Türkçe açıklamalı Kürtçe dilbilgisi
(Kurmanc lehçesi)
Boyunduruk altında tutulan, ulusal kurumlaşmaktan, dil, kültür, toplumsal ve tarihsel değerlerini araştırıp geliştirme olanaklarından yoksun bırakılan bir ulusun dili olduğundan, Kürt dili yeterince araştırılıp zenginlikleri ortaya çıkarılamamış , onu geliştirecek bilimsel kurum ve kuruluşlar, özellikle ülkede yaratılamamış, araştırma alanında yeterli yetkin Kürt dilbilimcileri yetişemezken kendi olanak ve çabalarıyla ortaya çıkan tek tük aydınlar da her zaman boyundurukçu devletın tehdidi altında bulunmuşlardır.
Sözkonusu nedenlerle, Kürt dili üzerindeki araştırmalar, Kürtler bakımından Irak Kürdistanı'ndaki istisna durumu saymazsak, bu tek tük aydınların daha çok da yurt dışında yaratmaya çalıştıkları sınırlı olanaklarla yetinmek zorunda kalmıştır. Irak Kürdistanı'ndaki kesintisiz ulusal mücadelenin yarattığı kültürel görece serbestlik ve ardından 1960'lardan sonra gelen sınırlı otonomi olanakları, bu parçada dilimiz üzerinde çalışan aydın sayısının ve araştırma kurumunun bir dereceye kadar daha fazla olmasını beraberinde getirdiğinden, bu parçada göze çarpan değerli çalışmalardan bahsedilebilir. Bunun ötesinde, Kürt dili üzerine yazılanlar, yabancı kimi doğubilimci, dilbilimci, gezgin ve misyonerlerin eserleridir... İçindekiler
Önsöz / 11
Kürt dili / 15
Kürt alfabesi / 31
Büyük harfler (Tîpên girs) / 31
Küçük harfler (Tîpên hûr) / 31
Sesli harfler (Ünlüler) (Tîpên dengdar) / 31
Sessiz harfler (Ünsüzler) (Tîpên bêdeng) / 31
Uzun sesliler (Dengdarên dirêj) / 31
Kısa sesliler (Dengdarên kurt) / 31
Dudak sessizleri (Bêdengên lêvan) / 32
Ön damak ve diş sessizleri (Bêdengên pidî û diranan) / 32
Damak sessizleri (Bêdengên ezmanê devî) / 32
Arka damak ve gırtlak sessizleri (Bêdengên xidîkê û qirikê/gewriyê) / 32
Harflerin okunuşu / 32
Büyük ve küçük harflerin okunuşu / 35
Sözcük (Peyv) / 37
A- Seslendirilişleri bakımından sözcükler / 37
a) Tek heceli sözcükler (Peyvên yekkîte) / 37
b) Çok heceli sözcükler (Peyvên pirrkîte) / 37
B- Yapıları bakımından sözcükler / 37
a) Basit sözcükler (Peyvên basît) / 37
b) Türemiş sözcükler (Peyvên pêkhatî) / 37
1) Önek (pêşpirtik) lerle sözcük türetimi / 38
2) Sonek (paşpirtik) lerle sözcük türetimi / 39
c) Bileşik sözcükler (Peyvên hevedudanî) / 41
1) İsimlerden oluşan bileşik sözcükler / 41
2) İsim ve sıfatlardan oluşan bileşik sözcükler / 41
3) İsim ve fiil kökü ya da sıfat ve fiil kökünden oluşan bileşik sözcükler / 41
4) Bileşik fiillerin mastar halinden oluşan ssimler / 42
C- Anlamları bakımından sözcükler / 43
İsim (Nav) / 45
Varliklara verilişlerine göre isimler / 45
a) Özel isimler (Serenav/Navên Taybetî) / 45
b) Cins isimler (Hevenav/Navên cins) / 45
Niceliklerine göre isimler / 45
a) Tekil isimler (Navên yekhejmar) / 45
b) Çoğul isimler (Navên pirhejmar) / 45
