Mehelî û Kirmanckîya Înan

Mehelî û Kirmanckîya Înan

Pinar Yildiz

Vate

Seba ke kirmanckî hema newe-newe akademî de cayê xo gifewto zaf xebatan rê îhtîyacîya ma esta. Hema zî zaf fekanê kirmanckî ser o xebatî nêbîyê û nê fekî “nimite” mendê. Ma na xebata xo fekêkê kirmanckî yê “nimite”yî ser o kerde. Yanî fekê kirmancanê ke mabênê qezaya Çinarî ya Dîyarbekirî û qezaya Dêrike ya Mêrdînî de yê ser o, bi vatişêko bîn fekê kirmancanê derûdorê Qerejdaxî ser o.
Nê kirmancî, derûdorê xo de bi nameyê eşîra xo “mehelî” yenê şinasnayîş. Heta nika eşîra înan û ziwanê înan ser o xebatî nêameyê kerdene û hayîya zaf kesan nê kirmancan ra çin a. Seba ke mehelî mabênê mintiqayanê kurmancan de yê û ê û kurmancî yewbînî reyde zewijîyenê, merdimî û embazî kenê lehçeya înan roje bi roje hîna zaf binê tesîrê kurmanckî de manena. Hetêk ra zî hem kirmanckî hem kurmanckî zaf leze tirkî ver de apey şinê.
Ma na xebata xo de hem eşîra mehelîyan daye naskerdene hem zî ziwanê înan ser o vindetê û ziwanê înan ra çend tekstî pêşkêş kerdê.

Tedeyi

Vateyo Verên / IX
Kılmvate / XIII
Lîsteya Xerîta û Tabloyan / XXI
Kılmnuşteyî / XXIII

Destpêk / 1
1. Amancê Cigêrayîşî / 1
2. Metodê Cigêrayîşî / 2
3 Çarçewaya Cigêrayîşî / 3

l. Beşo Yewin / 5
1.1. Çimeyanê Nuştekîyan de Kirmancê (Zazayê) Qerejdaxî / 5
1.2. Dewê Kirmancan yê Qerejdaxî / 8
1.2.1. Dewê Çinarî yê ke Şarê Inan Kirmanc o / 9
1.2.2. Dewê Dêrike yê ke Şarê Inan Kirmanc o / 13

1.3. Eşîra Mehelîyan / 15
1.3.1. Dewa Erefatî, dewa Kerêcinî û mezraya xo Darbenî§t (Eldînan) / 18
1.3.2.    Mezraya Belek / 20
1.3.3.    Dewa Êxlîya (Alabaş) / 20
1.3.4.    Dewa Çinarca (Mer’îna) / 21

1.4. Dewê Ke Kırmanc ê la Mehelî Nîyê / 21
1.4.1. Dewa Herbelî / 21
1.4.2. Qirxincik (Kirkhencik) / 23
1.4.3. Kela Mîr Xidir (Kabahidir) / 23
1.4.4. îngicî (Çiçekliyurt) / 23
1.4.5. Elimî (Çakirbag) / 24
1.4.6. Sirmê (Gömmetaş) / 24
1.4.7. Qerexan (Karahan) / 24

1.5. Dewê Beranê Mehelîyan / 24
1.6. Nufusê Dewanê Mehelîyan / 26
1.6.1 Nufusê Dewanê Eşîra Şeynan / 26
1.6.2. Nufusê Dewanê Eşîra Kalayîban / 26
2.6.3. Nufusê Dewanê Eşîra Xaltan / 27
1.6.4. Nufusê Dewanê Eşîra Husukan / 27
1.6.5. Nufusê Dewanê Eşîra Haman / 27
1.6.6. Nufusê Dewanê Eşîra Sefan / 27
1.6.7. Dewê ke Mîyanê Eşîra Mehelîyan de yê la Eslê Înan Cîyayo / 28
1.6.8. Dewê ke Şarê înan Kirmanc o la Eşîra Mehelîyan ra Nîyo / 28

