Kürt müziği
Küçük Asya'nın bağrında yer alan "Kürdistan", Kürtlerin ülkesi, çoğu dağlık olan ve bir yandan Toros sıradağlarından İran yaylasına, diğer yandan Karadeniz sahillerinden Mezopotamya steplerine kadar uzanan geniş bölgeleri kapsar.
Ne var ki, etnik, tarihsel ve ulusal bir varlık olarak "Kürdistan", bağımsız bir devlet değildir; en az Fransa kadar geniş olan bu topraklar, 1920'den beri Türkiye, İran, Irak ve Suriye arasında paylaşılmıştır. Ayrıca Sovyetler Birliği'nde de bazı Kürt kolonileri vardır.
Kürtler, Hint-Avrupa dillerinin İran koluna ait olan bir dili konuşurlar. 7. yüzyıldan beri yazılı bir dil olan Kürtçe, Ural-Altay ve Sami-Arap kökenli olan Türkçeden tamamen farklıdır; İspanyolca ile Fransızca arasındaki ilişki ne ise Kürtçe ile Farsça arasındaki ilişki de odur. Asimile olmuş bazı topluluklar dışında Kürtlerin hepsi kendi dilini konuşur ve yüzde 80'inden fazlası, sınırları içinde yaşadıkları devletlerin dilleri dahil başka bir dil bilmezler.
Kendal Nezan
Paris Kürt Enstitüsü Başkanı
İçindekiler
Önsöz / 7.
Kendal Nezan
Kürt müziği / 11
Mehrdad R. Izady
Kürtler ve müzik / 21
Ayako Tatsumura
Kürt müziği ve kültürü / 29
Erol Mutlu
Kürt müziği üzerine / 53
Christian Poche
Kürt müziği / 65
Dieter Christensen
Hakkari Kürtlerinin dans şarkıları / 71
Archimandrite Komitas
Kürt melodileri / 109
ÖNSÖZ
Elinizdeki kitap, Kürt müziği konusunda farklı görüşlere sahip kişiler tarafından yazılmış, farklı amaç ve nitelikteki çeşitli makalelerden oluşmaktadır. Kabaca sınıflandırılırsa; kitabı oluşturan bölümlerden ikisi, "folklorik" (Nezan ve Poche), ikisi akademik (Christensen ve Tatsumura), ikisi "ansiklopedik" (İzady ve Mutlu) bakışla yazılmışlardır; Komitas'ın derlemesi de, "belgesel" olarak adlandırılabilir. Konu üzerine Türkçe malzemenin hemen hemen hiç olmaması ve farklı görüşlere yer verme kaygısı, detaylı ve birinci el niteliğinde bilimsel araştırma-derleme çalışmalarının, belgesel değere sahip materyalin yanısıra fazla genel sayılabilecek ama tanıtıcı özellikleriyle önemli çalışmaların da kitapta yer almasını gerektirdi.
Kitabı okuyacak olanların hemen farkedeceği diğer bir sorun ise, bazı durumlarda çelişen, bazen aynı şeyleri yineleyen makalelerle karşı karşıya bulunduğumuzdur. Çelişkilerin kaynağı, İzady'nin de parmak bastığı noktadır: Kürtlerin yaşadığı coğrafya, hem insanlığın beşiği olarak adlandırılacak denli eski ve köklü bir uygarlık mekanıdır, hem de sayısız kültür ve uygarlığın, dolayısıyla müzik geleneğinin karşılaştığı, kaynaştığı bir bölgedir. Dahası, Kürt ulusal kimliğinin inşa sürecinin henüz sürdüğü de düşünülürse, tarih-dışı bir Kürt müziği tanımlamasının zorluğu ortadadır. Kent-kır, dağ-ova, yerleşik-göçebe... toplumsal evrimin farklı evrelerinde yaşayan Kürtlerin müziklerinin arzettiği doğal farklılıklar, araştırmacının işini zorlaştırmakta, acele ve genel yargılar ortalıkta cirit atmaktadır. Dolayısıyla, Kürt kültürü ve müziği üstüne yapılacak çalışmalar, yaygın bir derleme faaliyeti kadar, titiz bir metodoloji tartışmasının yolgöstericiliğine de ihtiyaç duymaktadır.