Cinslerine göre isimler / 46
a) Eril isimler (Navên nêr) / 46
b) Dişil isimler (Navên mê) / 47
c) Nötr isimler (Navên nêremo/Navên notr) / 49
1) Bükümlü halde eril ve dişil isim takıları / 50
2) İsim ve sıfat tamlamalarında eril ya da dişil isimlerin takıları / 51
Hallerıne göre isimler / 52
Yalın isimler (Navên xweser) / 52
Bükümlü isimler (Navên tewandî) / 52
Belirtili ve belirtisiz isim (Navên diyar û yên nediyar) / 56
Sıfat(hevalnav) / 59
Yapıları bakımından sıfatlar / 59
1- Basit sıfatlar (Hevalnavên basît) / 59
2- Türemiş sıfatlar (Hevalnavên pêkhatî) / 59
a) Edatlarla türetilen sıfatlar / 59
b) Soneklerle türetilen sıfatlar / 60
3- Bileşik sıfatlar (Hevalnavên hevedudanî) / 61
Anlamları bakımından sıfatlar / 63
1- Niteleme sıfatları (Hevalnavên pesinandinê) / 63
2- Belirtme sıfatları (Hevalnavên diyarkirinê) / 63
A- İşaret sıfatları (Hevalnavên nîşankirinê) / 63
B- Sayı sıfatları (Hevalnavên hejmartinê) / 64
a) Asıl sayı sıfatları (Hevalnavên hejmartinê yên bingehîn) / 64
b) Sıra sayı sıfatları (Hevalnavên hejmartinê yên rêzîn) / 64
c) Kesir sayı sıfatları (Hevalnavên dabeşiyê) / 65
C- Soru sıfatları (Hevalnavên pirsînê) / 65
Ç- Belgisiz sıfatlar (Hevalnavên nediyariyê) / 66
Sıfatlarda derecelendirme / 66
Zamir (Cînav) / 69
1- Şahıs zamirleri (Cînavên kesan) / 69
2- İşaret zamirleri ( Cînavên nîşankirinê) / 72
3- Soru zamirleri (Cînavên pirsînê) / 73
4- İlgi zamirleri (Cînavên peywendiyê) / 74
5- Belgisiz zamirler(Cînavên nediyariyê) / 75
Bitişik (ya da gizli) zamir (Cînavên pêrbest) / 77
Fiil (kar) / 81
Yapılarına göre fiilller / 81
1- Basit fiiller (Karên basît) / 81
2- Türemiş fiiller (Karên pêkhatî) / 81
a- İsimden türetilen fiiller / 82
b- Yansımalardan türetilen fiiller / 84
c- Önek ve fiille türetilen fiiller / 85
3- Deyim fiiller (Karên hevokîn) / 86
4- Bileşik fiiller (Karên hevedudanî) / 88
a- İsim ve fiille elde edilen bileşik fiiller / 89
b- Sıfa ve fiille elde edilen bileşik fiiller / 89
c- Fiil ve fiille elde edilen bileşik fiiller / 89
Çekimekleriyle fiil yapıları arasındaki ilişki / 90
a) Çekim ekleri / 90
b) Olumsuzlama edatları / 91
c) Emir kipleri / 92
Kürtçede fiil kökleri / 93
Fiil çatıları / 94
1- Geçişsiz (intransitif) fiiller(Karên netêperbar) / 94
2- Geçişli (transitif) fiiller (Karên têperbar) / 94
3- Etken (aktif) fiiller (Karên kartêkir) / 95
4- Edilgen (pasif) fiiller(Karên kartêbû) / 95
5- Ettirgen fiiller (Karên daçêkir) / 96
Yardımcı fiiller (Karên alîkar) / 96
"Bûyin"(olmak) yardımcı fiili / 96
"Kirin"(yapmak, etmek) yardımcı fiili / 102
"Hatin"(gelmek) yardımcı fiili / 103
"Dayin"(vermek) yardımcı fiili / 104
"Karîn"(edebilmek, yapabilmek) yardımcı fiili / 104
"Vîyan"(gerekmek, arzu etmek) yardımcı fiili / 105
"Hebûn" ve "nebûn" fiilleri / 106
Fiillerde zaman ve fiil çekimleri / 111
A- Bildirme kipleri / 111