1.7. Prosesê Cabedilnayîşê Mehelîyan / 28
1.7.1. Mehelî Ça ra Ameyê Herêma Qerejdaxî? / 31
1.7.2. Parolaya Mehelîyan / 35
1.7.3. Mehelî Key Ameyê Herêma Qerejdaxî? / 37
1.7.4. Kalikê Mehelîyano Ke Çewlîg ra Bar Kerdo / 38
1.7.5. Mehelîyan Çirê Herêma Çewlîgî ra Bar Kerdo? / 39

1.8.”Dimilî”yê Mazîdaxî û Mehelî / 46

2. Beşo Dîyin / 49
2.1. Vîndîbîyayîş û Vurîyayîşê Vengan / 49
2.1.1. Tayê Vengî Vîndî Bîyê / 49
2.1.2. Tayê Vengî Zîyade Bîyê / 51
2.1.3-Tayê Vengan Cayê Xo Vurînayo (Mêtathêse) / 51
2.1.4.Tayê Vengî Vurîyênê / 52

2.2. Name / 55
2.2. l.Nameyê Aqrebayan (Merdimanê Kesî) / 55
2.2.2. Nameyê Rojan / 57
2.2.3. Nameyê Mewsiman / 57
2.2.4. Nameyê Mengan (Aşman) / 57
2.2.5. Nameyê Hetan (Cîhetan) / 58
2.2.6. Nameyê Organanê Merdimî / 58
2.2.7. Nameyê Rengan / 59
2.2.8. Nameyê ke Tayê Mintiqayan de Makî, Tayê Mintiqayan de Nêrî yê / 60
2.2.9. Îzafe / 62
2.2.9.1. Seba Nameyanê Yewhûmaran / 62
2.2.9.2. Seba Nameyanê Zafhûmaran / 63
2.2.9.3. Îzafeya Rêzilkî / 63

2.3.Zemîr / 64
2.3.1. Zemîrê Kesî (Zemîrê Şexsî) / 64
2.3.1.1 Gruba Yewine / 64
2.3.1.2. Gruba Dîyine / 65
2.3.1.3. Zemîro Agêrok (Reflexive) / 65
2.3.2.    Zemîrê Yewbîninî / 65
2.3.3.    Zemîrê Nîşanî    66
2.3.3.1. Halê Xoserîde / 66
2.3.3.2. Halê Oblîkî (Oblique) de / 67
2.3.4.    Zemîrê Wayîrîye / 68
2.3.5 .Zemîrê Persî / 68
2.3.6.Zemîrê Nedîyarîye / 68

2.4. Sifet / 69
2.4.1. Îzafeya Sifetî / 69
2.4.1.1. Îzafeya Sifetî ya Nedîyare / 70
2.4.2. Hûmarnameyî / 70
2.4.3. Sifetê Nîşanî / 72
2.4.4. Sifetan de Pêveronayîş / 73
2.4.4.1. Seyyewbînanîye (Têduştîye) / 73
2.4.4.2. Dereceya Berzêrîye / 74

2.5. KAR (Fîîl) / 74
2.5.1. Mesderê Karan (Fîîlan) / 74
2.5.2. Karo Nêmcet (Kopula) / 74
2.5.3. Demo Vîyarteyo Dîyar / 77
2.5.4. Demo Vîyarteyo Nedîyar / 77
2.5.5. Demo Nikayin / 78
2.5.6. Demo Ameyox / 80

2.6. Edat / 81
2.6.1. Veredatî / 81
2.6.2. Peyedatî / 82
2.6.3. Veredat û Peyedatî Pîya / 84

2.7. Bestox / 84
2.7.1. Bestoxê ke Yew Qisim ê / 84
2.7.2. Bestoxê ke Di Qisim ê / 85

2.8. Zerfe / 86
2.8.1. Zerfê Ca û Hetan (Cîhetan) / 86
2.8.2. Zerfê Demî / 88
2.8.3. ZerfêPersî / 91
2.8.5.Zerfê Çendîye / 92

