin notlandir. Umarim ki pedagojik açidan daha doyurucu ve profesyo-nel çalışmalar bugûniin sikintili ve zor koşullarinda hazırladigim bu çaliş-manin yerini alir.
Deniz Gundüz
I-
Dersa Yewine
Mewzû: Yewbînsinasnayîş / Yewbînnaskerdış
- Nameyê to çi yo?
- Nameyê mi Zelal a.
- Gulê, ti çend serrî ya?
- Ez des serrî ya.
- Azad, ti çend serrî yî?
- Ez heşt serrî ya.
- Pîyê to esto?
- Ya/e, pîyê mi esto.
- Nameyê pîyê to çi yo?
- Nameyê pîyê mi Xidir o.
- Pîyê to çend serrî yo?
- Pîyê mi çewres û yew serrî yo.
- Maya to esta?
- Ya/e, maya mi esta.
- Nameyê maya to çi yo?
- Nameyê maya mi Zozan a.
- Maya to çend serrî ya?
- Maya mi hîris serrî ya.
- Birayê to estî/estê?
- Ya/e, birayê mi estî/estê.
- Çend birayê to estî/estê?
- Di birayê mi estî/estê.
Hûmarî
1 yew
2 di
3 hîrê
4 çar
5 panc
Persî
1- Nameyê to çi yo?
2- Gulê, ti çend serrî ya?
3- Azad, ti çend serrî yî?
4- Pîyê to esto?
.....
Deniz Gündüz
Türkçe Açıklamalı Kürtçe
Kırmancca / Zazaca dil dersleri
Vate
Weşanxaneyê Vateyî
Türkçe Açıklamalı Kürtçe
Kirmancca/Zazaca Dil Dersleri
Deniz Gündüz
Kitap: 71
Egicim: 1
Türkçe Açıklamalı Kürtçe Kurmancca/Zazaca Dil Dersleri
© Deniz Gündüz
1. Basım: Vate Basın Yayın Dağıtım, İstanbul, 2006
2. Basım: Vate Basın Yayın Dağıtım, İstanbul, 2009
3. Basım: Vate Basın Yayın Dağıtım, İstanbul, 2013
Baskı: Berdan Macbaası
Davutpaşa Cad. Güven Sanayi Sitesi, C. Blok
No: 239 Topkapı/İstanbul
Tel: 0212 613 12 11
Editör: Deniz Gündüz
Mizanpaj: Deniz Gündüz
Kapak Çalışması: Nuran Gündoğdu
ISBN: 978-975-6278-37-6
Vate Yaytnevi
Katip Mustafa Çelebi Mah.
Tel Sok. No: 18 Kat: 3
Beyoğlu / İstanbul
Tel: 0212-244 94 14
E-posta: wesanxaneyevateyi@hotmail.com