1- Dema niha (Şimdiki zaman) / 111
2- Dema fireh (Geniş zaman) / 112
3- Dema mayî (Gelecek zaman) / 113
4- Dema mayiya nêzîk (Yakın gelecek zaman) / 114
5- Dema boriya diyar (-Di'li geçmiş zaman) / 115
6- Dema boriya nediyar (-Miş'li geçmiş zaman) / 116
7- Dema boriya berdewam a diyar (Şimdiki zamanın hikayesi) / 118
8- Dema boriya berdewam a nediyar (Şimdiki zamanın rivayeti) / 119
9- Dema boriya nediyar a çîrokî (-Mişli geçmişin hikayesi) / 120
10- Dema boriya nediyar a rîwayetî (-Mişli geçmişin rivayeti) / 122
11- Dema borî ya niyetî (Sanal geçmiş zaman) / 123
12- Dema borî ya niyetî ya nêzîk (Yakın sanal geçmiş zaman) / 125
13- Dema boriya nediyar a mayî (Gelecek zamanın rivayeti) / 126
14- Dema boriya nediyar a niyetî (Sanal miş'li geçmiş zaman) / 127
B- Dilek kipleri / 129
1- Gereklilik kipi / 129
2- İstek kipi / 132
3- Şart kipi / 133
4- Emir kipi / 136
Dolaylı emir kipi / 137
Edat (Daçek) / 139.
Ön ve artedatlar (Daçekên pêşîn û yên paşîn) / 139
Edatların yardımıyla deyim fiilerin yapılması / 150
Diğer edatlar / 152
Zarf (Hevalkar) / 157
1- Zaman zarfları (Hevalkarên demê) / 157
2- Yer ve yön zarfları (Hevalkarên cih û bergehê) / 158
3- Durum zarfları (Hevalkarên rewşê) / 158
4- Nicelik zarfları (Hevalkarên çendahî) / 159
6- Soru zarfları (Hevalkarên pirsînê) / 159
Bağlaç (Gîhanek) / 161
Ünlem (Bangnîşan) / 167
1- Asal ünlemler (Bangnîşanên bingehîn) / 167
2- Ünlem olarak kullanılan kimi sıfatlar ile kimi isim cümleleri ve tüm emir kipleri / 168
3- Doğadaki Canlı ve Cansız Varlıkların Ses ve Hareketini Taklid Eden Yansımalar / 168
Sayı adları (Hejmarnav) / 169
1- Asıl sayılar (Hejmarnavên bingehîn) / 169
2- Kesir sayılar (Hejmarnavên dabeşkirinê) / 170
3- Sıra sayılar (Hejmarnavên rêzdariyê) / 171
4- Zarfsal sayılar (Hejmarnavên hevalkarîn) / 173
Tamlamalar (Tarîfkarî) / 175
A) İsim tamlaması (Tarîfkariya navî) / 177
1- Belirtili isim tamlaması (Tarîfkariya navî ya diyar) / 177
2- Belirtisiz isim tamlaması (Tarîfkariya navî ya nediyar) / 179
B) Sıfat tamlaması (Tarîfkariya hevalnavî) / 186
C) Zamirle yapılan tamlama (Tarîfkariya bi cînavî) / 191
Zincirleme tamlamalar (zıncîretarîfkarî) / 193
Cümle / 195
Birtek bağımsız yargılı cümle / 195
Birden fazla bağımsız yargısı olan cümle / 195
Birçok yan yargının yanısıra temel bir yargıdan oluşan cümle / 195
a) Tek bir kelimeden oluşmuş cümle / 196
b) Çok sayıda kelimeden oluşmuş cümle / 196
Cümlede vurgu / 196
Cümlenin öğeleri / 198
Özne (Kırde) / 198
Gizli özne (Kirdeya veşartî) / 200
Yüklem (Lêker) / 201
Yüklemsiz cümleler / 203
Yüklemlerine göre cümleler / 204
1) Fiil cümleleri / 204
2) İsim cümleleri / 204
Cümlenin yardımcı öğeleri / 205
Nesne (Bıreser) / 205
Tümleç (Têrker) / 206
1- Zarf tümleçleri / 207
a) Cümleyi zaman ilgisiyle tamamlayan tümleçler / 207
b) Cümleyi yer ve yön ilgisiyle tamamlayan tümleçler / 207
