Tarixê Tirkiya ê seserra 20ine de en hadisao de pil Tertelê 38io. Na rira ma wast ke na qesa verêne miyan de hem welatê Dêsimi ser, hem Tarixê Dêsimi ser, serba sıma wendoğa, tenê malumat bıdime. Na malumatı daine rê ma luzumiye diye. Lazimiya ni nustey bexo ki, xora zerrê na kara made ra: Tarixo ke dewlete xo gore guretode, zerrê yi tarixi de no en qetilo girso ke rêjimê Cumhuriyeti kerdo, heqa yi de 'kitabananê resmi de, ê mektebanê dewlete’ miyan de qêytan qal nêano ra. Şaxsiyetê ke vecinê text, yi ki na mesela sero xora menfaatê de xo ke bi, a sire anê jtianê xo ser, hama ebe zura çerx fetelnenê, hetê xo ser oncenê, Dêsim 1937-38İ ser nêt bêyan kerdena yina, çerxê dewrani gore, kare u menfaatê yina gore vurino. Feko resmiyet hem Tertelê 38i, hem qetilê binê ke dewrê Cumuriyeti de tima biyê, hem ki qetilê ke Cumuriyet ra ravêr biyê, serê yi kuline tepis keno. Yiê ke rejimê Cumuriyeti ra ravêr biyê, çiqa ke ravêr bıbe ki, gereko isan yina ra ki rejimê Cumhuriyeti mesul bıcero, çike şaseto ke dewlete xorê kerdo xuye, yi kerdeni ki ebe na fêl u emel, ebe a şaset biyê. A sebeb rao ke, a dewlete hona ki heqa isani hem tek be tek, hem heqa homete butın inkar kena, nêdana, homete binê bandıra xo guretena, ebe usulê de rişiaêne, politika xoa rıstıme ra vaz nêna, yi kerdenanê xo ni roca ki hona ...
Teyestey / İçindekiler / Contents
11 / Şûarê Dêsimi - Vedat Türkali Dersim'in Ağıtları - Vedat Türkali The Laments Of Dersim - Vedat Türkali
12 / Ebe Şüara Tertelê 38i - Cemal Taş Ağıtların Dilinden '38 Tertelesi - Cemal Taş Tertele, in the language of laments - Cemal Taş
16 / Viri ra nêsêro - Nilüfer Saltık Unutulmasın - Nilüfer Saltık Lest We Forget - Nilüfer Saltık
20 / Qesa Verene Başlarken Prologue
33 / Aşira Qocu - Ali Boğaz Qocu Aşireti - Ali Boğaz Qocu Tribe - Ali Boğaz
51 / Mamekiye Bıvêso Yansın Mamekiye May Mamekiye Burn Down
63 / Cadê Tomofile Otomobil Caddesi Automobile Street
73 / Guliye Güllü Güllü
85 / Saan Saan Saan
103 / Dêsa Khurêsu Khurêsulular Deyişi The Song of Khurêsu
117 / WaêuBira Kız ve Erkek Kardeş Sister and Brother
127 / Sêyd Rıza Sêyd Rıza Sêyd Rıza
147 / Sêyd Usên Sêyd Usên Sêyd Usên
157 / Ağlere Dêsimi Dersim İleri Gelenleri The Great and Good of Dersim
169 / Ağlere Pulêmuriye Pülümür İleri Gelenleri The Great and Good of Pülümür
185 / Aliê Girmi Aliê Girmi Aliê Girmi
199 / Derê Laçi Laç Deresi Laç Brook
215 / Aşira Demenu Demenu Aşireti The Demenu Tribe
223 / Qemer Ağa Qemer Ağa Qemer Agha
235 / Çê Aliê Gulavi Aliê Gulavi Ailesi The Aliê Gulavi Family
253 / Çuxure Çuxure Çuxure
265 / Sarê Yêriski Yêrisk Halkı The People of Yêrisk
279 / Goçh u Qirim - Xidê Alê İsme Sürgün ve Kırım - Xidê Alê İsme Exile and Massacre - Xidê Alê İsme
303 / Temir Beg Temir Beg Temir Beg
311 / Derê Meyitu Meyitler (Cesetler) Deresi The Brook of Corpses
Tarixê Tirkiya ê seserra 20ine de en hadisao de pil Tertelê 38io. Na rira ma wast ke na qesa verêne miyan de hem welatê Dêsimi ser, hem Tarixê Dêsimi ser, serba sıma wendoğa, tenê malumat bıdime. Na malumatı daine rê ma luzumiye diye. Lazimiya ni nustey bexo ki, xora zerrê na kara made ra: Tarixo ke dewlete xo gore guretode, zerrê yi tarixi de no en qetilo girso ke rêjimê Cumhuriyeti kerdo, heqa yi de 'kitabananê resmi de, ê mektebanê dewlete’ miyan de qêytan qal nêano ra. Şaxsiyetê ke vecinê text, yi ki na mesela sero xora menfaatê de xo ke bi, a sire anê jtianê xo ser, hama ebe zura çerx fetelnenê, hetê xo ser oncenê, Dêsim 1937-38İ ser nêt bêyan kerdena yina, çerxê dewrani gore, kare u menfaatê yina gore vurino.
