Kürtlerin maddi kültürü
(geleneksel kültür birliği sorunu)
Kürtlerin maddi kültürüne ilişkin etnolojik araştırmaların ilk örneklerinden olan bu kitap, Kürdistan ile Kürt etnik nüfusunun yaşadığı Yakın Doğu'nun Kürdistan'a komşu olan bölgelerinde genel bir etnokültürel örüntü bulmaya yönelik uzun yıllar yapılan araştırmaların sonucunda ortaya çıkmıştır. Yazar, Kürt kültürü ile Kafkasya, Anadolu ve Asya'daki diğer komşu toplulukların kültürleri arasindaki etkileşim üzerinden tarihsel olarak şekillenen bazı ulusal ve kültürel özellikler üzerinde duruyor. Kafkaslar'ın güneyinde, uzun zamandan beri bölgenin yerlisi olarak yaşayan Kürtler üzerinde 1950'li ve 80'li yıllar arasında yapılan alan araştırmaları, Yakın Doğulu diğer akraba maddi kültürlerle Kürtlerin maddi kültürü arasında karşılaştırmalar yapabilmiştir. 19. ve erken 20. yüzyılda Kürdistan'dan Kafkaslar'ın güneyi ile komşu yörelere göç eden bazı aşiret konfederasyonları ulusal özbilinç, kültür, dil ve geleneklerini etkin bir şekilde devam ettirmişlerdir. Alan araştırmalarının bulguları arşiv bilgileri, Moskova, Leningrad, Tiflis ve Erivan'daki Sovyet müzeleri ile İran müzelerindeki eser ve eşyalar ve aynı zamanda rusça, Batı Avrupa ve Şark dilleri ile yazılan edebi eserler ile desteklenmektedir.
T. F. Aristova
İçindekiler
Önsöz / 7
Giriş / 13
Birinci bölüm
Kaynakça ve hıstoriyografya / 37
Arşiv fonları / 37
Müze fonları / 42
Açık saha araştırmaları / 48
Literatür kaynaklar / 51
İkinci bölüm
Kürdistan halkının etnik, linguistik ve dinsel yapısı
Türkiye ve iran'dan kafkasya'ya kürt göçü iskan tarihi / 71
Üçüncü bölüm
Yerleşme ve konut / 135
Yerleşme / 135
Konut /155
Evin iç dekoru ve tefrişat / 178
Dördüncü bölüm
Ulusal giysi / 187
Kadın giysisi / 187
Süs eşyaları / 218
Erkek giysisi / 226
Süs eşyaları, silah taşıma / 243
Çocuk giysisi / 248
Beşinci bölüm
Kürt mutfağı ve mutfak gereçleri / 251
Yemekler ve yemek hazırlama / 251
Ev eşyaları / 269
Altıncı bölüm
Kürt geleneksel kültürünün komşu halkların kültürleriyle karşılaştırılması / 285
Sonuç/315
Bibliyografya / 323
Kısaltmalar / 349
ÖNSÖZ
Bilindiği gibi çağdaş bilim, geçmişte üretilmiş olan tüm bilimsel birikimi genelleştiren yeni araştırmalar gerektirir. Elinizde tuttuğunuz bu kitap, Sovyet etnografi biliminde, gelecekte Kürt halkının etnografisi içinde yer alacak müstakbel araştırmacılara, bizim kanımızca, ilk "basamak" olarak hizmet edecek olanı tescil etmeyi amaçlayan ve bu kitabı yayımlamakla da bu amaca fiilen yönelmiş bir ilk denemedir.
Okurun dikkatine sunduğumuz bu kitap, Kürdistan'ın (biz Kürdistan'ı monolit bir etnografik alt bölge olarak anlıyoruz) asıl ve otokton halkı olarak Kürtlerin geleneksel maddi kültürüne hasredilmiştir. Sorunu tam çözümlemek amacıyla, Kafkasya Kürtlerinin geleneksel maddi kültürü içerisindeki göreceli etnografik koşutlukları ortaya koyuyoruz. Bu arada, Kürdistan halkının etnik, linguistik ve dinsel yapısı ele alınmaktadır. Böylelikle otokton Kürt halkının yalnızca kültürel geleneklerinin birliğini kanıtlamak değil, aynı zamanda maddi Kürt kültürünün kimi ögelerini, Kürdistan Kafkasyası ve Ön Asyası ile komşu topraklarda yaşayan öteki halkların kültürleri ile kıyaslamak da olanaklı hale geliyor.