c) Cümleyi durum ya da tarz ilgisiyle tamamlayan tümleçler / 207
ç) Cümleyî miktar ilgisiyle tamamlayan tümleçler / 207
d) Cümleyi soru ilgisiyle tamamlayan tümleçler / 208
2- Edat tümleçleri / 208
Cümlede öğelerin dizilişi / 210
a) İsim cümlesi / 210
b) Geçişsiz fiil cümlesi / 210
c) Geçişli fiil cümlesi / 211
Anlamlarına göre cümleler / 213
Olumlu cümleler / 213
Olumsuz cümle / 213
Soru cümlesi / 214
Vurgu yoluyla soru cümleleri yapma / 216
Ünlem cümleleri / 217
Yapılarına göre cümleler / 218
Basit cümleler / 218
Bileşik cümleler / 218
Sıra cümleler / 219
Bağlı cümleler / 220
Dipnotlar / 221
Yararlanılan kaynaklar / 223 ÖNSÖZ
Ankara, İstanbul, İzmir gibi metropol şehirlerinde, Batı Anadolu'nun diğer yerleşim birimlerinde yaşayanları da hesaba katarsak Türkiye Cumhuriyeti devletinin sınırları içinde Kürtlerin nüfusu 15 milyonu aşıyor. 20. yüzyılın son çeyreğini de doldurmakta olduğumuz, insanlığın bilim-teknik ve kültür alanında dev adımlar attığı, uzayın fethinin bir realite haline geldiği günümüzde, böylesine kalabalık bir nüfusu oluşturan bir ulus, kendi diliyle okuyup yazma gibi en basit bir haktan bile yoksun bırakılmıştır. Çok eski bir yazılı ve oldukça zengin bir sözlü edebiyata sahip olmasına rağmen halkımız yasaklama, baskı ve asimilasyonun gazabına uğradığı için, dilimiz yeterli çağdaş gelişmeyi sağlayamamış, yazılı edebiyatta tüm Kürtlerin gereksinimini karşılayacak, tümü tarafından rahatlıkla anlaşılıp kullanılabilecek ortak bir yazı dili oluşmamıştır. Dilde farklı lehçe ve ağızların varolması, bunlar arasında ciddi farkların bulunması kuşkusuz yalnız Kürtçe'ye özgü değil.
Ulusal devlet kurma öncesinde örneğin Almanlarda, Fransızlarda, İngilizlerde ve Türklerde, değişik yöre, aşiret ya da feodal birim içinde kalan topluluklar farklı lehçe ve ağızlar kullanmışlardır. Bu dönemde, farklı lehçe ve ağızları kullananlar günlük yaşamda birbirlerini anlamakta da zorluk çekmişlerdir. Ancak ulusal müeseseleşme sürecinde kapalı feodal ekonomi yerine, geniş kapitalist pazar ekonomisine geçmeye başlanması ve bir feodal bey ya da kralın diğer feodal birim, aşiret ve, yöreleri kendi egemenliği altına almasıyla, ulusun birliğini sağlayarak tek bir siyasal otoritenin içinde birleştirmesiyle tümü için geçerli, anlaşılır ve rahatlıkla kullanılabilir standard bir dilin oluşumunun koşulları doğmuştur. Kimi yerlerde, egemen olan kralın kimi yerlerde de belli bir şehir ya da yörenin konuştuğu lehçe ve ağız, tüm ulusun resmi dili olarak benimsenmiş, ülke çocuklarının eğiliminde, devletin bürokratik işleyişinde, edebiyatta v.s. bu lehçe kullanılmış ve giderek bu, tüm ulusun resmi yazı dili olarak gelişip güçlenmiştir. Tüm ulusa hitabetmek üzere yayınlanan gazeteler bunu kullanmış, sonradan radyo ve televizyonlar bununla yayın yapmışlardır.
