Tevgera Kurd di serdema nuh û niha de
M. A. Hesretyan,
M. C. Lazerêv,
S. X. Muhoyan
Çapxana Rewşenbirî
Di destpêkirina sedsalên nozdehan de Kurdistan teyê bigota, ku ew belkî du carî hatîye biperçekirin. Ji alîyê Derve de ew di navbera Şahyarîya Osmanî û Şahînşahîya Iranî de hatibû biparvekirin, yên ku ew ji alîyên xwe jî de ber bi herifandinê ve dihatin birakişandin û ew hêdî hêdî ber bi jêrdestîya abûrî, leşkerî û siyaseta Dewletên Rojavayî û rusya ve dihatin bikevtin. ji alîyê Hundur de ew di navbera Mîmeşînîyên Derebegîyê de dihatin veparvekirin, yên ku ew di pêla sedsalên navînî de hatibûn bipeydakirin û di nava wan de mîna Baban, Bahdînan, Botan, Hekarî ...
Navrok
Pêşgotin / 3
Derîyê Yekem / 8
Perçê Yekern / 8
Raperînên Kurdan di pêşîya sedsalê nozdehan de / 8
Xebat ji bona Serxwebûna Kurdistana Jêrî di salên 1820/1840 de / 14
Tevgera Kurd di qonaxa Cênga Qerim de di pêncîyên sedsalê nozdehan de / 27
Tevgera Kurd di şêst û heştîyên sedsalê nozdehan de / 35
Tevgera Kurd di bin Rêberîya Ubeydulah de / 45
PÊŞGOTIN
Kurd yek ji kevtirîn Miletên rojhilata nêzîk û navînî tête biderkevtin. Kurdan şopên pir diyar di mêjûwa heremê de dane bihiştin; herwehajî pêrejî bigir ew di tevaya bûyînên derbasbûyî de hatine bibeşdarîkirin. Jiber hebûna ferhenga wanî bi serê xwe ve Kurd bi rengekî mezin ve ji bona pêşvexistina remanê di navbera Miletên Turk, Iranî û Welatên Ereban de hatine bibeşdarîkirin.
Di serdema meyî niha de pirsiyarîya Kurd ji xwe re giringbûneke gewretir dayite biwergirtin. Cewhera vê kêşê ji alîyekî di berzbûna şiyarbuna Milîyî Kurdan de di xe- bata wanî qehremanîyî nebez de ji bona rizgarîkirina wanî welatî de tête biwênekirin û ji alîyê din de di dujminatîya Rêjimên Serdarên Kurdistanê de tête biderkevtin, yên ku wan Kurdistan di navbera xwe de dane veparvekirin, yên ku ew bi mafên Milî Miletê Kurd ve pê nayêtin birûniştin.
Di serdema meyî neha de -li gora serjimarê de- di rojhilata nêzîk de bigir 20. melyon Kurd têtin bijîyandin. Ji wan:
10 milyon li Turkîyê
6 milyon li Îranê
3 milyon li Iraqê
1 milyon li Suryê
Pirsiyarîya kurd bes tenê li ser rewş û zînetên Dewletên rojhilata nêzîk û navîn de dide bikêrkirin, lêbelêjî herwehajî ew li ser pêwendîyên di navbera wan Dewletan de bi xwe jî ve dide bikêrkirin, herwehajî pêrejî ew li ser ramyarîya Dewletên rojavayî jî de di vê heremê de dide bikêrkirin, yên ku ew her û her didin bikarkirin, da ku ew tevgera kurdan ji bona armancên xweyî impiryalî bidin bikaranîn, pêrejî ew berê biyekkirina hêzên Kurdan ji bona xebata wanî dadwerîyî rizgarîkirinê didin bikelem- kirin.
Li mêjûwa Kurdî kevnar û herwehajî ya di sedsalên navînê de jî bi rengekî pir kêm ve lê hatîye bigerandin, evayajî bi xwe jî ve bi pileyekî berz ve li ser lêgerandina mêjûwa Kurd de di demên tên de dide bikêrkirin. Lêbelê di dema meyî niha de divên lêgerandinên pir bi nerx ve ji bona rengên taybetî û giştî ji pêşveçûna pêwendîyên Civakî û Abûrî di Kurdistanê de bêtin bixwendekarîkirin. Jimarên pir lêgerandinan li ser mêjûwa Kurd de di serdema nuh û niha de bi rengekî baştir ve li nik me, li Yekitîya Sovyêtê de û herwehajî li derve de hatine biçapkirin. Lêbelê beşekî mezin ji van karên dawî tevî lênerîna wanî yekalî jî li ser mêjûwa Miletê Kurd de û herwehajî pêrejî encamkirineke zanistîyî rast li ser pêkhatina Civakî, Siyasî û Rehî de li Kurdistanê de ne hatîye bikirin, hêjîbêtir ew lêgerandinên hanê bi destkarîyên gewre ve di rastîyê û bûyînên mêjûwê de bi diyar ve têtin binîşankirin. Ev encamkrinên hanê ji siyaseta Mîrîyî van Dewletên heremê têtin biderkevtin, yên ku ew hebûna serbixweyî Milîyî Kurd û pêwistîya bi pêrûniştina mafeyên wanî Milî didin binayînîkirin.