Kitaptaki yazılardan ilki Kendal Nezan'a ait. UNESCO'nun A musical antology of the Orient (Doğu'nun müzikal antolojisi) adlı kolleksiyon kapsamında hazırladığı Kürt müziğinden örnekler içeren disk kaydının tanıtımı için kaleme alınmış olan yazı, Batılı okura hitap eden bir üslupla yazılmış ve Kürt müziğinin genel özellikleri, kökenleri, makamsal yapısı ve kullanılan enstrümanlar üzerine genel bilgiler veriyor.
İkinci yazı Harvard Üniversitesi öğretim görevlisi, Kürt araştırmacı-yazar Mehrdad R. İzady'ye ait. Yazarın The Kurds: A concise handbook adlı eserinden alınmış olan yazı konuya ilişkin kapsamlı bir bakış taşıyor ve Kürt halk müziğinin kökenlerine, tarihine, makam yapısına, kullanılan, enstrümanlara, Ortaçağ'ın yanısıra modern dönemlerdeki önemli temsilcilerine ilişkin -çok sayıda kaynak taranarak- hazırlanmış ansiklopedik bilgiler içeriyor.
Japon araştırmacı Ayako Tatsumura'nın yazısı, Tokyo Ulusal Güzel Sanatlar ve Müzik Üniversitesine bağlı "İran ve Türkiye'de İkinci Etno-müzikoloji Bilimsel Araştırma Grubu'nun 1975'te İran Azerbaycanı'nda yaşayan Kürtlerin müziği konusunda yaptığı alan çalışmasının sonuçlarını dile getirmekte. Yazar yazısının ilk bölümünde halk kültürü ve müziği üzerine yapılan araştırmalara dair metodolojik bir tartışma yürütüyor ve yapılan araştırmaların genellikle iki yönde geliştiğini söylüyor: "Müziğin kültürel bir olgu olarak anlamını gözardı etme ve müziği sadece bir ses olgusu olarak ele alma eğiliminde" olmakla eleştirdiği "müzikolojik" ve "müziğin içinde bulunduğu ortamın tanımlanmasına vurgu yaparken müziğin kendisini ve müziğin bir ses olgusu olarak değerini gözardı etme eğiliminde" olmakla eleştirdiği "antropolojik" yaklaşım. Yazar bu iki yaklaşım arasında bir tercihte bulunmak yerine şöyle bir yol öneriyor: "Bir bütün olarak kültür araştırması ile müzik araştırması arasındaki temel bağ, bir halkın bütün kültüre nüfuz eden -doğal, toplumsal ve sanatsal- ritim duygusunun özel karakteri ile bu duygunun geçirdiği tarihsel değişimlerin bir arada incelenmesiyle kurulabilir." Bu noktadan hareketle yazar, bir halkın müzikal karakterinden sözedilirken gönderme yapılması gereken şeyin, "doğal ve toplumsal ritim değişse dahi kültürün kolay kolay değişmeyen yönü" olarak tanımladığı "sanatsal ritim duygusu" olması gerektiğini ileri sürüyor ve bu çerçevede Kürt müziğinin karakteristik özelliklerini (derleme çalışmasından elde ettiği örneklere dayanarak) açığa çıkarmaya çalışıyor.
Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu Müzik Birimi'nde müzik çalışmalarını sürdürmekte olan Erol Mutlu'nun yazısı ise, Kürt kültürü ve müziğinin tarihi ve temel özelliklerine ilişkin çeşitli kaynaklardan derlenmiş bilgileri sergilemesinin yanısıra, Türkiye'de devletin Kürt müziği ve kültürüne karşı tavrını ve Kürt müziği icrasındaki deneyim ve eğilimleri tartışmaya açıyor.