2.9. Înterjeksîyon / 93

2.10. Ferhengeke Kırmanckîya (Zazakîya) Mehelî-Tırkî / 93

Peynî / 121
Çimeyî / 125
Îlaweyî / 131
Îlawe-1 / 131
Zendel Xatun û Hewt Biray Ya / 131

Îlawe-2 / 137
Dêmarî û Keynek / 137

Îlawe-3 / 143
Xwedêdayî û Porzêrîn / 143

Îlawe-4 / 147
Mehelîyê Qerejdaxî / 147

Lîsteya Xerîta û Tabloyan

Xerîta 1. Dewê Çinarî yê ke Şarê înan Kirmanc o / 153
Xerîta 2. Dewê Dêrike yê ke Şarê înan Kirmanc o / 154
Tablo 1. Dewê Beranê Mehelîyan / 25
Tablo 2. Nufusê Dewanê Eşîra Şeynan / 26
Tablo 3. Nufusê Dewanê Eşîra Kalayîban / 26
Tablo 4. Nufusê Dewanê Eşîra Xaltan / 27
Tablo 5. Nufiisê Dewanê Eşîra Husukan / 27
Tablo 6. Nufusê Dewanê Eşîra Haman / 27
Tablo 7. Nufusê Dewanê Eşîra Sefan / 27
Tablo 8. Dewê ke Mîyanê Eşîra Mehelîyan de yê la Kokê înan Cîya yo / 28
Tablo 9. Dewê ke Şarê înan Kirmanc o la Eşîra Mehelîyan ra Nîyo / 28
Tablo 10. Têvernayîşê Nameyanê Tayê Dewanê Herêma Çewlîgî û Mehelîyan / 34

VATEYO VERÊN

Heta ke mamosta Malmîsanijî nêvatbi û ma dest bi na xebata xo nêkerdbi, haya ma kirmancanê Çinarî û Dêrike ra çin bî. Xebata ma ya warî ya yewine ra dima', ma şaş mendê. Çunke hûmara nê dewan û mezrayan texmînê ma ra zaf zêdeyêr bî.

Ma hem rewşa komelkî û tarîxê kirmancanê na mintiqa hem zî taybetmendîyê fekê înan û cîyayîya nê fekî û fekanê bînan meraq kerdêne. Nê meraqê ma hêz da ma ke ma na babete ser o bixebitîyê.
Na xebata ma de zaf kesan ma rê hetkarî kerde. Sey yew deyndarîyêka girde, ganî ma înan rê sipas bikê.

Verê ma wazenê şewirmendê xo mamosta Malmîsanijî rê sipas bikê ke “pîyê” fikrê na xebat o. Mamostayî sey fîkrî na xebate pêşnîyazê ma kerde û no mabên de hertim hetkarê ma bî. Seba ke ma a mintiqa baş nêşinasnayêne, zaf rey têkilîyê ma û dewijanê a mintiqa bi hetkarîya mamostayê erjayeyî virazîyay. Çunke wexto ke merdim mintiqa nas nêko, mabên de nasî çin bê, ê kesî nêwazenê kesanê xerîban de roportaj bikê. Yewna çîyo muhîm zî, na mintiqa de seba cinîyêk xebata warî hîna zehmet a la sey cinî ma dî ke avantajêkê cinîbîyayîşî zî esto: Cinî hîna asan şêna cinîyanê mintiqa de qisey biko. Keyeyê mamostayî awan bibo ke nê têkilîyê başî seba ma viraştî.

