ÖNSÖZ
Kürt ulusal özgürlük hareketi, son yüzyılda Yakın ve Orta Doğu'daki anti-emperyalist mücadelenin gelişiminde önemli bir rol oynamıştir.
Kürt ulusal bilincinin oluşması "Asya'nın uyanışı" dönemine rastlamaktadır. Bu dönemde; imparatorluğun bünyesindeki ciddi sosyo-ekonomik ve politik değişimin kendisine sağladığı güç ve 1905-1907 Rus burjuva demokratik devrimi, Doğu halklarının mücadelesini, özgürlük savaşı konumuna yükseltmişti.
Bu çalışmanın, 1890'lardan Birinci Dünya Savaşına kadar olan dönemi kapsadığına okuyucunun dikkatini çekmek isterim. Burada, çağdaş, sosyo-politik Kürt hareketinin oluşumu ve gelişiminin başlangıç dönemi ile bunun ideolojisi incelenmektedir.
O yıllarda, Kürt aydın sınıfının kültürel faaliyetleri sözkonusuydu. Oluşturulan politik ve sosyal örgütlenmeler, Kürdistan'da özgürlük hareketinin tırmanışına katkı sağlayan ilk Kürt gazete ve dergilerini yayımlamaya başladılar.
Kürt ulusal mücadelesinin oluşmasını doğru bir biçimde kavramada, hareketin ortaya çıkışının incelenme süreci büyük bir önem taşımaktadır. Bu konuda özel çalışmaların olmayışı, Kürt tarihinde önemli çarpıtmalara ve Yakın-Orta Doğu'daki halkların özgürlük savaşında Kürtlerin rolü konusunda birtakım yanlış anlamalara yol açmaktadır.*
Araştırılan tarihsel dönemdeki Türk sosyo-politik yaşamının özelliklerini tespit etmede, Türkolog A. F. Miller,' U. A. Petrosyan,2 A. D. Jeltakov,3 E. K. Sarkisyan4 ve diğer araştırmacıların çalışmaları büyük bir öneme sahiptir. Kürt halkının siyasi tarihi, bu dönemi inceleyen ünlü Kürdolog M.C. Lazarev'in3 çalışmalarında da yer almaktadır. Lazarev, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlangıcına kadar olan dönemdeki Kürt tarihinin ayrıntılı ve bilimsel bir değerlendirmesini gerçekleştirerek oldukça zengin bilgiler sunmuştur. Bu çalışmalarda, Kürtlerin sosyo-politik yaşamının oluşumu, Kürt milliyetçiliğinin ilk adımları, Türkiye'deki Kürt hareketinin gelişimi ve diğer konular önemli bir yer işgal etmiştir.
Konuyla ilgili olarak sahip olduğumuz yabancı literatür, ilk "Kürdistan" (1898-1902) gazetesinin yeni basılan sayıları vesilesiyle Irak'ta Kürt basın ve "El-Teaxi" gazetesi tarafından yayımlanan birkaç makale ve Ebu Ala'nın Kürt sosyo-politik örgütleri hakkındaki anı ve röportajları konu edinen yazı dizisi ile sınırlıdır.6 Dr. Kemal Mazhar Ahmed7 de "Asya ve Afrika Halkları" dergisinde "Kürdistan" gazetesinin ilk sayısı hakkında bir makale yayımlayarak, Kürt basınının ortaya çıkmasının tarihsel önemini gösteren objektif bir değerlendirmede bulundu. Kürt aydını İzeddin Mistefa Resul8 ise Kürdistan gazetesinin 75. yılı anısına gazetenin ilk sayısını değerlendirdi. Bunlar, ele alınan dönemi inceleyen ilk ayrıntılı çalışmalardır.
Irak'ta Kürtçe yayımlanan gazete makaleleri, Kürt sosyo-politik yaşamının diğer bazı yanlarını da ele almışlardır; fakat bunların hepsi, ulusal hareketin ideolojik şekillenmesini tam olarak ifade etmekten uzaktır.
Ayrıca, 1920 yılında, ünlü sosyal bilimci ve şair Lahutrnin9 geleceğin Doğu bilimleri dergisi "Yeni Doğuda Kürt hareketini ele alan makalelerini de burada anmak gerekir.
Öte yandan, incelenen döneme ait yüzeysel bilgiler, O. L. Vilşevski'nin10 20. yüzyılın ilk 30 yılını kapsayan genel bir bakış açısıyla kaleme alınmış makalelerinde ve Kürt bilim adamı Cebbar Cebbari'nin11 "Kürt Gazeteciliğinin Tarihi" kitabında bulunmaktadır.