Hin ji karên Nivîskarên Ewropa Rojava li ser mêjûwa serdema nuh û nemaze dema niha de bêtir hatine birawestandin; tevlivêjî de ew ligel daxwazên zanistîya mêjûwî nuh de nayêtin bilihevkirin. Tevî ku ew bi rengekî bazirganî jî ve hatine bidanîn, her û her ew piştgirtina rawestandina siyasîyî Dewletên Rojavayî di Rojhilata nêzîk û navînê de didin bigirtin, yên ku wan bi diyar ve pir destanên gewre bi serê Gelê Kurd ve dane bianîn.
Weha lêgerandinên mêjûwa serdema nuh û nehayî Gelê Kurd hêjî beramberî bi pir kelemên mezin ve têtin bikirin, yên ku ew divêtin ji ber wê bêtin bihilanîn. Jiber vê yekê pêşkeşkirina lêgerandineke giştîyî lihevhatî di mêjûwa Miletê Kurd de di serdema nuh û niha de bi niyazmendîyekê ve ji daxwazên serdema nuh bi xwe ve tête biderkevtin.
Ev lêgerandina zanistîyî berê xebata bi hev re ji Kamasan di berê Kurdî de, yên ku ew di Fêrgeha Rojhilat de didin bikarkirin, ya ku ew bi Akadimîya Zanistîya Yekitîya Komarên Sosyalistîyî Sovyêtê (Y.K.S.S.) ve û bi Fêrgeha Rojhilata Akadimîya Zanistîyî Komara Erminya Sosyalistîyî Sovyêtî ve tête vegirêdan, hîç gûmanekê li ser binerxbûna zanistî û siyasîyî ji vê Nivîsta hanê re nahêle bête bihiştin û ev ne bi lihevhatinekê ve tête biderkevtin, ku karekî bi vî rengê hanê ve di cara pêşî de ji bal Kamasên Sovyêtê de di warê Kurdan de tête biafirandin. Li Yekitîya Sovyêtê de pir cih têtin bidîtin, yên ku ew di warên Kurd de li ser mêjûwê, wêje, zinistîya ziman û zanistîya rehê de didin bikarkirin. Karnasên Sovyêtî di warên Kurdî de bi beşdarbûneke hêja ve di lêgerandin û lêkolandinên mêjûyî de didin bikarkirin. Heger ku ne ji kar û barên wanî bi nerx ba, dê ev karê di nava destên me de tête bidîtin, dê me ew nikarîba bida bikirin.
Koma Nivîskaran ji bona vê nivîsta hanê tevaya alîyê mêjûwa vê dema lêgerandinê li berxwe de nedane bidanîn; jiber ku berê firehbûna vê lêgerandinê rê pê nade bidan; herwehajî pêrejî berzbûna pileyê zanistîyê ji bona pir alîyan di vî warê hanê de hêjî nihatîye biderkevtin; lêbelê hêjî ew li bende gerandinên tên de çavdêrîyê didin bikirin.
Danervan bi xurtî ve li ser yek deqeke mêjûyî de dane bigêrdan, bi rastî jî ve ew bi xwe ve bi giringtirîn alî ve tête biderkevtin, lêbelêjî hêjîbêtir ew her tiştî dide bidiyarkirin.
Êv lêgerandina hanê şêweyê giştîyî tevgera Kurd dide bieşkerekirin. Ev tevgera Kurd, carcaran ji Rûniştvanên Kurd li Erminya Rojava de, di wan Wilayetan de mîna Siwasê, Erzeromê, Wanê, Bedlîsê, hd. beşek jê bû. Armanca vê lêgerandinê çilobûna pêkhatin û pêşveçûna xebata Kurd ji bona azadîyê û mafeyên demokrasî, herwehajî qonaxên pêkhatîna xebata neştîmanîyî rizgarî- kirinê, idyolocîya tevgerê û berên wêyî siyasî, pêrabûnên sazmendî û partîyên siyasî, guhertina pêwendîyên hêzên civakîyî çînî di nava civaka Kurd de, herwehajî wênekirina vê li ser xebatê de ji bona mafeyên milîyî demokrasî tête bidîtin.
