| Pêşgotın jı bona romana Rıza Çolpane
"Serpêhatiyên R'ostem"
Litêratûra K'urda roj bı roj bı navên nıvisarvana zêde dıbe. Heta naha bergeha pêşdaçûyina litêratûra bı zımanê K'urdi geleki teng bûye. Teng bûye, çımki zordarên gelê K'urd ew teng kırıne, nehiştıne K'urd bı zımmanê xwe bınıvise, bıxûne û ne ji bêje ez K'urdım.
İro goveka r'ewşenbiriyê fıre bûye. Aqarên wê jı Kurdıstanê derk'etye û gıhiştye Yêvropayê, Amêrikayê, derk'etye heylo Australiyaê ji. Sedema vê yekê rewşa r'ewşanbirên K'urdaye siyasiye. Ew mecbûr bûne ber zulma R'omê, ber zulma Sedam û ber r'êjima İranêye islamiyê serê xwe hıldın bır'evın, k'oça xwe bıvın welatên dûr, hêwra xwe bıbinın lı ser wan erda, k'êderê zordari hımberi gelê K'urd û hımberi kûltûra K'urda tune.
Yek jı wan dewleta ji Australiyaye. Australiya, çawa gel dıbêje, welateki pışti hevt çiyane. Jı ber ç'avan dûre, destê merya ji naghijê. Dûre, lê belê bı saya serê hunerê r'ewşenbirên Australiyaêye K'urd çand û t'ora K'urdi wêderê ji gulvedaye. Em haş ji pêşveçûn û destanên wana hene, çımki r'ewşenbirên hêja, wek R'ıza Çolpan, Şahin Sorekli û yên mayin, xızmeta mezın dıkın jı bona ku ew kar û barê K'urdatiyê, çı ku lı Australiyaê tê kırınê bê ber guhê me k'eve, bê bıghije destê me. Ewana bûne p'ıra lengeri navbera r'ewşenbirên K'urdên Australiyaê û K'urdên Yêvropayê.
Rıza Çolpan "Siyarê p'êsıvıke", sal tune ku xwe neghine Yêvropayê, t'evi konfêransa û cıvinên r'ewşenbiran nebe. Dılovaniya wi çawa K'urdeki pêşewıtiyê çanda K'urda hemû dızanın. R'ıza merıveki dılnazıke, bûyarên Kurdıstanê yên gıran xetên şovên kûr ser eniya wi, sûretê wi hiştıne. Lê gava dıkene, jı beşera wi tê bêji dınya tari r'onahi dıbe, û dılê merya pê germ dıbe.
Rıza Çolpan jı xwedevanar'a bı şıêr-hılbestên xwe nase. Wi du p'ırtûkên şıêra çap kırıne. (Ne dudune, sê pırtûkên mınên helbestan, romanek mın û pırtûkek ji lı ser jiyan û serpêhatiyên mın de hatıne çapkırın. Ez bawerım kek Celil haya xwe li ser ew pırtûkên mın tune, ku ev ji, jı kêmasiya peywendi û ne nûçegıhani kırına meye) Ew pırtûkana bı daxawa negıhiştıne destê mın û ez pê ne bûme nas. Bawarya mın heye, ku hılbestên wi ji wê wek dılê wi germ bın û wek xeysetê wi poêtik bın.
Rasti bêjim, ez naka şıêrên K'urdi naxunım. Naka bûye mode, hemû Kurd bûne şair dınıvisın, hemû r'ewşenbir dıbên em poêtın, hıbestvanın. Min bawarya xwe ser poêziya iroin (ser zaravê kurmanci) unda kıriye. Çima? Ez bêjim.