Irak'ta Kürtler hakkında yazılmış eserlere verilen önem, Kürtçe kitap basımının ilk adımı olmuştur. Son yılların periyodik yayınlarında, ilk Kürt kitap yayıncısı Hüseyin Huzni Mukriyani'nin12 faaliyetleri ve Kürt davasına adanmış hayatı üzerine yazılmış makaleler yer almıştır. Sahip olunan materyaller, bu önemli sosyo-kültürel olayın bilimsel analizinden ve objektif değerlendirmesinden uzaktı. Dolayısıyla yazarın, Kürdistan'da kitap basımı ve ulusal yayıncılığı oluşturmanın sorunları hakkında araştırma yapmasına izin vermiyordu.
Bu araştırmada, özellikle Kürt ve Ermeni kaynakları kullanıldı. Kürt basınında, Kürt halkının sosyo-politik ve kültürel yaşamının gelişim sürecini açığa çıkarmak için, şimdiye kadar Kürdologlarca kullanılmamış değerli materyaller yayımlandı. Kürt yayıncılığı, doğumundan itibaren toplumsal gücüyle anlam kazanmıştır. Bu durum, Kürt gerçekliğinin ideolojik ve politik yönünü yansıtmakla kalmamış, fakat aynı zamanda onun ilerlemesine olan somut etkisini de göstermiştir.
Esas itibariyle, "Kürdistan" gazetesi ve "Roji Kurd" dergisinin ilk üç sayısı yazar tarafından değerlendirilmiştir.
Yazar, "Kürdistan" gazetesini 1. sayısından 31. sayısına kadar, yeni basımdan sonra kullanmıştır. Yayıncısının kimliği, gazetenin çıkış bilgileri ve basım yeri literatürde belirsiz olarak gösterildiği için, gazete son döneme kadar Kürdologlar tarafından kaynak olarak alınmıyordu. Doğubilimleri Enstitüsü Leningrad şubesinin gazete koleksiyonları arasında "Kürdistan"ın ilk sayısının bulunması, sözkonusu şüpheleri ortadan kaldırmak için Kemal Mazhar Ahmedn ve M. A. Xeznedar'a14 imkan verdi. Bir süre sonra, "Kürdistan"ın diğer sayıları da Kürt eğitimci ve sosyolog Kemal Fuat tarafından Almanya'da bulundu.15 Tanınmış Kürt eğitimci Alaaddin Seccadi, 1952'de yayımlanan "Kürt Edebiyatı Tarihi"16 adlı kitabında, gazetenin 1-31. sayılarının Almanya'da Prusya kütüphanesinde bulunduğunu yazmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşından sonra, kütüphane dağıldı ve gazetenin izleri kayboldu. Ve nihayet, Kemal Fuat'ın Kürdistan'ın sayılarını Batı Almanya'da ısrarla arama çalışmaları, 1965'te başarıyla sonuçlandı.
Kürdistan'ın, Irak'ta yapılan yeni baskıları;17 gazetenin, Osmanlı İmparatorluğunun feodal-despotik rejimini devirme savaşında ve Kürt hareketinin ideolojik yapısının oluşmasında yaptığı tesiri tespit etme imkanını sağladı.
Kürtlerin sosyo-politik yaşamının gelişiminde ikinci önemli safha, ilk Kürtçe dergi "Roji Kurd"un ortaya çıkmasıdır.18 "Roji Kurd"un yayımlanması, 1908 Türk Devriminden sonraki Kürt sosyo-politik yaşamının şekillenmesinde ve Kürt eylemcilerinin ideolojik eğitiminde büyük öneme sahiptir.
Bu incelemede, beyannameler ve mülteci Kürt eylemcilerinin konuşmaları da kullanılmıştır. Orijinal dilde yarmlanmamış da olsa, bu belgeler Ermeni dergisi "Troşag"tan alınmıştır.
