Azeri Müziği
Üzeyir Hacıbekov, Sovyet dönemi Azerbaycan müziğinin en önde gelen isimlerindendir. Besteci, 20. yüzyıl başında, henüz Sovyet iktidarı öncesinde yaptığı çalışmalarıyla modern Azerbaycan müziğinin öncüsü olmuştur. Hacıbekov'un erken dönem eserleri "Leyla ve Mecnun" ve "Kerem ile Aslı" operaları, "Arşın mal alan" ve "Maşadi ibad" gibi müzikal komedileri, Fuzuli, Vagıf ve Natavan gibi pek çok Azeri şairin miras bıraktığı geleneksel söz sanatları ile Azerbaycan müziğinin Batı formları içerisinde sentezlenmesinin ilk örneklerini oluşturur.
Modern Azerbaycan müziğinin okullaşması ve Hacıbekov'un bu süreç içerisindeki önemli rolü ise Sovyet iktidarı dönemine rastlar. "Azerbaycan" tarzında ve "evrensellik" iddiasına sahip büyük orkestra eserlerinin yazılabileceği, bu tarza yatkın besteci, icracı ve araştırmacıların yetiştirilebileceği eğitsel - kurumsal yapıların inşaası bu dönemde gerçekleşmiştir.
Hacıbekov'un "Azerbaycan Halk Müziğinin İlkeleri" adlı eseri ilk kez 1945 yılında "Azerbaycan" tarzında eser yaratmak isteyen besteciler için bir kılavuz olarak yayımlanmıştır. Eser, bir taraftan Safiaddin Urmavi, Abdülkadir Maragayi ve Mir Mahsun Mavvab gibi Doğulu müzisyenlerin mirasına sahip çıkarken diğer taraftan da bu geleneğin işlenebileceği genel geçer kuralların ve "Azerbaycan" müziğine temel teşkil edecek bir formelizmin, müzik biliminin peşindedir. Hacıbekov'a göre "basit lirik şarkıların verdiği keyfin ve makam yapılarının güzelliğinin ardında yalnızca estetik değil aynı zamanda inceden inceye uyumlu mantıksal bir sistemin güzelliği gizlidir".
İçindekiler
Editörün önsözü / 7
Önsöz / 11
Giriş / 13
Tarihsel Bilgi
Birinci bölüm
Ana ilkeler / 19
1.Ses sistemi / 19
2, Tetrakordları birleştirme yöntemleri / 20
3. Azeri makamlarına ait dizilerin oluşturulmasına dair ilkeler / 25
4. Azeri makamlarının oluşturulmasına oair ilkeler / 36
İkinci bölüm
Azeri makamlarında halk tarzında beste yapma ilkeleri / 45
1.Tam dörtlülerin yapısı / 45
2.Tam beşlilerin yapısı / 82
Küçük altılıların yapısı / 97
Büyük altılıların yapısı / 103
İlave makamlar / 107
Azerbaycan müziğinin. ritmik özellikleri / 119
İzin verilen kromatik hareketler / 122
Melodik süslemeler / 123
Ek / 125
Popüler Azerbaycan müzik terimleri listesi / 138
İNGİLİZCE BASKI İÇİN EDİTÖR'ÜN ÖNSÖZÜ
"Azerbaycan Halk Müziği'nin İlkeleri", Sovyet iktidarı döneminde Azerbaycan Müziği üzerine yazılmış ilk kapsamlı eserdir. Bu kitapta sözlü biçimde ortaya çıkan profesyonel klasik ve halk müziği türlerinin makam - entonasyon sistemi ve makam - kompozisyon mantığına dair sorunlara bilimsel yorumlar getirilmektedir.
Kitabın yazarı Üzeyir Hacıbekov (1895-1948) sayısız katkılarıyla Azeri kültürünün manevi dağarcığına zenginlik kazandırmış büyük bir Sovyet bestecisi, Azeri Operasının kurucusu, popüler bir yayıncı, tiyatro yazarı, yetenekli bir bilim adamı ve öğretmendi.
Azerbaycan'ın son derece güzel köşelerinden biri olan Karabağ'da doğan Hacıbekov ilk eğitimini Şuşa'da alarak 1904'te Gori'deki Transkafkasya Öğretmen Yüksek Okulu'ndan mezun oldu. Okulda kısa bir süre öğretmenlik yapan Hacıbekov Rus devriminin ilk döneminde toplumsal ve kültürel sorunlara dair ilk makalelerini ve hicvi minyatürlerini Azeri basınında yayımlamaya başladı; bu dönemde okulda edindiği müzik temelini geliştirmek ve mükemmelleştirmek için üstün bir gayret sarfetti.