Ew ku hemû dıxwazın bınıvisin, tışteki xırab nine. Dılê bengi t'ımê dıstırê, dengbêj ji t'ımê dışêwırine. Bona heqya Xwedê em bêjın, weki dı litêratûra hemû gelên cıhanêda ji nıvisarvan û nıvisarên baş û nebaş hene. Ê çıma yê me ji tunebın? Bıra hebın, heqê her kesi heye bınıvise. Hema kêfa min nayê ser wê yekê, ku hınê r'ewşenbirên me, hemû çı ku dınıvisın dıdıne çapê. Bıjartın tune, hılbestên baş û sıst, hemû t'ev lı hev dıkın, her jı boy ku p'ırtûk stûr be, qalın be, destnıvisar dıbın dıdıne çapkırınê. Hınek jı wana, ez bawar dıkım, nıvisarên xwe qet cara duda ji naxunun, ser naxebıtın, xwe naêşinın, weki nıvisara wana bı litêratûri kêm qısûr be. Hubra ser k'axız ji şıle-şıl, hê zıha nebûyi dıbın dıdıne çapxanê. Ê heger dı van p'ırtûkanda nıvisarek, yan ji du nıvisar jı ên baş hebın dı nava van sıst û pisanda ewana ji unda dıbın, jı xwendevanar'a t'aqet namine hemû p'ırtûk bıxunın û bên bıghijıne van herdu başa.
Şıêr hêsa tê nıvisarê. Zımanê me K'urdi bı xwe zımaneki poêtike, dewlemendiya zargotına K'urdi jı ava kaniyêye, dıxulxule. Litêratûra vekıri-pıroza: r'oman, serhati, novêl û janrên mayin xebata dûr û dirêj dıxwazın. Jı prozaêr'a gereke xûdan bê r'êtınê.
Îro mılê prozayê dı nava litêratûra K'urdida bere-bere ci dıgre. Em pê şane. Zımanê litêratûri, bı xısûsyet û xeyseta xwe ya gıramatiki bı nıvisara vekıri r'eng û rewşa xwe ya gışti dıstine.
Dı çarçova prozayêda ji hınek qaçaxti (k'eleşi) destpê bûye. Hıne nıvisarvanên me her yek bı devoka gund û bajarê xwe dınıvisın. Tê bêji haj bayê dınê t'unene, tıradisyonên zımanê litêratûra K'urdi qet t'unebûne. Heger zanın ji, ber nak'evın, xwe naêşinın, zımanê nıvisarên xwe naynın ser r'iya zıman-zaravê, ku iro bı gışti bûye bıngeha zımanê K'urdi ya litêratûri.
Pışti van gazin û lomana, ez bêm ser r'omana R'ıza Çolpane nû û ditınên xwe ser bêjim. Bı rasti, hıne r'oman, serhatiyên bıçûk, yên ku dık'evın ber destê mın, carne gele bı dıjwari heta dawyê tên xwandınê. Zıman gıranın; carna r'êzên (cumle) nıvisarê nivê r'ûyê belgê p'ırtûkê dıgrın.
Em zanın ku xısûsyeteki zımanê r'omana, ew diyalogın, axavtına navbera kesan. Dı nıvisarên K'urdida diyalog kêmın. Dewsa kesa dı r'omanada bı p'ayê p'ıê xudanê p'ırtûkê dıaxıve. Diyalog zıman sıvık dıkın, zıman hên zêndi dıkın. Bı diyaloga auton dıkare dıha zêde xeysetê mêrxasên r'omana xwe ber xwendevana veke.
Zımanê r'omana R'ıza Çolpan, "Serpêhatiyên R'ostem" sıvıke, xweş tê xwandınê. Roman bı zımaneki dewlemend û zengin hatiye nıvisarê. Kurmanciya romanê ser bıngeha zımanê litêratûri ava bûye. Lê belê, zımanê autor bê herek'et nine, ew her tenê ser p'eyv û gotınên kal û bava ava nebûye. Haya R'ıza Çolpan jı pêşvaçûyina zimanê K'urdiye nıvisarki, jı zımanê lıtêratûri baş heye. Ew dı nıvisara xweda gellek gotınên nû yên litêratûri, ku idi dı nava zımanê meyê nıvisarda ci gırtıne daye xebıtandınê. Wi bı van p'eyvên nû nıvisara xwe gıran nekiriye, zımanê K'urdi "paqış" kırye.
Dı dema ku mın destnıvisara "Serpêhatiyên R'ostem" dıxand, R'ıza Çolpan karê p'ak kırına zımanê nıvisara xwe hê berdewam dıkır, dıxwast ku hemû formên gıramatiki dı romana xweda bine ser riya gışti.
"Serpêhatiyên R'ostem" romaneke sosial cıvakiye. Ew ser jiyana K'urdaye iroyine lı Turkiyaê. R'ostem dêm, sıfeteki r'omanêye, ew em gışkın, K'urdên Turk'yaêne yek bı yek hıldayi, ku jı dınê bêxeber, bı dınê nenas, dı gundê xweda bın barê xemada, bê hivi û bêguman, jiyana xwe derbaz dikin.