Bu kitap, özellikle 1978 yılında Irak Kürdistanı'na yaptığım ve yıl boyunca süren çok verimli gezi ile Kafkasya Kürtlerinden edindiğim (1950-1980) açık saha materyalleri ve gözlemler, müze koleksiyonları ve arşiv belgeleri gibi çok çeşitli kaynakların devreye sokulması ve değerlendirilmesi ile üretilmiş uzun yılların ürünü olan bir çalışmadır. Rus, Batı ve Doğu dillerindeki türlü edebi kaynaklar da değerli bir sahici materyal vermektedir.
Bu kitabın yazara, Kafkasya Kürtlerine ilişkin ayrıntılı tarihsel ve etnografik araştırmalardan sonra, bu sorunun varlığını kavramış ve onu dolaysız bir biçimde bilinciyle algılamıştır. Çeyrek yüzyıl zarfında, bize "Kafkasya Kürtleri" (1966) monografisini ve bir dizi makaleyi yayımlamak olanağını veren çok sayıda bilimsel etnografik araştırma gezileri ile bireysel geziler düzenlendi. Herşeyden önce müze, arşiv ve edebi kaynaklarla desteklenmiş ve denetlenmiş açık saha araştırmaları, doğal olarak bu yayınlarımıza temel olarak hizmet etmiştir. İran Kürtlerinin edebiyatı ile ilgili ilk araştırmalardan, başlangıçta Kafkasya, ardından da Irak Kürtleri arasında doğrudan arayışlara ve bulgulara geçmek bu sayede olanaklı olmuştur.
Sonradan bu materyaller, Türkiye, İran, Irak ve Suriye'de, Kürtlerin yaşadığı Yakın Doğu bölgelerinin geleneksel yaşam kültürünü yeniden kurgularken kullanıldı. Bu tür bir araştırma, homojen olarak yaşadığı topraklara bağlı olmaksızın, Kürt halkının geleneksel maddi ve manevi kültürünün birlik gösterdiği [bir olduğu] gibi çoktan olgunlaşmış olan bir düşünceyi telkin etmemiş olamazdı. Bu bağlamda kitap üzerindeki çalışmalara, 60'lı yılların sonlarında ve 70'li yılların başlarında başlandı. Öteki ülkelerdeki Kürtlerin maddi kültürü ile ilgili mevcut kaynaklardan başka, bu kitaba, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Iran ve Türkiye Kürdistanı'ndan ve Kürt aşiret topluluklarının yaşadığı ve onların adını taşıyan ilçelerden Kafkasya'ya gelen Kürt yaşlıları arasında toplanan karşılaştırmalı etnografik materyaller de alınmıştır. Böylesi bir açık sara materyali, Kürtlerin ve onlara komşu halkların maddi kültürüne ve milliyetler arası ilişkilere ışık tutmaktadır. Kafkasya'da yaptığımız açık saha incelemelerinin bilimsel değerini belirleyen bir başka etmen de, özgün materyalin yaşlı kuşaktan (maalesef bugün artık yaşamayan) alınmış olmasıdır. Bu yüzden tümüyle aşikardır ki, bu materyaller, çağdaş ve gelecek kuşaklardan etnograflara bir ilk kaynak olarak hizmet edecektir. Çünkü bu kitapta kayıt altına alınanlar, çoktan tarihin malı haline geldi.