Ü. Hacıbekov'un bestelediği ilk ulusal Azeri operası "Leyla ile Mecnun" 1908 yılında sahnelendi. Hacıbekov bu operanın librettosunda büyük Azeri şairi Fuzuli'nin şiir mirasını ustaca kullandı. Daha sonra ünlü Rus müzikologların öğrencisi olarak Petersburg Konservatuarı'nda eğitimine devam etti. Çok geçmeden müzikal komedi türündeki eseri "Arşin mal alan"! (Elbise satan işportacı) besteledi. Müzikal komedisi "Maşadi ibad", operası "Kerem ile Aslı" ve 1910 - 1913 döneminde yazdığı diğer eserleri Azeri tiyatro ve müzikal sanatı tarihinde yeni ve yüksek bir dönemi teşkil eder. Bu eserlerden özellikle birincisi yaygın bir beğeni kazanarak dünyada pekçok ülkede sahnelendi.
Halkların sosyo - kültürel uyanışını engelleyen unsurların eleştirisi, kişilik özgürlüğü ve evrensel evrim mücadelesi, kısacası sevgi ve güzelliğin yüceltilmesi bütün bu sahne eserlerinin temasını ve ana düşüncesini oluşturur.
Gençlik döneminde ateşli bir edebiyat tutkunu olarak Gogal Memedgüluzade ve Sabir gibi yazarların eserlerini, Fuzuli, Vagif, Natavan ve diğer pek çok şairin şiirlerini okuyan Hacıbekov müzikal komedilerinin librettolarını da bizzat kendisi yazmıştır. Bu librettolar Azeri, gerçekçi edebiyatının en iyi uyarlamaları olarak kabul edilmektedir. "Kerem ile Aslı" operasının librettosu aynı adlı popüler halk efsanesinden alınmıştır.
Besteci, öğretmen, müzikolog ve ulusuna malolmuş bir sanatçı olarak Üzeyir Hacıbekov'un yaratıcı etkinliğinin yeşermesi, kendi ülkesinde Sovyet iktidarının kurulduğu döneme rastlar. Üzeyir Hacıbekov önde gelen Azeri kültür ve sanat adamlarıyla birlikte modern Sovyet müziğinin ve müzikolojisinin gelişmesine, müzik eğitiminin temellerinin atılmasına ve giderek artan sayıda müzisyen ve müzikoloğun yetişmesine önemli katkıda bulunmuştur. Aynı adı taşıyan ünlü Azeri destanının motiflerinden yararlanarak bestelediği "Köroğlu" operasının, Azeri tarihinde yurt sevgisinin ve kahramanlığın ihtişamını en otantik şekilde yansıttığı kabul edilmektedir.
Okurlara tanıttığımız bu kitap, yeni ve ulusal bir müzik biliminin temellerini atmış bir kişinin çalışmaları üzerinde yapılmış uzun ve derin bir inceleme ve bilimsel - teorik araştırmanın ürünüdür.
Rus, Avrupalı, Doğulu ve Azeri müzikologların eserlerini yakından inceleyen ve Safiaddin Urmavi, Abdülkadir Maragayi ve Mir Mahsun Mavvab'ın mirasına sahip çıkan Üzeyir Hacıbekov, ulusal klasik melodilerde üstün öğretme yeteneği, öğrencileriyle yaptığı pedagojik uygulamalar sırasında kuramsal kavramları derslere uygulaması ve kendisi tarafından önerilen sistemin doğruluğunu kesinleştirmek üzere Azerbaycan müziği uzmanları ile yaptığı tartışmalar ve bu konuda yazdığı raporlar sayesinde araştırma çalışmasını tamamlayarak "Azerbaycan halk müziğinin ilkeleri" adlı kitabında bilimsel bir temele kavuşturdu.
Kendisi, eserine yazdığı önsözde bu çalışmanın önemini en iyi şekilde özetler: "Bu eser Azerbaycan Halk Müziğinin ana ilkelerini öğrenmek için kuramsal bir ders kitabı ve aynı zamanda Azeri makamlarını esas alarak beste yapmak isteyenler için pratik bir yaratıcı kılavuzdur (...) Bir besteci olarak benim için Azerbaycan müziğinin ana ilkelerini konu alan çalışmam pratik açıdan çok önemlidir, zira bu sayede 'Köroğlu' operasını besteleyebildim."