Tüm olanak ve gelişmelere rağmen, sözkonusu ülkelerde farklı yörelerde günlük yaşamda insanlar halen farklı lehçeler kullanmaktadırlar. Ancak sürec içinde bu lehçe ve ağızlar, egemen yazı dili haline gelen lehçenin ya da diğer lehçeler "asimilasyonu"na uğradıklarından, birbirlerine daha da yakınlaşmış, aralarındaki farklılıklar önemli oranda kapanmıştır.
Oysa dilimiz Kürtçe, ne böylesi olanakları elde edebilmiş ne de böylesi bir süreci yaşayabilmiştir. Bu nedenle ulusun tüm bireyleri için geçerli olan bir yazı dili oluşamadığı gibi, lehçe ve ağızlar arasındaki ciddi farklılıklar da kendisini koruyagelmiştir. Hatta lehçelerimizin her biri asimilasyon politikası sonucu Arapça, Farsça ve Türkçe'nin zorunlu etkisi altında kaldıkları için birbirlerinden daha da uzaklaşmışlardır. Ulusun ve ekonomik pazarın tümü tek bir siyasal otoritenin egemenliği altında bütünleşmediğinden ve her parçadaki siyasal otorite, dilimizi yasaklayan yabancı otorite olduğundan, her yöre, aşiret ya da köy kendi dar çerçevesinde kalmış, birbirlerinin lehçe ve ağızlarına aşina olamamış, birbirlerini duyamamışlardır. Bunun sonucunda, dil, edebiyat v.s. çalışmalarıyla ilgilenen aydınları saymazsak, sıradan insanlarımız birbirlerinin lehçe ve ağızlarını anlayabilme olanağına kavuşamamışlardır. Sıradan bir Kurmanc, Merkez kürtçesini (Soranca) ve Zaza (Kird, Kirmanc, Dimili) kürtçesini anlamadığı gibi, aynı Kurmanc lehçesini konuşan başka yöredeki bir insanı dahi anlayamayabilmektedir. Bazen iki komşu köyümüz arasındaki ağız farklılıkları dahi büyüktür.
Gerçi tarihte çeşitli dönemlerde, Kürtçe de diğer dillerdeki gelişmelere benzer bir gelişme fırsatı kazanmış ama bu süreç hep yarıda kalmış, tüm ulusa yaygınlaşmadan sona ermiştir. Örneğin 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı imparatorluğu çerçevesinde, içişlerinde özerk Kürt beylikleri oluştuğunda, Botan beylerinin yarattığı yaygın otorite, Botan kurmanccasının yazılı edebiyat dili olarak gelişmesini getirmiş, Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran, Melayê Bateyî ve Ahmedê Xanî gibi büyük şairler bu dönemde doğmuştur. Hatta onlardan sonra 20. yüzyılın ilk yarısına kadar gelen şair ve ediplerin birçoğu Botan kurmancasını kullanmışlardır. Ardelan beyliği döneminde Goran lehçesi benzer bir gelişme göstermiş, ancak Baban beyliği'nin güçlenmesi Merkez kürtçe lehçesinin (bir şivesi olan Süleymaniye şivesinin) gelişmesini getirmiştir. Bu gelişmeler farklı dönemlerde ortaya çıktıkları gibi sözkonusu bu beylikler tüm ulusu birleştiremeden zorla yıkılmış, böylece lehçelerden hiçbirisi ulusal çapta ortak yazı dili haline gelememiştir.
Bu nedenle günümüzde, Kürtçenin lehçe ve ağızları arasında önemli farklılıklar bulunduğu gibi, ortak bir yazı dili de oluşamamıştır. Yazılı edebiyat, dilbilgisi kuralları v.s. farklı lehçeler temelinde farklı gelişiyor. Ortak yazı dilini ortaya çıkaracak koşullar oluşmadığından, yazılı edebiyat alanında farklı lehçeleri temel alan uzaklaşmalarla yüzyüze geliyoruz.