Kafkasya'da Kürt halkının arasında bulunduğu sırada, yazar, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan'ın Kürt bilginleri, yazarları, öğretmenleri, hekimleri ve mühendislerinden büyük bir yardım gördü. Onların arasında, Bağdat'taki Kürt Bilimler Akademisi'nin (Bağdat'taki Kürt Bilimler Akademisi, günümüzde Irak Bilimler Akademisi nezdinde Kürt Bölümüne dönüştürüldü) muhabir üyesi, filoloji bilimleri doktoru, folklor araştırmacısı ve yazar Heciyê Cindi, yazar ve ilk Kürt etnografya bilgini Eminê Evdal, yazar, ilk Kürt komünisti, Ermenistan SSC'nin saygın kültür adamı ve Bağdat Kürt Akademisi'nin muhabir üyesi Ereb Şamilov'un adını anmamak olanaklı değil. 19 ve 20. yüzyıllarda Kürdistan'ın farklı bölgelerine yerleşmiş yerli halktan yaşlılarla yapılan sayısız konuşmalar ve (Kafkasya, Türkiye, Iran, Irak ve Suriye) Kürtlerinin geleneksel maddi kültürü ile ilgili her türlü özel koleksiyonların içinde yer alan örneklerin incelenmesi, Kürdolojinin kimi temel sorunlarına ilişkin uzun ve zor arayışlar sırasında, yazarın işini büyük ölçüde kolaylaştırdı.
Ülke dışındaki Kürtlere ilişkin yayınlar ile 1914 yılından itibaren İran ve Türkiye'de Kürtlerin arasında çalışan ünlü Şarkiyatçı-Kürdologlar V. F. Minorskiy ve V. B. Nikitin ile yapılan yazışmaların da, yazara bazı önemli bilgiler kazandırdığını belirtmeden geçmek olanaklı değil. 1950'li yıllarda yazar, seçkin Sovyet akademisyeni P. İ. Stradın'den (şimdi Riga'daki Tıp Tarihi Müzesi onun adını taşımaktadır) aldığı Iran Kürtleri ile ilgili resimli bir materyal ile onun değerli öneri ve yönlendirmelerinden yararlanmıştır. Birinci dünya savaşında Iran Kürdistanı'nda cerrah-hekim olarak çalışan P. İ. Stradın, Iran Kürtleri ile ilgili benzerine seyrek rastlanan bir koleksiyon toplamak olanağını bulmuştu. Elinizde tuttuğunuz bu kitabın yazara, akademisyen N. Ya. Mar'ın öğrencisi, seçkin Sovyet bilim adamı İ. A. Orbeli'nin uzmanlık düzeyi yüksek konsültasyonlarından (özellikle Türkiye Kürtlerine ilişkin) yararlanmak onuruna ermiştir. İ. A. Orbeli, 1911-1912 yıllarında Türkiye'de Türkler, Ermeniler ve Kürtler arasında çalışırken (özellikle Doğu Anadolu bölgesinde), eşsiz bir materyal topladı ve uzun yılların birikimi olan kendi araştırma deneyimini, genç kuşaklara severek aktardı. İ. A. Orbeli'yi, haklı olarak Sovyet Kürdolojisinin kurucusu saymak gerekir.
Gerek sabra materyallerinin toplanması süreci içinde, gerekse bu kitabın hazırlanması sırasında, devlet sanatçısı, ressam M. P. Mituriç-Hlebnikov (benim düzenlediğim araştırma gezisinin katılımcısı), ressam M. Meçev, ünlü mimarlar N. Agopyan, V. A. Samarov, L. A. Sokolov (gezinin katılımcısı), Yu. A. Agripolo ve L N. Petrov, SSCB Bilimler Akademisi Etnografya Enstitüsünün ve Arkeoloji Enstitüsünün fotoğrafçısı A. P. Sveşnikov (gezinin katılımcısı) ve SSCB Merkez Televizyonu Baş Kameramanı V. Vasilevskiy'nin yardımlarını burada anmak gerekir.
Merkezi Devlet Tarih Arşivleri ile Merkezi Devlet Etnografya Müzeleri, özellikle de Leningrad'taki SSCB Bilimler Akademisi Antropoloji ve Etnografya Müzesi, Tiflis'te akademisyen S. Canaşi'nin adını taşıyan Gürcistan Devlet Müzesi Etnografya Bölümü ve Erivan'daki Devlet Tarih Müzesi Etnografya bölümünün çalışanları, yazara büyük yardımlarda bulunmuşlardır. Erivan'daki Kürt gazetesi "Riya Teze"nin ve Kürt radyosunun yazı işleri çalışanları, Ermenistan SSC Bilimler Akademisi Kürdoloji Grubu, Ermenistan SSC Bilimler Akademisi Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü ve Tiflis'teki Gürcistan SSC Bilimler Akademisi Etnografya Enstitüsü Kafkasya Bölümü bilim emekçilerinin bana esirgemedikleri büyük dikkatlerini burada anmak isterim.
