Nemrud dağı'nın zirvesinde tanrıların tahtları
Friedrich Karl Dörner
I. Bölüm: Kommagene'nin keşfi ve araştırmaların başlaması
Tanrılar dağı Nemrud'un keşfi 1
Bir Mektup ve Sonuçları
1881/82 kışında, Berlin'deki Prusya Kraliyet Bilimler Akademisine Türkiye'den bir mektup geldi. Akademi başkanı ve üyeleri, mektubu okur okumaz büyük bir heyecana kapıldılar. İzmir'deki Alman konsolos yardımcısının yazdığına göre, bilim dünyasında adı o zamana kadar duyulmamış bir Alman, Doğu Antitoros dağlarındaki bir zirvede, çok sayıda ve muazzam büyüklükte heykeller bulduğunu iddia etmekteydi. Adamın anlattıklarına bakılırsa, olağanüstü büyüklükteki figürler karşılıklı iki terasta yer alıyordu ve bunlar bir tepeyle birbirinden ayrılıyordu. Kâşifin düşüncesi, deniz seviyesinden 2000 metre yüksekteki bu anıtsal tesisin Asur kültür dünyasıyla ilgili olduğu şeklindeydi.
Bu yazılanları okuyan Akademi üyeleri, tabii ki çok farklı değerlendirmeler yaptılar. İşin ardında bir sahtekârlık amacı bulunduğuna ve anlatılanların hayal ürününden ibaret olduğuna inanan üyeler, bu hususta önemli sebepler sıralayabiliyordu. Adını kimsenin duymadığı o şüpheli "güvenilir adam "Karl Sester'e ne derece güvenilebilirdi? Öte yandan, Antitoros'ların güney tarafındaki ve Kâhta çevresindeki zirve, coğrafi bakımdan kesin bir nokta olarak haritalarda işlenmişti; fakat sözde Asur anıtının bir taç oluşturduğu ileri sürülen bir zirvenin arkeolojik önemi konusunda hiç bir bilgi mevcut değildi. Bu ise, şüpheleri büsbütün artırıyordu.
Söz konusu bölgenin haritasını ilk çıkaran ise, o sıralarda Berlin'de emekli olarak yaşayan Generalfeldmareşal Graf (Kont) Helmuth von Moltke'den başkası değildi ve kendisi Akademinin şeref üyesiydi. Moltke, genç bir yüzbaşı olarak Türkiye'ye gelmiş, Türk Silahla Kuvvetleri Başkomutanlığının görevlendirmesiyle, Antitoroslar'ın kuzeyinde ve güneyinde, Malatya ile Birecik arasında keşifler ve gözlemler yapmıştı. Aslında Berlin'den askeri danışman olarak Sultan'ın sarayına atanmıştı. O sıralarda Osmanlı yönetimine karşı ayaklanan Mısır hıdivi Mehmet Ali Paşa, Filistin'i ve Suriye'yi egemenliği altına alınca, Moltke, yol durumu ve destek imkanları konusunda kesin bilgiler derlemekle görevlendirildi. Türkiye'nin Toros Ordusu da harekete geçirilmişti ve 1838 yılında savaşa hazır vaziyette Malatya civarında bekliyordu.
Ancak, büyük askeri birliklerin ve ağır savaş malzemesinin planlandığı şekilde Toroslar'dan nasıl geçirilebileceği konusunda sağlam temel bilgiler pek azdı. Özellikle, Türk askeri birliklerinin desteklenmesinin kesintisiz olarak nasıl gerçekleştirileceği sorunu çözülememişti. Helmuth von Moltke, kendisine verilen görevi büyük bir dirayet, özen ve ciddiyetle ele aldı. Bir konuda birbiriyle çelişen haberler geldiğinde, genç subay kendi hayatını tehlikeye atmaktan çekinmeden güvenilir bilgiler sağlamaya çabalıyordu. Bu konuda en iyi örnek, onun tarihe geçmiş olan Yukarı Fırat yolculuğudur: Moltke, Toroslar'ı aşarak, Fırat nehrinin ordunun ikmal işinde kullanılıp kullanılamayacağı sorusuna bir cevap bulmak iştemişti. Bu iş için genç yüzbaşı, şişirilmiş hayvan derilerinden oluşturulmuş, kelek denilen bir salla nehirde keşfe çıktı. Az kalsın bir felaketle sonuçlanacak bu cüretli girişimin dramatik hikayesini, gözü pek subayın bizzat kendisi yazmıştır1. Bu sal yolculuğunu tekrarlamak konusunda daha sonra yapılan denemelerin gösterdiği gibi, Moltke'nin yazdıkları asla abartmalı değildi. Ve Moltke Türk Başkomutanlığına, Fırat nehrinin...