Feko resmiyet hem Tertelê 38i, hem qetilê binê ke dewrê Cumuriyeti de tima biyê, hem ki qetilê ke Cumuriyet ra ravêr biyê, serê yi kuline tepis keno. Yiê ke rejimê Cumuriyeti ra ravêr biyê, çiqa ke ravêr bıbe ki, gereko isan yina ra ki rejimê Cumhuriyeti mesul bıcero, çike şaseto ke dewlete xorê kerdo xuye, yi kerdeni ki ebe na fêl u emel, ebe a şaset biyê. A sebeb rao ke, a dewlete hona ki heqa isani hem tek be tek, hem heqa homete butın inkar kena, nêdana, homete binê bandıra xo guretena, ebe usulê de rişiaêne, politika xoa rıstıme ra vaz nêna, yi kerdenanê xo ni roca ki hona kerdenede ra.Tertelê 38i ser, heqiqeta ke taride ra eke a raştiye veciyo meydan, ser u bine ra bızaniyo, her het ra eskera bo, feko resmiyetio ke her çi tepiş keno, inkar u cabarine dero, zur u dubara xorê kerda xuye, mabenê rişiaêna yi resmiyeti be ê na raştiye de çıqa ferq ke esto, eskera biyaêna xo, zaf kara de mühima.
Herd
Welatê Dêsimi ser şindor tarif kerdene dı hete ra ki mümküna. Ebe jü tarifi; şindorê Dêsimi, hetê mısrıbi de Muş-Varto, hetê mığrıbi de Sêvaz-Qoçgiriye, hetê zımey de Çhemê Fırat, hetê veroci de Çhemê Karasu miyande helqa hudutiya xo cêno. Ebe tarifê aşiranê yi herda ser ki şindorê Dêsimi; cao ke lizgê Khalmemi ra Demenu, Heyderu, Areizu têyê uca rê vanê Dêsim. Herdê aşiranê Şixhesena rê ki vanê Şixhesen. Tarixçi ki şindor werte de kenê di letey, hetêjû rê vanê Dêsimê mısrıbi, (Mazger, Câği, Çarsancaq/Peri, Nazimiye/Qizil Kilse be Pulêmuriye) Hetê bin re ki (Xozat, Çemişgezek, Pulur be Kemax) vanê Dêsimê Mığrıbi.
Kamiye
Yiê ke rûê xo çarnenê verva roci, heni dûya kenê, talibê pir u rayberiê, xo Kirmanc name kenê, herdê xo Kirmanciye name kenê. Herdê Kirmanciye de karniye ser Kirmanca ra ber taê ki xo nia name kenê; Kırdas, Khurmanc, Zaza, Hermeni, Tırk, Urum, Sara Khan. Ni qomi ki itiqatê xo, adet u torê xo, jûanê xo, kamiya xo zê vatena xo weşiya xo ramenê.
Başlarken
'38Tertelesi, 20. yüzyıl Türkiye tarihinin en önemli olaylarından biri olmasına rağmen, tarihi ve coğrafi çerçevesini ana hatlarıyla siz okuyucularımıza aktarmak için bir giriş yazısı hazırlama ihtiyacı hissettik. Bu ihtiyacın kendisi de konumuzun asli bir parçası: Resmi tarih, Cumhuriyet rejiminin bu en büyük katliamından 'milli eğitim'inin hiçbir aşamasında bahsetmez. Siyasal iktidarlar ise nadiren, ancak kendi işlerine yaradığı ölçüde, olguları çarpıtarak bahseder, dolayısıyla 1937-38'de Dersim'de olanlarla ilgili görüş ve yaklaşımlar, döneme ve çıkarlara göre değişir.