"Nor Tar", "Püzantiyon", "Horizon", "Jamanag", "Azadamard", "Vıdag", "Mışag" ve diğer Ermeni gazete ve dergilerinden önemli miktarda materyal alınmıştır. Bu gazete ve dergiler, İstanbul ve Tiflis'te yayımlanmış ve Kürt sosyo-kültürel yaşamındaki bütün olaylara geniş yer vermiştir. Ermeni basınından alınan materyallerin diğer kaynaklarla kıyaslanması, onların kesin ve güvenilir olduğunu doğrulamaktadır. Ermeni ve Kürt mültecilerinin politik ve ideolojik yakınlaşması hakkındaki ciddi bilgiler, dışarıda yayımlanan "Pro Armenia", "Ararat" ve diğer yayınlarda mevcuttur. Ermeni gazete ve dergileri, çeşitli Jön Türk basın organlarında yayımlanmış olan Kürt eylemcilerinin makalelerini yayımladılar. Rus Dış Politika Arşivi'nde, Abdurrezak Bedirxan'ın faaliyetleri ve Kürt hareketindeki Rus yanlısı eğilimin anlaşılması bakımından olağanüstü önemde belgeler mevcuttu. İstanbul'daki Rus diplomatik ve askeri çevrelerin raporları ile Kafkas Bakanlığı belgeleri, büyük Kürt eylem adamı Abdurrezak Bedirxan'ın ideolojisi ve Birinci Dünya Savaşı arifesinde meydana gelen Kürt başkaldırısının çıkışı ve keza diğer Türkiye karşıtı Kürt hareketleri hakkında belirli düşünceleri elde etmemize yardımcı olmaktadır.
Sonuç itibariyle elde bulunan kaynaklar, sadece 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlangıcında, Kürtler'in sosyo-politik yaşamının bazı önemli anlarını aydınlatmaya yardımcı olmaktadır. Bu kaynakların nitelik ve içeriği, meselenin bütün yönleriyle aydınlatılmasına imkan vermemektedir.19
Kürtler'in 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başındaki sosyo-politik yaşamını aydınlatmayı amaçlayan bu çalışma, her ne kadar çok fazla doyurucu ve yeterli değilse de meselenin çeşitli yönlerini kısaca aydınlatmaktadır.
________________
*Yazar, Ermeni SSC Doğu Bilimleri Akademisi Enstitüsü bilim kurulu üyesi iken, bu binanın duvarları içinde, 60'ların sonunda elimizde bulunan kitabı tasarladı ve yazdı. Bu tarihlerde el yazması kitabın Kürtçe ve Arapça çevirisi vardı; ancak maalesef, çeviri hataları yapılmış, isimlerde ve tarihlerde ciddi tahrifatlar gerçekleştirilmişti. Bu yüzden yazar, el yazmasını, ilk haliyle yayımlamayı gerekli görmektedir (-C C. )
1. A. F. Miller, "Ellili Yıllarda Jön Türk Devrimi", aynca "Türkiye'nin Kısa Tarihi" 1948.
2. U. A. Petrosyan, "Jön Türk Hareketi" 1971.
3. A. D. Jeltakov, U. A Petrosyan, "Türkiye'de Eğitim Tarihi" 1965. "Türkiye'de Sosyo-politik ve Kültürel Yaşamda Basın". 1972.
4. E. K. Sarkisyan, "Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya'da yayılma politikası", Erivan, 1972. "Batı Ermenistan'da Osmanlı politikası", Erivan, 1972.
5. M. C. Lazarev, "Kürdistan ve Kürt Sorunu " 1964; "Kürt Meselesi", 1972
6. "El-Teaxi" gazetesi, Bağdat, 1967, 9-10 Ağustos.
7. M. A Kemal, İlk Kürtçe gazetenin basım süreci, "Asya ve Afrika Halkları" dergisi, 1968, no: 4, s. 161-164.
8. İzzeddin Mistefa Resul, "Kürdistan", "El-Teaxi" gazetesi, no: 1282-1286.
9. Lahuti, Kürdistan ve Kürtler, "Yeni Doğu", 1923, no: 4, s. 58-71. Yazar, makalesinin önem- li kısmını, Jön Türklerin ilk iktidar yıllarındaki Kürt hareketlerini değerlendirmeye ayırmıştır. Lahuti, Kürt hareketinin ilk dönemini ulusal Jön Kürt hareketi olarak değerlendirerek "onların görevi, Kürtleri Türk zulmünden kurtarmaktı" diye yazmıştır. Bize öyle geliyor ki, Lahuti tarafından kullanılan "Jön Kürt" terimi, "Jön Türk" teriminin çevirisinden çıkarılmıştır.
"Jön Kürt" terimine, tarih literatüründe ilk defa V. A. Gordlevski’nin akademik çalışmasında rastlıyoruz (V. A. Gordlevski, "Kürt Tarihi", Seçme eserler, III. 1962 s. 119.) O. L Vilçevski'de "Jön Kürt hareketi" hakkında yazmıştır. O. L Vilçevski, Kürt ulusal hareketinin doğuşunu, Jön Türklerin "İttihat ve Terakki" komitesinin kuruluşuyla bağdaştırmaktadır. Vilçevski bu konuda şunları yazıyor "Jön Türkler, 1908'de iktidara gelir gelmez kendi ulusal dar görüşlü politikalarının sonucu, Jön Kürtlerle aralarındaki birliği parçaladılar. Bunun üzerine 1908 Devriminden sonra, Kürt ulusal hareketi, önüne yeni bir görev koydu: Kürt bölgelerinde Türk idaresine karşı direniş ve Kürdistan'ın bağımsızlığı için savaş." (O. L. Vilçevski, 20. Yüzyılda Dış Kürt Yayımcılığına Bibliyografik Bakış, -İran Dilleri-, t. I, Moskova- Leningrad, 1945, s. 151).