Üzeyir Hacıbekov'un çalışmasının öneminin daha sonra pekçok ünlü Sovyet bestecisi ve müzikoloğu tarafından kabul edilmesi olağan bir gelişmedir. Nitekim kitaptan övgüyle bahseden SSCB halk sanatçısı ve "Şah Sanem" operasının bestecisi R. M. Glier meslektaşına yazdığı mektupta şu görüşlere yer veriyordu: Çalışmanızın yalnızca Azerbaycan'da değil bütün Sovyetlerde ve dünyada musiki sanatının gelişmesi açısından son derece önemli olduğuna inanıyorum."
Tanınmış bir oryantal müzik teorisyeni olan Profesor V. M. Balyayev, Üzeyir Hacıbekov'a yazdığı mektupta bu kitabın diğer halklara Azerbaycan müzik sanatının tanıtılmasında çok büyük rol oynayacağını belirttikten sonra şöyle demektedir: "Önerdiğiniz yorumlama yöntemi öğretim ve pedagoji açısından son derece kullanışlı ve çalışmanızın içeriğinin anlaşılmasını büyük ölçüde kolaylaştırıyor. Bu konunun iyi ve açık bir yorumu ayrıca, oryantal müziğin daha iyi anlaşılabilmesi için de son derece önemlidir."
Bu eser Cumhuriyetin genç besteci kuşaklarının hünerlerinin geliştirilmesi ve mükemmelleştirilmesi için büyük gayret sarfeden bir bilimadamı ve öğretmen olarak yazarın harcadığı emeği görmemizi sağlıyor. Üzeyir Hacıbekov genç kuşağı halklarına en cömert hizmetleri sunmaya çağırmış ve onlardan hayatları boyunca halkın anlayabileceği müzikal bir dille konuşmayı amaç edinmelerini istemiştir. Hacıbekov'a göre kişi ancak kendi halkından öğrenebilir. Bu şekilde elde edilen ruhsal zenginlik ise halka doğal biçimleriyle değil aksine rafine, düzeltilmiş, mükemmelleştirilmiş ve geliştirilmiş bir şekilde yeniden sunulmalıdır. Üzeyir Hacıbekov'un 1929 yılında önce konservatuvarlar daha sonraları ise müzik okullarında öğrenciler için öğretilmesi zorunlu bir Azerbaycan Halk Müziği dersi hazırlaması kesinlikle bir rastlantı değildir. Bu bağlamda SSCB halk sanatçısı, besteci Gara Garayev'in kendi öğretmeni Üzeyir Hacıbekov'a dair söyledikleri görüşümüzü destekliyor. Garayev ilk kez, bütün öğrencilerine karşı duyarlı davranan bu yetenekli öğretmenin derslerinde, basit lirik şarkıların verdiği keyfin ve makam yapılarının güzelliğinin ardında yalnızca estetiğin değil aynı zamanda inceden inceye uyumlu mantıksal bir sistemin ve güzelliğin gizli olduğunu hissetmişti.
O zamanlardan itibaren Üzeyir Hacıbekov ve Azeri besteciler onun bestecilikte ulusal üslubun temelini oluşturan folklorun tükenmez olanaklarını gözler önüne büyük bir durulukla seren bilgece düşüncelerinden ve kavramlarından esinlendiler. "Yeni bir dünyanın doğuşuna tanık olduk, cesur ve cüretkar araştırmaların, yenilikçi keşiflerin dünyası."
Üzeyir Hacıbekov "Azerbaycan halk müziğinin ilkeleri" adlı kitabını mümkün olan en geniş okur kitlesine ulaşabilmek amacıyla. Rusça olarak kaleme aldı. Kitap ilk kez 1945 yılında yayımlandı. İkinci baskı 1957 yılında gerçekleştirildi (her iki baskı da Profesör K. Safaraliyeva tarafından yayına hazırlandı). Ne yazık ki, sağlık sorunları nedenleriyle Üzeyir Hacıbekov kitabın Azerice baskısını gerçekleştiremedi. Ancak 1950'de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Mimarlık ve Sanat Enstitüsü'nün yönetimi altında bulunan, ölümünden sonra Üzeyir Hacıbekov'un adının verildiği Azerbaycan Devlet Konservatuvarı'nda profesör olan, Enstitü araştırma görevlisi M. İsmayilov, besteci S. Hacıbekov'la birlikte eseri Azericeye çevirdi. Eser S. Hacıbekov tarafından yayına hazırlandı.