Resmi söylemin '38Tertelesinin, ayrıca Cumhuriyet öncesinde gerçekleşse de devlet geleneğinin sürekliliği içerisinde değerlendirilmesi gereken diğer katliamların ve Cumhuriyet döneminin diğer katliamlarının üzerini örtmeye çalışmasının bir diğer önemli sebebi, devletin herhangi bir bireysel ve toplumsal hakkı gözetmeden halka yönelik yürüttüğü şiddet politikasının bugün de en karanlık şekliyle uygulanıyor olmasıdır. ’38Tertelesinin her boyutuyla bilinmesi, resmi söylemin süregelen silme, çarpıtma ve düpedüz yalan söyleme stratejileriyle üstü örtülen hakikat arasındaki uçurumu görebilmek adına da önemli.
Coğrafya
Dersim'in coğrafi tanımını iki şekilde yapmak mümkün. Fiziki sınırları itibariyle Dersim, doğuda Muş-Varto, batıda Sivas-Koçgiri, kuzeyde Karasu Nehri, güneyde ise Fırat Nehri arasında kalan bölgedir. Aşiret yapısına göre yapılacak yerel bir tanıma göre ise Doğu Dersim Dêsim, Batı Dersim ise Şixhesenu toprağı olarak anılır; Dêsim, Khalmem kolundan gelen Demenu, Heyderu ve Areizu gibi aşiretlerin yoğunlukla yaşadığı bölgedir. Tarihçiler Doğu Dersim (Mazgirt, Kiğı, Çarsancak/Peri, Nazımiye/Kızıl Kilise ve Pülümür) ile Batı Dersim (Hozat, Çemişgezek, Ovacık ve Kemah) arasında bir ayrım yaparlar.
Kimlik
Güneşi kıble bilip her biri bir inanç kurumunun talibi olarak ibadetini yapanlar kendilerine Kırmanc derler, topraklarını da Kırmanciye olarak tanımlarlar. Kırmanciye topraklarında Kırmanclarla birlikte Kırdas, Kurmanc, Zaza, Ermeni, Türk, Urumi halkları ve Saro Khan, diğer bir deyişle, kadim halklar, kendi inanç, dil ve kimlikleriyle yaşar. Kırmanc halkı, Khurêsu, Bamasuru, Dewrêscamalu, Ağuçanu ve Sarısaltığu gibi belli başlı inanç ocaklarına bağlıdır, yani her birey bu ocaklardan birinin talibidir. Bu ocakları pirler temsil eder. Kırmanc halkı, Qanunê Kırmanciye, yani Kırmanciye Kanunları adıyla anılan,
Prologue
Although the Tertele [a word akin to chaos in the Kirmanc language] of1938 is one of the most important events of the history of Turkey in the 20th century, we felt the need to prepare an introduction in order to convey to you, our readers, the general outline of its historical and geographical framework. In fact, this need itself is a fundamental part of our subject: Official history, in its 'national education' does not mention this, the greatest massacre of the Republican regime, at any stage whatsoever. As for political governments, they rarely, and only then when it serves their own purposes and by distorting the facts, speak of it; thus views regarding and approaches to the events that took place in Dersim in 1937-38 change depending on period and interests.
Another significant reason for the official discourse of history to not recognize the Tertele of '38-and at the same time, other massacres that took part before the founding of the Republic but must be considered within the continuity of the tradition of the State, and the massacres of the Republican period - is the fact that the State continues to implement, in the darkest manner, its policy of violence with complete disregard of all individual and social rights. To know about every aspect of the Tertele of '38 is also important in order to reveal the chasm between the official discourse's continuing strategies of erasure, distortion and outright lying and the truth that has been concealed.
Geography
It is possible to put forth two geographical definitions of Dersim. In terms of its physical borders, Dersim is the area between Muş-Varto in the east, Sivas- Koçgiri in the west, Karasu River to the north and Fırat River to the south. As fora definition by tribal structure. Eastern Dersim is known as the lands of Dêsim, while Western Dersim is referred to as the lands ofŞixhesenu; Dersim is the area where tribes such as Demenu, Heyderu andAreizu of the Khalmem branch mostly lived.
Historians also distinguish between Eastern Dersim (Mazgirt, Kiğı, Çarsancak/ Peri, Nazımiye/Kızıl Kilise and Pülümür) and Western Dersim (Hozat, Çemişgezek, Ovacık and Kemah).