Christian Poche'nin yazısı UNESCO'nun Music and musicians of the World koleksiyonu kapsamında hazırladığı Kurdish music adlı disk için yazdığı tanıtım yazısıdır. Kürt müziğinin geçmişi, makam yapısı ve kullanılan enstrümanlara ilişkin bilgiler veren yazar, Kürt müziğinin icra edildiği ortam ve zamanı temel alarak ikiye ayırıyor: "Sert vurgulu ritmik ve melodik özelliklere sahip şenlik müziği" olarak tanımladığı "gündüz müziği" ve müzisyenlerin "büyük coşku anlamı, inziva ve sessizlik anlarını dışa-vurmak üzere kendilerine ayırdıkları zamanda" icra ettikleri "gece müziği."
Dieter Christensen'in, Folklora doğru'nun 62. sayısında da yayımlanmış olan Hakkari Kürtlerinin dans şarkıları adlı yazısı ise yazarın Hakkari bölgesinde yapmış olduğu araştırmalar sırasında derlediği şarkıları ve bunların analizlerine dayanarak geliştirdiği tezleri içeriyor. Almanca olarak 1963 yılında yayımlanmış olan yazı içerdiği deneme örnekleriyle belgesel bir değere de sahip.
Kitaptaki son bölüm (Kürt melodileri) ünlü Ermeni müzisyeni ve derlemeci Peder Komitas (Gomidas)'ın Doğu'daki uzun hac gezisi sırasında, Ermeni halk ve klasik müzik mirasıyla birlikte notaya aldığı 13 Kürt halk şarkısının tıpkıbasımıdır. Bu şarkıların 1800'lü yılların sonlarında, Komitas gibi ekol sahibi bir müzisyen ve araştırmacı tarafından denenmiş olması ve ilk kez 1903’te yayımlanmış olması eserin belgesel değerini daha da arttırıyor.
* * *
Kuşkusuz bu kitapta yer alan yazıların, yüzyıllardır baskı altında tutulmuş, kimliği ve kültürü yok sayılmış ve asimile edilmeye çalışılmış ancak yaşamının bir parçası olan müziği bir kendini ifade aracı olarak görüp herşeye rağmen yaşatmış olan bir halkın zengin müziğini bütün yönleriyle günışığına çikarabilmek açısından yeterli olamayacağı açıktır. Yayımlanmış olan daha birçok eserin Kürtçeye ve Türkçeye kazandırılmasının yanısıra özellikle belgelere ve deneme çalışmalarına dayalı yeni araştırmaların yapılması gerekmektedir. Dieter Christensen'in de dediği gibi: "Ortadoğu müzik kültürlerinin ve aralarındaki çok yönlü ilişkinin tanınması ve farklılıkların ortaya konması, ancak bu kültürler hakkında daha gelişkin verilerin edinilmesiyle mümkün olacaktır. İlerde diğer bölge ve topluluklara da dönük olarak. geliştirilmesi gereken bu araştırmanın temel amacı, Kürt şarkı örneklerini yayımlayarak, Kürt halk müziği hakkında bilimsel araştırmalara bir çıkış noktası kazandırmaktır."
Böylesi bir çabaya katkıda bulunabilmek amacıyla hazırlanmış olan bu kitabın konuyla ilgilenenlere faydalı olabilmesi dileğiyle...
Avesta
Kürt müziği
Avesta yayınları
Avesta müzik: 12/1
Kürt müziği / Kendal Nezan, Mehrdad R. Izady, Ayako Tatsumura,
Erol Mutlu, Christian Poche, Dieter Christensen, Archimandrite Komitas
Çeviri
Necdet Hasgül, Mutlu Öztürk, Gökhan Gökçen, Kerem Özdemir
Yayın yönetmeni: Abdullah Keskin
Kapak tasarımı: Avesta
Kapak resmi: Ricardo Benaim
Dizgi ve mizanpaj: Avesta
Baskı ve cilt: Ceylan matbaacılık
Birinci Baskı: Eylül 1996
© Avesta Yayınları, 1996
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında yayınevinin izni alınmadan çoğaltılamaz
Avesta yayınları
Asmalı mescit sokak
Şahin han 35/211
Beyoğlu / İstanbul
Tel-fax: (0212) 2517139
ISBN: 975-7112-11-9