Birêz Nûreddîn Pakdemir xebata ma ya warî ya yewine de ma reyde ame û sayeyê ey de ma mintiqa nas kerde. Sezgîn Yildiz hema-hema heme xebatanê ma yê warî de ma reyde ame. O datê ma yo la datî ra zêdeyêr sey embazê ma yo. Birêz Polat Aydinî Çêrmûge de ma mêman kerdî û ma de zaf eleqedar bi. Birêz Fuad Onenî, Dêrike de ma weş mêman kerdî û ma pîya şî çend dewanê Dêrike. Mamosta Mîkaîl Bulbulî mamosta Serdar Ocal bi ma da naskerdene. Ma bi wasitaya mamosta Serdar Ocalî xo resna çend dewanê Dêrike. Birêz Dawud Yeşîlmenî mamosta Selçuk Karaman bi ma da naskerdene. Birêz Selçuk Karaman û mamostayê dewa Cobînî ma mêman kerdî û têkilîyê ma û dewijan viraştî. Mamosta Yusuf Balukenî hem çend dewijî bi ma day naskerdene hem zî hetê çimeyan ra hetkarîya ma kerde. Bi nê çimeyan ma bi çimêko tarixî ewnîyay roportajanê xo ra.

Embazo erjaye Mehmet Yonat şertanê zaf zoran de ma reyde ame dewanê Dêrike. Ey bi sebr karê teknîkîyê komputure de zî hetkarîya ma kerde. Embazo erjaye Cîhan Kaya ma reyde ame çend dewan û herçiqas ke nêwaşt zî mecbur mend ke goşt biwero. Birêz Salih Tekînî Dêrike de ma rê rêberî kerde û berê keyeyê xo ma rê akerd. Dewanê Dêrike ra Kurşêran de ma keyeyê Ehmed Otun û cinîya ey Sureya de, Çepenya de keyeyê Celal Karataşî de, Aywêrî de keyeyê Hasan Arslanî de, Cobîn de keyeyê Izzet Piçakî de, Tomat de keyeyê Fuat Yatan û cinîya ey Şeboy de, reyna Tomat de keyeyê Siltan Kaya de, Herbelî de keyeyê Cuma Çetînerî de, Xarawarî de keyeyê Çetîn Gunduzî de, Şawêrdî de keyeyê Tewfîq Ovetî û cinîya ey Amîne, Kêtû de keyeyê Ikram Dagdelene de bî mêman.
Ma nê merdimanê erjayeyan hemîne rê yew bi yew sipas kenê. Keyeyê înan awan bo.

Bêguman na xebate de şarê dewanê ma ra sewbîna cinî û camêrdan zî ma rê hetkarî kerde û melumat da ma. Ma deyndar û sipasdarê înan ê la mumkun nîyo ke ma tîya de nameyê hemîne binusî.
Ma na xebata xo de zaf kesan reyde roportajî kerdî, seba melumatdayişê înan sipas. Ma, nameyê nê kesanê erjayeyan peynîyê xebata xo de nuştî û derheqê înan de bi kilmî melumat da.

Kilmvate
Mîyanê lehçeyanê kurdkî de tewr erey kirmanckî (zazakî) ameya nuştene. Tesîrê nê ereykewtişî hem edebîyatî ser o hem zî ziwanî ser o virazîya. Standardîzasyonê ziwanî erey kewt coka xebatanê ziwannasî, ferhengnasî û fekan de zaf kêmaneyî estê û nê xebatî seserra vîst û yewine de xebatkerdoxanê xo pawenê. Nê ereykewtiş û kêmaneyan xebatanê akademîkan ser o zî tesîr kerd. Bêguman akademî de ereykewtişê kirmanckî girêdayeyê polîtîkayanê înkarkerdiş û asîmîlasyonî bi. Nê serranê peyênan de çend unîversîteyan berê xo kurdkî rê akerd. Dimayê nê akerdişî, kirmanckî zî cayê xo mîyanê akademî de girewt.

Seba ke kirmanckî hema newe-newe akademî de cayê xo gi- rewto zaf xebatan rê îhtîyacîya ma esta. Hema zî zaf fekanê kirmanckî ser o xebatî nêbîyê û nê fekî “nimite” mendê. Ma na xebata xo fekêkê kirmanckî yê “nimite”yî ser o kerde. Yanî fekê kirmancanê ke mabênê qezaya Çinarî ya Dîyarbekirî û qezaya Dêrike ya Mêrdînî de yê ser o, bi vatişêko bîn fekê kirmancanê derûdorê Qerejdaxî ser o.