Identıty
The community that turns to the Sun to pray, and of whom all members are a talip [disciple, follower] of a faith institution, call themselves Kirmanc, and the lands they live on, Kirmanciye. Other communities also live on Kirmanciye lands alongside Kirmancs, and they include the Kirdas, Khurmanc, Zaza, Armenian, Turkish and Urumi people, and also Saro Khan, in other words, the ancient peoples, who live with their own faith, language and identities.
The Kirmanc people are associated with certain faith institutions including the Kırmanci ebe iqrar Khurêsu, Bamasuru, Dewrêscamalu, Ağuçanu be Sarısaltığu dest derê, her jü talibê ni vvucağa ênê. Postê ni wucağa de ki Pir niseno ro.
Kırmanci verdê ra ebe Qanunanê Kırmanciye idare biyêne. Qerarguretene, hurendi ardene, ceza u ef kerdene, derd u khulê qomi pers kerdene, itiqat u rae muskıtene, wertê homete de haştiye u têdustiye tesis kerdene pir u rayberi dest de bi. Wertê talıba de çı doze ke bibiyêne. Pir şiyêne, camat kerdêne, ardêne werê. Rayberi ki şiyêne rae muskıtene tahbanê xo. Tertelê 38i no çerx u düzen rızna, werte ra dard we. ......
Nilüfer Saltık
Tertele: Ebe Şûara Tertelê '38i Ağıtların Diliyle Dersim '38 Dersim '38 in the Language of Laments
Z & Kalan
Z & Kalan Z Ses Görüntü Film ve Yapım San. ve Tic. Ltd. Şti IMC 6 Blok No 6609 34134 Unkapanı- İstanbul Tel: +90 212 512 35 13 Fax +90 212 5281134 info@zyapim com www.zyapim com www.kalan.com
Sertifika No: 11222 ISBN: 978-605-66618-0-8
Tertelê 38i, 2016, Estemol '38Tertelesi, 2016, İstanbul Tertele '38,2016, İstanbul
Proje/Proje/ Project Nilüfer Saltık
Pêserardoği / Hazırlayanlar / Edited by Nilüfer Saltık, Cemal Taş
Texsi/Metinler/Texts Cemal Taş
Tırkki ra çarnaisê İngilizki Türkçeden İngilizceye çeviri Translation from Turkish to English Nazım Dikbaş
Fotoğrafı / Fotoğraflar / Photography Engin Irız, Cemal Taş
Serestene /Tasarım / Designed by Emre Senan
Vetis / Baskı / Printed by Mas Matbaacılık San. ve Tie. A.ş Hamıdiye Mahallesi. Soğuksu Caddesi 34408 Kağıthane-İstanbul +90 212 29410 00 info@masmat.com.tr Sertifika No: 12055
Arşivê resma be ê ewraqa; Hasan Saltık, Arşivê Kalan Müziki. Belge ve Fotoğraf Arşivi: Hasan Saltık, Kalan Müzik Arşivi. Documentary and Photography Archive. Hasan Saltık, Kalan Music Archive
Emeğe karni ke resto na kare wes u war bê Bu çalışmaya katkıda bulunanlara teşekkür ederiz We would like to express our thanks to all contributors Abidin Biter Ahmet Tan Ah Ekber Şahin Alı Haydar Gözlü Alo Xilong Asuman Bektaş Barış Melek Bülent Süzgün Cem Ercıyes Cengiz Kahraman Deniz Yıldırım Dersim 1937-38 Sözlü Tarih Projesi Ercan Bahadır Erkan Kur Ferit Demir Fuat Gök Gürsel Göncü Hasan Ağlar Hasan Örnek Hasan Sadik HawarTornêcengi Haydar Beltan HaydarToprakçı Helin Saltık Hıdır Çiçek Hüseyin Çetin İbrahim Çerimli Kazım Karadağ Kemal Saltık Kenan Coşkun Latife Taş Lokman Şahin Makbule Çerimli Mazlum Temel Mehmet Demir Mehmet Ekin Saltık Mesut Aslan Muhammed Yüksel Murat Şimşek Murat Timtik Necdet Açan Nevzat Tali Nurettin Yılmaz Oilawuzê Ali Boğaji / Ali Boğaz rehberlerimiz / Our guides in Ali Boğaz Reşo Memed Rıza Sarıbıyık Ruken Gûlağacı Sahaf Murat Uncu Sait Çıya Sebahat Altıparmakoğlu Seda Ercan Serdar Uçar Şukru Aslan Soner Sevgili Tannur Arat Tekin Fırat Ufuk Şahin Vedat Türkali Veli Saltık Xai Çelker Yücel Demirel Zeynel Örnek