İçindekiler
Önsöz / vıı
I. Bölüm: Kommagene'nin keşfi ve araştırmaların başlaması / 1
1. Tanrıların dağı nemrud'un keşfi / 1
— Bir mektup ve sonuçları / 1
— Otto punchstein'ın ve karl sester'in 1882'de kommagene'ye keşif yolculukları / 7
2. Karl humann'ın ve otto puchsteın'ın 1883'te Nemrud dağı'na araştırma gezisi / 29
— Sakçagözü'ndeki aslan kabartması / 31
— Sakçagözü'nden Fırat'a doğru ilerleyiş / 33
— Sesönk'teki kutsal Anıt - mezar / 36
— Samosata'ya doğru ilerleme / 38
— Karakuş yolculuğu / 41
— Nemrud dağı'nda / 47
— Perre'de (Pirun'da) araştırmalar / 49
— İskenderun'a Dönüş / 52
II. Bölüm: Kommagene'de 1888-1938 arasındaki araştırmalar / 55
3. Zincirli kazıları için hazırlıklar / 55
4. Lesbos (Midilli), Assos ve Robert Koldewey'in Anadolu ile ilgili projesi / 56
5. Zincirli'de kampanyasının planlanması / 74
6. Zincirli'de 1888'de yapılan araştırmalar / 76
7. Zincirli'de daha sonra sürdürülen kazıların sonuçları / 82
— Kral Asarhaddon Steli / 82
— Anıtın yapıldığı tarihin belirlenmesi / 88
— Tanrı Hadad heykelinin bulunması / 89
8. Zincirli-Krallığın yönetim merkezi Sam'al / 95
— Sam'al şehri / 97
— Akropolis'te Güney kapısı / 100
— Sam'al Akropolü ve yapıları / 103
— Akropolis'teki yapıların Yorumu ve Onların Tahribi Konusunda Görüşler / 115
9. Kommagene bölgesinde Suriye-geç Hitit beylikleri / 118
— Yesemek taş ocağı ve Tilmen höyük / 118
— Sakçagözü / 119
— Kargamış / 121
— Kummuh problemi / 130
III. Bölüm: kommagene'de yeni araştırmalar / 138
10. Kommagene'de 1938'deki araştırmalar / 138
11. Kâhta çayı kıyısındaki Arsameia'nın keşfi-Kommagene krallarının bir saray şehri / 149
12. Mithradates Kallinikos için yaptırılan Hierothesion'daki kazılar / 178
Eski kale'nin güney yamacı / 179
Eski kale'nin platosu ve oradaki yapılar / 187
Kaya odası ve büyük kaya geçidi / 191
13. Sofraz köyündeki Dexiosis kabartması / 198
14. Kâhta çayı kıyısındaki Arsameia'nın demir tarlası / 199
15. Jupiter dolichenus'un değişimi / 202
16. Kommagene kralığı. Antiochos'un atalar galerisi / 206
17. Aslanlı Horoskop ve Kommagene kralı I. Antiochos'un tanrılaşması / 223
18. Nemrud dağı'nın sırrı / 227
19. Nemrud dağı anıtlarının restorasyonu projesı / 230
Notlar / 235
Metinde geçen bazı önemli terimlerin açıklaması / 243
Resimlerin listesi / 245
— Renkli levhalar / 245
— Siyah-Beyaz Levhalar / 246
— Metindeki Resimler / 251
ÖNSÖZ
Karl Sester'in Doğu Anadolu'dan Berlin'deki Bilimler Akademisine yolladığı mektubun sonucunda, orada antik Kommagene topraklarına bir araştırma heyeti gönderilmesi kararının alınmasından bu yana yüz yıldan fazla zaman geçmiştir. Gelişmelerin sonunda ise, bir süre öncesine kadar tarih kitapları¬mızdaki belli belirsiz bir coğrafi ad, kesin bir kavram halini almıştır.
İlk keşif gezisindeki öncülerin ummaya pek cesaret edemedikleri şey, Kommagene'de sürdürülen araştırmalar sonucu gerçekleşmiş, bu ülke ve onun tarihi önemi konusundaki bilgiler sürekli olarak artmıştır. Bu başarılar sadece kazı yapanların kazmalarının eseri değildir; eskiçağ biliminin bütün dallarının ve komşu araştırma alanlarının bunda katkıları vardır. Onların ulaştığı sonuçlar, benim anlattıklarımın sağlam temelini teşkil etmektedir. Ayrıca, Kommagene'deki çeşitli araştırma seferlerinde çalışan kartograflar ve mimarlar, jeologlar ve mineraloglarla, Kommagene toprağının muhafaza ettiği mal¬zemeyi inceleyen kimyacılar ve fizikçiler de buna dahildir. Kazılar sırasında karşılaştığımız problemleri, ancak tecrübeli mühendis ve teknisyenler sayesinde çözmeyi başarabildik. En eski çağlara ait buluntuların tarihlenmesinde ve yorumlanmasında ise, prehistorya ve ilkçağ tarihi alanları uzmanlarının yardımına başvurulmuştur.