Nê kirmancî, derûdorê xo de bi nameyê eşîra xo “mehelî” yenê şinasnayîş. Heta nika eşîra înan û ziwanê înan ser o xebatî nêameyê kerdene û hayîya zaf kesan nê kirmancan ra çin a. Seba ke mehelî mabênê mintiqayanê kurmancan de yê û ê û kurmancî yewbînî reyde zewijîyenê, merdimî û embazî kenê lehçeya înan roje bi roje hîna zaf binê tesîrê kurmanckî de manena. Hetêk ra zî hem kirmanckî hem kurmanckî zaf leze tirkî ver de apey şinê.

Ma na xebata xo de hem eşîra mehelîyan daye naskerdene hem zî ziwanê înan ser o vindetê û ziwanê înan ra çend tekstî pêşkêş kerdê.
Kilîtçekuyî: mehelî, mehelîyan, me’lic, kirmancê Çinarî, kirmancê Dêrike, kirmancê Qerejdaxî, kirmanc, kirmanckî, kird, kirdkî, zaza, zazakî.

Destpêk

Kirmanckî ser o zaf tay xebatê akademîkî bîyê. Mavajî, bi kirmanckî tezê masterî yo yewin serra 2013 de Nadîre Gun- taş Aldatmaze nuşt.1 Nuştişê tekstanê folklorîkan hîna rew dest pêkerd û hema zî dewam keno. La nê xebatê erjayeyî tena qîm nêkenê. Çunke hema zî tayê fekê kirmanckî nênusîyayê. Yanî seba naskerdişê kirmanckîya tayê mintiqayan xebatî la- zim ê. Bi tekstanê nuştekîyan ma xususîyetanê zaf fekan zanê; sey fekê Sêwregi, Çewlîg, Dêrsim, Pali, Pîran, Licê, Gimgimî la ma xususîyetanê fekanê nênuşteyan nêzanê. Sey nimûne, kirmancanê Sasonî û fekê înan ser o zaf melumatê ma çin o. Bi xebatanê warî, merdim şêno hîna baş cematan û ziwanê înan nas biko. Bi nê xebatan beno ke xerîtaya cayê ciwîyayîşê kirmancan hîna hîra biba. Ewro ma roje bi roje helênayîşê lehçeya kirmanckî vînenê. Na rewşe, girîngîya xebatanê derheqê kirmanckî de, hîna zîyade kena.

l.Amancê Cigêrayîşî
Heta ewro kirmancanê mehelîyan û ziwanê înan ser o xebatêka taybetî nêbîya. Coka mehelî û ziwanê înan weş nênê şinasnaye- ne. Amancê na xebate, dayîşşinasnayîşê kirmancanê mehelîyan û kirmanckîya înan o.

1-Nadîre Guntaş Aldatmaz, Folklorê Kirmancan Ser o, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 

...

Mehelî û Kirmanckîya Înan

Pinar Yildiz

Vate

Weşanxaneyê Vateyî
Mehelî û Kirmanckîya Înan
Pinar Yildiz

Kitab: 103
Tez: 2

Mehelî û Kirmanckîya înan
©PinarYildiz
Çapa Yewine: Weşanxaneyê Vateyî, îstanbul, 2017

Çape: Berdan Matbaasi
Davutpaşa Cad. Güven Sanayi Sitesi, C. Blok
No: 239 Topkapi / Îstanbul
Tel: 0212 613 12 11

Edîtor: M. Malmîsanij, Deniz Gunduz
Redaktor: M. Malmîsanij, Deniz Gunduz
Mîzanpaj: Deniz Gunduz,
Xebata Qapaxî: Minife Yildizhan
Resmê Qapaxî: Seren Sezigen

ISBN: 978-605-2298-00-8

Adrese:
Weşanxaneyê Vateyî - Vate Yayinevi
Katip Mustafa Çelebi Mah.
Tel Sok. No: 18 Kat: 3 Beyoglu - îstanbul
Tel: 0212-244 94 14
E-posta: wesanxaneyevateyi@hotmail.com