Kanımızca, günümüzde, yazılı edebiyat dilinde tek bir lehçeyi esas alıp sadece onunla yazmak, diğer lehçelerin yazılmasına karşı çıkmak mümkün değil. Bu dilbirliğini sağlamayacağı gibi, çok ciddi sakıncalar doğurabilir. Kaldı ki bugün üç lehçede yazılıyor ve olanak bulundukça daha da yaygın olarak yazılacaktır.
Ortak bir yazı dilinin oluşmasında izlenecek esas politika tüm lehçelerin yetenek ve zenginliklerini ortaya çıkarmak, her bir lehçenin diğer lehçeler arasında okunup anlaşılmasını sağlamak, dilbiligisi kurallarında, sözcük seçiminde ve terminolojide ortak yanları ön plana çıkarıp bunların tüm lehçelerce kullanılmasını sağlamak, bir kural hangi lehçede daha güçlü, oturmuş, ya da dilin gelişmesini kolaylaştırıyorsa diğerleri için de onu esas almak v.s. gibi bir politikayla tüm lehçelerin ortak ürünü olabilecek ortak bir yazı dili oluşumuna aşamalı olarak gidilebilir. Kuşkusuz bu müdahaleleri zorla ve aceleci bir tutumla yapmamak gerekir. Dilin doğasına uygun adımlarla yürümek zorundayız. Elebetteki ortak yazı dilinin oluşumu uzun bir dönemi alacaktır. Ne olursa olsun, onun ötesinde bir yol da yoktur.
* * *
Bu çalışma, Kürtçe'nin Kuzey kürtçe (Kurmancca) lahçesini esas alıyor. Kurmancca, Kürtler arasında kullanılan en yaygın lehçedir. Türkiye Kürdistanı'nın çoğunluğunda, İran ve Irak Kürdistanı'nın bir bölümünde, Suriye Kürdistanı'nda ve eski Sovyetler Birliği içindeki kimi Kafkas ve Ortaasya cumhuriyetlerinde yaşayan Kürtler bu lehçeyi konuşmakta ve olanakları ölçüsünde yazı dili olarak kullanmaktadırlar.
Çalışma, birinci derecede günlük yaşamda Kürtçe konuşanlar gözönüne alınarak hazırlanmıştır. Büyüklere yönelik bir yöntem izlenmiştir. Türkçe bilen Kürtlere yönelik olduğu için Türkçe açıklamalıdır. Türkçe bilen ya da konuşan başkaları da bundan yararlanabileceklerdir.
* * *
Bu çalışmanın daha az eksikli olmasında değerli katkıları olan dilbilimci, araştırmacı ve yazarlarımızı burada anmayı bir görev sayıyorum: Malmîsanij, Reşo Zîlan, S. Rêving ve Mahmud Lewendî basım öncesinde bu çalışmayı baştan sona büyük bir titizlikle gözden geçirip oldukça yararlandığım görüş ve önerilerde bulundular.
Çalışmanın yararlı olması dileğiyle.
Mûrad Ciwan
20 Haziran 1992 Mûrad Ciwan
Türkçe açıklamalı kürtçe dilbilgisi
(Kurmanc lehçesi)
Jîna nû
Jina nû yayınları: 29
Dilbilgisi dizisi: 1
Birinci baskı: Ağustos 1992
Boken är framställd med bidrag från Skolverket.
Den kan beställas från:
Sih
Rph-hör
Box: 8133
700 08 Örebro
Best. nr: 4495
Kapak düzeni: M. Serdar Karataş
Denna bok är framställd med stöd av Skolverket
Adres:
Jîna nû förlaget
Post box: 30
740 22 Bälinge / Sweden
Fax: 46--8-801825,
Telefon: 46-8-803135
Postgiro: 50 37 99-9
ISBN: 9188054-160 | 