Daha sonra ilki 1962'de yine M. İsmayilov, ikincisi ise 1965'te akademisyen M. İbrahimov tarafından yayına hazırlanan, G. Kasımov'un açıklayıcı notlarla desteklediği baskılarla iki defa daha Azerice olarak yayımlandı.
Dolayısıyla kitabın beş baskısı da Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Mimarlık ve Sanat Enstitüsü tarafından hazırlandı.
Enstitü şimdi de, UNESCO Yıllığı "1985'in önde gelen kişileri ve olayları" kapsamında kutlanan Üzeyir Hacıbekov'un yüzüncü doğum yıldönümünde okurlara kitabın bu yeni baskısını Azerice, Rusça ve İngilizce olarak sunuyor.
Bu baskıda yazarın özgün metni aynen korunmuştur.
Amina Eldarova
ÖNSÖZ
Azerbaycan Halk Müziği'nin ilkelerinin incelenmesi yalnızca Azerbaycan'da müzik sanatının gelişip serpilmesi açısından değil aynı zamanda Sovyet Müzikolojisi'nin içinde yer alan önemli bilimsel araştırma ve müzik kuramı çalışmalarını temsil ettiği için de önemlidir.
Azerbaycan Halk Müziği sadece Azeriler tarafından anlaşılıp sevilmekle kalmaz, Sovyetler Birliği'ndeki pek çok ulusun kalbinde yeni yollar açabilir. Azerbaycan müziği özellikle Kafkas ve Orta Asya halklarına çok yakındır. Dolayısıyla Azeri halkının müzik sanatının ana ilkeleri ve doğal yasalarına dair her türlü araştırma çalışması çok büyük güncel bir önem arzetmektedir.
Azerbaycan, Halk Müziğinin ilkeleri konusundaki incelemelerime 1925 yılında başladım. Konu üzerinde herhangi bir yazılı kaynak, özel ders kitabı veya kılavuz olmaması nedeniyle sadece kendi gözlemlerimi, esas olarak Azerbaycan Halk Müziğinin bütün örnek ve formlarını titizlikle baştan sona incelemeye mecbur kaldım.
Uzun yıllar alan araştırmam sırasında zaman zaman müzisyenler ve Azeri Müziği ustalarıyla tartışmaya yönelik bilimsel raporlar hazırladım, bunda amacım tezlerimin temelden yoksun olduğunu kanıtlayabileceğini düşünen muhalifleri heyecanlandırmak ve onların karşı düşüncelerini Azerbaycan Müziğinin ana evreleriyle ilgili değişik sorunların çözümüne ilişkin görüşlerimi savunarak çürütmekti. Azeri makamlarına1 ait ses dizilerinin kurallı bir şekilde sıralanmasıyla oluşan uyumlu sistem (dörtlü kuruluşu, beşli kuruluşu, küçük ve büyük altılı kuruluşları) bazı müzisyenlere uydurma ve yapay geldi, hatta makamları kasten bu şekilde bozduğum iddia edildi. Ancak halk müziğinden aldığım örneklerle varsayımlarımın doğruluğunu kanıtladım.
Azerbaycan makamlarında beste yapmaya dair ilkelerin doğruluğunu kesinleştirmek için, müzisyenlerden kitabın ikinci bölümünde verilen kurallara göre Azeri makamlarında melodi bestelemelerini istedim; bestelenen ezgiler önerdiğim ilkelerin, gerektiği gibi kesin ve ayrıntılı bir şekilde tüm ayrıntılarına kadar doğru ve dürüst olduğunu gösterdi.
Bu kitapta açıklanan bütün sonuçlar ve kurallar, yıllar süren derin ve titiz bir çalışmayı gerektiren, defalarca denenmiş, inceleme ve analizlerden sonra elde edilmiştir.
Bu eser Azerbaycan halk müziğinin ana ilkerini öğrenmek isteyenler için kuramsal bir ders kitabı, Azeri makamları üzerine beste yapmak isteyenler içinse pratik ve yaratıcı bir kılavuz niteliğindedir.
Bu çalışmanın bilimsel bir tez olarak, müzisyenlerin dikkatini aşağıdaki konulara çekeceğini umuyorum:
1. Ses dizilerinin kuruluşunda ardışık dörtlü, beşli ve altılılar,
2. Artmış ikililerin kökeni,
3. Yeni tetrakord türleri,
4. Tetrakordları birleştirmenin dört yöntemi.
Her biri müzikolojinin ilgi alanına giren bu konular, müziğe dair herhangi bir pratik bulgu olmadığı için halen çözülememiş durumda olan eski halkların müziklerinin incelenmesinde ortaya çıkan sorunlara da belli bir açılım getirebilir. Yukarıda belirtilen ilkeler Azeri halkının günümüzdeki müziğinden elde edilmiş doğrudan sonuçlardır.