Ev karê hanê alîkarîya Merov dide bikirin, ku Merov nêrînekê bikaribe li ser xebata qehremanîyî Gelê Kurd de beramberî Serdarîya Bêganê ji bona sexwebûna milî û rizgarîkirinê bide biavêtin, ya ku ew hêjî nihatîye bipayînîkirin.
Nivîskar bi tevaya alîyên xebata azadîya Kurd pê têtin birûniştin, ya ku ew ne ji hemû alîyan de mîna hev hatîye biderxistin, lê ew bihêvîdarîn, ku bi vî rengê jî hanê ve dê ev lêgerandina hanê bi alîkar ve bête biderkevtin, da ku yekek ji kêmanîyên zanistîya Sovyêtî de di warên Kurdî de bête bihilanîn, herwehajî dê ev karê hanê jî mîna bingehekî xurt ji bona lêgerandinên din di tevaya mêjûwa Kurd de bête bidanîn.
Di koma vî karê hanê de (Tevgera Kurd di Serdema Nuh û Niha de) têde têtin bibeşdarîkirin:
M. A. Hesretyan (Beşê Kurdê Turkîyê)
C. C. Celîlî (Beşê I)
O. I. Cigalina (Beşê Kurdê Iranê)
M. C. Lazarêv (Beşê II-III)
S. X. Mugoyan (Beşê Kurdê Iraqê)
Danervanê Navnîşanan A. G. Bagirov
Danervanê Navnivîstan L. A. Acoyêva
Deriyê Yekem
Perçê Yekem
Raperînên Kurdan di pêşîya sedsalê nozdehan de
Di destpêkirina sedsalên nozdehan de Kurdistan teyê bigota, ku ew belkî du carî hatîye biperçekirin. Ji alîyê Derve de ew di navbera Şahyarîya Osmanî û Şahînşahîya Iranî de hatibû biparvekirin, yên ku ew ji alîyên xwe jî de ber bi herifandinê ve dihatin birakişandin û ew hêdî hêdî ber bi jêrdestîya abûrî, leşkerî û siyaseta Dewletên Rojavayî û rusya ve dihatin bikevtin. ji alîyê Hundur de ew di navbera Mîmeşînîyên Derebegîyê de dihatin veparvekirin, yên ku ew di pêla sedsalên navînî de hatibûn bipeydakirin û di nava wan de mîna Baban, Bahdînan, Botan, Hekarî û- Mîmeşînîyên din dihatin bidîtin. Di nava wan de hergav şêr û ceng dihate bivêkevtin; jiber vê yekê jî ve sînorên di navbera wan de her û her di tengbûn û firehbûnê de dihatin biderkevtin. Tevî ku jî baban, Soran û Bahdînan ji Paşetîya Begdadê jî dihatin bijimartin, lêbelê di rastîya rastîyê de pêwendîyên wan ligel Paşetîya Begdadê de pir bi lawazî ve dihate ...
M. A. Hesretyan
M. C. Lazerêv
S. X. Mugoyan
Tevgera Kurd di serdema nuh û niha de
Rewşenbîrî
Çapxana Rewşenbirî
Rêza Barzanî ji Nivîstên Kurdî (10)
Tevgera Kurd di serdema nuh û niha de
Akadimiya Zanistîya Yeketîya Sovyêtê û
Akadimiya Zanistîya Ermeniya Sovêtê
M. A. Hesretyan (Serpereştîyê Berpirsiyar)
M. C. Lazerêv
S. X. Mugoyan
Wergêr M. S. Cuma
Naunîşan: Tevgera Kurd di serdema nuh û neha de
Nivîskar: Zanistîya Yeketîya Sovyêtê û
Akadimiya Zanistîya Ermeniya Sovyêtê
Mosko
Çapa yekem: Kurdî - Kurdmancî - 1999
Çapxana: Rewşenbirî - Hewlêr - Kurdistan
Dane: 1000
Leyawt: Govend M.H. - Berig: Serdem
Mafeyê Çapkirinê parastîye – 1999
Jimara spardinê (104) li sala 1999
Rêza Barzanî ji Nivîstên Kurdî (10)
Tevgera Kurd di serdema nuh û neha de
Akadimiya Zanistîya Yeketîya Sovyêtê û
Akadimiya Zanistîya Ermeniya Sovyêtê
Mosko, di sala 1987 de
Civata Serpereştîya Derxistinê:
M. A. Hesretyan (Serpereştîyê Berpirsiyar)
M. C. Lazerêv
S. X. Mugoyan
Çapxana Nauka, ya beşê Bingehê Wêjeya Rojhilat.
Mafeyê Çapkirinê parastîye -1999
Jimara spardinê (104) li sala 1999
Çap: Çapxana Rewşenbirî - Hewlêr - Kurdistan