O. L Vilçevski, Jön Kürtlerin. Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra, 20-30'lu yıllardaki faaliyetlerinden de bahsetmiştir: Yazara göre bu dönemde Jön Kürt hareketi, tepkici ve anti-demokratik bir yapıya büründü. Görüldüğü gibi, Kürt hareketinin çeşitli aşamalanndan bahsediliyor, ancak "Jön Kürt" terimi geniş anlamda kullanılıyor. Ancak şuna da dikkat çekmek gerekir ki Kürt politikacıları hiçbir zaman kendilerini "Jön Kürt" olarak isimlendimemişlerdir.
10. O. L. Vilçevski, 20. yüzyılda dış Kürt yayımcılığına bibliyografik bakış, M. -L. , 1945.
11. Abdulcebbar Muhammed Cebari, Diroka rojnamegeri Kurdi, (Kürt gazeteciliği tarihi), Bagdat, 1970.
12. "El-Teaxi", no: 1657, 1973.
13. Kemal Mazhar Ahmed, age.
14. "El-Teaxi", no: 22, 1968.
15. "Kürdistan" gazetesi, 1898-1902, no: 1-31, Bağdat, 1974. (10,12,17-19. sayıları dışında).
16. Elaeddin Seccadi, Diroka edeba Kurdi (Kürt edebiyat tarihi), Bağdat, 1952, s. 552.
17. "Kürdistan" -ilk Kürtçe gazete 1898-1902-, derleyen: Kemal Fuad, Bağdat.
18. "Roji Kurd", no: 1-3,1913.
19 İlk Kürt topluluğu "Kürt Teavün ve Terraki Cemiyeti"nin ideolojik eğilimini, İstanbul Üniversitesi kütüphanesinde bulunan programıyla beraber değerlendirmek anlamlı olurdu. Ancak maalesef, yazarın bu programa ulaşma çabaları, diğer "Kürt" gazetelerinin sayılarına ulaşma çabalarında olduğu gibi, başarısızlıkla sonuçlandı.
Celilê Celil
Ondokuzuncu yüzyıl sonu-yirminci yüzyıl başı
Kürt aydınlanması
Rusçadan çeviren
Arif Karabağ
Avesta yayınları
avesta | Araştırma: 85 | 13
Kürt aydınlanması
Celile Celil
Rusçııdan çeviren:
Arif Karabağ
Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Ahmet Naci Fırat
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Birinci baskı: 2001, İstanbul
Baskı: Berdan matbaacılık
© Avesta yayınları, 2000
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında yayınevinin izni olmadan hiçbir şekilde çogaltılamaz
Ermenice kaynak isimlerini çeviren: Melissa Bilal
Avesta basın yayın reklam tanıtım müzik dağıtım ltd. şti.
Meşrutiyet caddesi
Özbek işhanı 136 / 4
Beyoğlu / İstanbul
Tel: (0212) 251 44 80 / 251 71 39
İstasyon caddesi, K. İsmail paşa 2. sokak
Abdi paşa apt. giriş katı
Ofis / Diyarbakır
Tel-fax: (0412) 222 64 91
ISBN: 975-7112-91-7
Celilê Celil-1936'da Erivan'da doğdu. 1959'da Erivan Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesini, 1962'de Leningrad Doğu Bilimleri Enstitüsünde asistanlık eğitimini bitirdi. "1850-1880 yılları arasında Kürtlerin Özgürlük Mücadelesi" konulu asistanlık tezini 1963 yılında verdi. 1991 yılında ise "Osmanlı İmparatorluğunda (19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyıl başı) Kürt Özgürlük Hareketinin Gelişimi" hakkındaki doktorasını tamamladı. Celilê Celil Kürt tarihi, kültürü ve folklorunu konu alan 70'in üzerinde kitap, makale ve bildirgenin yazarıdır. Kitap ve makalelerinin çoğu Almanya, İsveç, İsviçre, Irak, Türkiye, Suriye ve Lübnan'da çevirisi yapılarak basıldı. Celil, Irak Bilimler Akademisi fahri üyesi, PEN Kulübü ve Ermeni Yazarlar Birliği üyesi olup uluslararası ve yerel konferans ve sempozyumların aktif katılımcısıdır.