Dil biliminin ödevlerine gelince, onlar özellikle çok yönlüydü. Çünkü Kommagene'de akla gelebilecek her kaynaktan yazılı belgeler elimize geçmiştir. Asur çivi yazısıyla yazılmış metinlerden, Fenike ve Arami dillerinde ve Geç Hitit hiyeroglifleriyle yazılmış metinlere kadar çeşit çeşit belgeler. Bu kitabelerin en eskileri milattan önceki 1. binin başlarından kaynaklanır. Yüz yıl kadar önce, Kommagene'de ilk büyük yazılı belgeler bulunduğunda, bunlar başlangıçta bölük pörçük çözülebiliyordu. Çeşitli ülkelerden çok sayıda bilim adamının sürekli çabaları sayesinde, elinizdeki kitapta bu metinler okuyucuya hemen hemen eksiksiz birer çeviriyle sunulabilmektedir.
Kommagene bölgesinde Asur egemenliğinin sona ermesinden sonraki dönemden hemen hemen hiçbir yazılı belgeye sahip değiliz. Bu sözlerimiz, milattan önceki 1. yy. a kadarki bütün süre içinde geçerlidir. Ancak ondan sonra, Kommagene kralı I. Antiochos'un döneminden kalma Grekçe önemli yazılı belgelerin bulunmasıyla, tablo yeniden değişmektedir. Grekçe, o zamanlar bütün Doğu Akdeniz çevresinde genel anlaşma diliydi; bu yüzden, kitabeler bizim Geç Helenistik çağda eskiçağ dünyasının bütün alanlarından değerli bilgilere sahip olmamızı sağlamaktadırlar. Grekçeyle birlikte Grek tanrıları da girmişlerdi Kommagene'ye. İlk defa olarak onların çevresinde Pers ışık tanrısı Mithras'a rastliyoruz.
Elinizdeki kitap böylece, Kommagene topraklarının tarihi, kral kültü ve sanat alanındaki muazzam yaratıcı gücü hakkında renkli bir mozaik sunmaktadır. İlk bölümde, Alman araştırıcıların geçen yüzyılın sonunda büyük zahmetlerle gerçekleştirdikleri ilk yolculukların hikayesi anlatılıyor. 1938'den bu yana araştırma gezilerini ben düzenliyor ve yönetiyordum. Okuyucunun büyük görevin karşısına dikilen güçlükleri hissedebilmesi, ama bunun yanında, bir şey bulan araştırıcının büyük sevincine ve bir arkeologun hayatında yıldızın parladığı anlardaki mutluluğun ortak olabilmesi için elimden gelen gayreti sarfettim.
Bu kitapta pek söz edilmiş olmasa da, her defasında kazı seferleri için gerekli paraları sağlamak hiç de kolay olmamıştır. Özellikle 2. Dünya Harbinden sonraki yıllarda resmi Batı Alman kuruluşlarının mali imkanları çok sınırlı olduğundan, çoğu kere sanayi ve iktisat çevrelerinden anlayış ve yardım sağlamaya çalıştım. Bilim alanımıza duydukları hayranlıkla bana destek olan bütün dostlarıma burada bu satırlarla teşekkürlerimi sunmak isterim.
(Kitabı F. Almanya'da yayımlayan) Yayınevinin sahibi Sayın Gustav Lübbe'ye ve yardımcılarına da teşekkür ederim; kitabın oluşumu konusundaki bütün isteklerimi yerine getirmeye çalıştılar ve eserin bol sayıda fotoğrafla ve resimle zenginleşmesini sağladılar.
Friedrich Karl Dörner
Prof. Dr. Frıedrıch Karl Dörner
Nemrud dağı'nın zirvesinde tanrıların tahtları
Çeviren:
Prof. Dr. Vural Ülkü
Atatürk kültür, dil ve tarih yüksek kurumu Türk tarih kurumu yayınları
VI. Dizi — Sa. 31
Türk tarih kurumu basımevi-Ankara
1990
ISBN: 975-16-0227-0
Çeviride 1987'de yayımlanan 2. ve genişletilmiş baskı esas alınmıştır.
Orijinal başlık: "Der Thron der Götter auf dem Nemrud Dağı". Bu eserin 1. baskısı, 1981 yılmda yine Gustav Lübbe Verlag tarafından "Kommagene - Götterthrone und Königsgräber am Euphrat - Neue Entdeckungen der Archäologie" başlığıyla yayımlanmıştır.
(c) 1987 by Gustav Lübbe Verlag GmbH.
Bergisch Gladbach, Almanya Federal Cumhuriyeti.
Kommagene araştırma projesinin planlanmasında ve yürütülmesinde sürekli katkıları için eşime şükranlarımla...
Prof. Dr. Frıedrıch Karl Dörner