İrak'ta gördüğüm içten kabul sırasında Kürt bilginleri, yazara, Kürdoloji alanındaki yeni yayınları tanıttılar. Bağdat ve Süleymaniye'nin zengin etnografya müzeleri ile ülke dışındaki Kürtlere ait özel koleksiyonlarda yer alan değerli örneklerle tanışması, yazara, bazı tespitlerini daha temelli bir biçimde hassaslaştırmaya ve Kürdistan halkının etnografyasındaki bazı boşlukları büyük oranda doldurmaya yardımcı oldu.
1976 yılında SSCB Bilimler Akademisi Etnografya Enstitüsünü ziyareti sırasında ve benim İrak'ta bulunmaklığım sırasında, Kürtleri konu alan çalışmalarının yanı sıra birçok özgün çalışmanın yazarı olan ünlü Arap bilim adamı Prof. Şakir Hasbak, bu kitabın yazarına, büyük ve bir incelik ve nezaket göstererek değerli konsültasyonlar verdi.
Yazarın eski asistanı, şimdi bilim doktoru Mahmud Hamid Ali Arif (Bağdat Üniversitesi), Türkiye, İran, Irak ve Suriye Kürtlerine ilişkin değerli bibliyografik yayınlar verdi.
Bütün bunlar, bu kitabın yazılması için gerekli materyalin toplanması işinde yardımlarını esirgemeyen kurumlara ve kişilere derin ve içten minnetimi dile getirmem için hoş bir fırsat yaratmış oldu. Bu kitabın, yalnız bugün değil, gelecekte de Kürt halkının tarihsel etnografyasını araştıracak olan etnograflara, şarkiyatçılara, kafkasiyatçılara ve tarihçilere bilimsel bir pratik yarar vereceğini ummak isterim.
(Bu yazı Jabbar Kadir'in Nergiz dergisinde,
Kerkük 1985, yayımlanmış bir yazısından özetlenerek çevrilmiştir.)
T.F. Aristova
19. Yüzyıl ve 20. yüzyılın birinci yarısında
Kürtlerin maddi kültürü
(geleneksel kültür birliği sorunu)
Avesta
avesta / Kürdoloji: 127 / 10
Materialnaya kultura kurdav
XIX iyerviy nalavinıy XX vika
T.F. Aristova
SSCB Bilimler Akademisi Etnografya Enstitüsü yayını
(Moskova, 1990)
Rusçadan Çeviren
İbrahim Kale
Arif Karabag
Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Ahmet Naci Fırat
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Harita ve resimler: Aday Grafik
Birinci baskı: 2002, İstanbul
Baskı: Berdan Matbaacılık
© Avesta yayınları, 2002
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında yayınevinin izni alınmadan hiçbir şekilde çogaltılamaz
Avesta basın yayın reklam tanıtım müzik dağıtım ltd. şti.
Meşrutiyet caddesi
Özbek işhanı 136 / 4
Beyoğlu / İstanbul
Tel-Fax: (0212) 251 71 39
(0212) 251 44 80
Ekinciler caddesi
Nurlan apt. giriş katı, no: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Fax: (0412) 222 64 91
ISBN: 975-8637-30-4
Tatyana Feodorofna Aristova : 1926 yılında Moskova'da doğdu. 1949'da Doğu Bilimleri Enstitüsü'nü bitirdi. Doktorasını 1953 yılında SSCB Bilimler Akademisi Etnografya Enstitüsü'nde yaptı, aynı enstitüde yönetici olarak çalıştı. Kürtlerle ilgili birçok etnografik çalışması yayımlandı. Yayımlanmış eserleri arasında İran Kürtleri (1953), "Yakın Doğu halkları" Kitabında Kürtler (1957), Kafkasya'nın öte tarafındaki Kürtler (1966), Kafkasya dışındaki Kürtler arasında bir gezi (1958), İran'daki Kürt çiftçilerin kültürü ve yaşamı üzerine bir araştırma (1958), Kürtler (SB büyük ansiklopedi, 1973), Kürtler, dünya halkları, tarihi ve etnografik deliller (1988), İran üzerine yeni kaynaklar (1959), Halkının çocuğu; Casımê Celil (1968) yer alıyor.