Bir besteci olarak Azerbaycan Müziğinin ana ilkelerine dair bu çalışmam benim için çok önemliydi, zira bu sayede "Köroğlu" operasını besteleyebildim.
Operamı bestelerken yararlandığım, Azerbaycan Müzik sanatının temelini teşkil eden ciddi yasalar ve kurallar hiçbir şekilde benim yaratıcı yönelimlerimi kısıtlamadı, aksine sağlam bir temel sağlayarak beni teşvik etti ve özgür, yaratıcı hayalgücümün engin boşluğunu aydınlattı. Kompozisyonun serbest kuruluşuna, müzikal yapının karmaşıklığına karşın, "Köroğlu" operası Azeri dinleyiciler için Azeri Ulusal ezgi ve nağmeleri olduğu gibi tekrar eden bazı eserlere oranla daha anlaşılabilir niteliktedir, zira bu opera halkın kendi müzik dilinde bestelenmiştir.
Azeri olmayan dinleyicilerin "Köroğlu"na gösterdiği büyük ilgi bu operanın ulusal karakterinin diğer halklardan tecrit edici bir unsur oluşturmadığının ama aksine opera sanatının uluslararası önemini daha açık ve çarpıcı bir şekilde gözler önüne serdiğinin kanıtıdır.
Komünist Partimiz bize halkımızla bağlarımızı kaybetmememizi öğretiyor, yoksa tabiat anadan koparılan Anlaios'un durumuna düşeriz. Bu sözlerim, ne yazık ki yaratıcı görevlerine öznel olarak yaklaşıp hizmet etmeleri gereken halkı unutan bazı bestecilere yöneliktir.
Üzeyir Hacıbekov
Bakü, 1944
1 Makam: Metnin Azeri Türkçesi ile yazılmış olan orijinalinde "Lad". Ses sırasını kurma, sesleri yerleştirme prensibi. Müzik eserlerinin kuruluşu: "Rast", "Şur", "Segah", vb.(-ç.n)
Giriş
Azeri makamlarının yapısına dair yasaların ve bu yasalar esas alınarak anlamlı ezgiler üretilmesine ilişkin kuralların bilimsel ve kuramsal açıdan incelenebilmesi için Azerbaycan Halk Müziğinin ana ilkelerinin öncelikle araştırılması gereklidir. Bu ana ilkeler aşağıdaki konuları kapsar:
1. Ses sistemi,
2. Tetrakordları birleştirme yöntemleri,
3. Azerbaycan makamlarına ait ses dizilerinin oluşturulmasına ilişkin kurallar,
4. Azerbaycan makamlarının oluşturulmasına ilişkin kurallar.
Azerbaycan Halk Müziğini veya herhangi bir halk müziği örneğinin sanatsal niteliklerini incelerken bir müzikoloğun özellikle yukarıda bahsedilen ilkeleri araştırmadan müzik eserleri hakkında kesin ve ikna edici yargılara varması son derece zordur. Halkın anlayabileceği bir dilde beste yapmak isteyen besteci içinse, halk müziği makamlarında beste yapma kurallarını bilmeden, dinleyicilerin yüksek taleplerini karşılayabilmek neredeyse imkansızdır.
Aşağıda aynı temaya sahip olmakla beraber değişik çözülüşlere sahip olan 11 örnek sunulmuştur.
Bu örneklerin makam esasları tayin edilmelidir.
.....
Üzeyir Hacibekov
Azeri Müziği
Avesta
Avesta / Müzik: 39 / 3
Azeri müziği / Üzeyir Hacıbekov
Kitabın orijinal adı:
Principles of Azerbaijan folk music
İngilizceden çeviren: Tolga Tanyel
Editör: Abdullah Keskin
Kapak tasarımı: Ahmet Naci Fırat
Redaksiyon: Ali Kerem Saysel
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Birinci baskı: 1998, İstanbul
Baskı: Gülen ofset
Avesta basın yayın reklam tanıtım müzik dağıtım ltd şti.
Asmalı Mescit sok.
Şahin han: 35 / 403
Tel / Fax: (0212) 251 71 39
Beyoğlu / İstanbul
ISBN: 975-7112-41-0