Armanca autor dı r'omanêda vekırına jiyana K'urdaye sosial-abûriyê nibûye. Na, wi xwastiye ber me xeyset û jiyana wan gundiya nişande, yên jı gund têne bajarên mezın û gori jiyana bajaran pısixologiya û jiyana xwe dıguhêzın, xıl û xar dıkın.
Dı vê jiyanêda r'astie mezın heye, ku R'ıza Çolpan'a lıhev hatiye ber xwendevana veke, me bıde bawarkırınê. Bajar tenê hêwr û bıgeha xırabbûn, dêformasiya bûna xeyseta nine. Bajar meydana gêjgerinêye. Merıvên bı xeyset qels, p'êpes dıbın, unda dıbın dıçın; lê meriyên xeyset mek'ın dı nava van dıjwaryanda xwe nas dıkın û ciyê xwe lı cıvakêda dıgrın. Xwenaskırın xwehesina net'ewi û sosiale. Dıjwarya jiyana sosial û net'ewayi dı nava jiyana K'urdada bı hevr'a gırêdayine.
R'ostem dı bajêrda serwext dıbe, ku halê gundya ya gıran p'aê p'ırê ji ber K'urdbûna wan tê, ku gelê Kurd bındeste û xudiyê azadya xwe nine, ku hukumat naxwaze lı Kurdistanê jiyana abûri pêşda her'e, ç'avê gel vebe. R'ostem ser canê xwe zor û zıxtiya hukumdarên Tukyaê ditye. R'ıza Çolpan bı qelema nıvisarvanêye, jêhati didemên gıran jı hebsa Turkyaê yekoyek dıde xuyakırınê. Bı xwandına r'omanê hemû hoviti û harbûna polisan û cendırman, yên ku ser gırtiyên K'urd têne xebıtandınê em dıbinın.
Mıhacıri, k'oçeberiya bı destê zorê, jı mal û gundê xwe, jı welat û warê xwe xeribbûn ew t'ımê yazya gelê K'urd bûye. Derbıderi, ç'av lı der û destê xelkê... Heta k'engê? Vê pırsê em lı r'omanêda dıxûnın.
Dêmek, "Serpêhatiyê R'ostem" jı mer'a ne ku tenê romaneke litêratûriye intêrêsane dı ser jiyan û serpêhatiyên K'urdekida, lê belê ew diyalog, axavtına autorêye siyasi geleriye t'evi xwendevana. R'ıza Çolpan xwedevanê xwe mecbûr dıke dı ç'aranûsa R'ostemda, wek neynıkeke zelalda jiyana xwe, xeysetê xwe dı xeribyêda bı jiyan û xeysetê R'ostemva bıpive, başi û xırabya kırınê xwe dayne ser mêzinê.
Her K'urdek wek R'ostem dı xeribyêda bı jiyana xwe, bı xem û xeyalên xwe welêt va, gund û t'ebyeta Kurdıstanêva gırêdayiye. K'esera welat t'ım dı dılê widane. Xeribi, dûrbûn, evina welêt dı dılê K'urdada t'ımê geş maye, bı stran, dilan û zarê K'urdiye şirınva xeribê Kurda xemr'evin bûne. Bı xwendına r'omanê evina welêt dı dılê xwendevanada dıha gurr dıbe. Dêmek autor, R'ıza Çolpan wek hunermendê zıman, wek fıkırdar gıhiştye armanca xwe û nıvisara wi dı litêratûra meda wê şopa xwe bıhêle.
Romana "Serpêhatiyên R'ostem" bı gışti destaneke litêratûriye, hêjaye. Bawariya min heye, ku roman wê bı intêrêseke mezınva bê xwendin
Profesor Celilê Celil.
8-11-1995
Agadari
Xwendevanê hêja,
Ez û Celil ê Celil li sala 1983'yan vır de hevûdu nasdıkın. Ango em lı ew salê, lı paytextê Ermenıstan, Erivanê de bûn nasên hev. Hevaltiya me lı ser bingehê bıratiyek dılsozi va hatiye avakırın. Lı vır du sal beri, mın û kek Celil me lı Elmanya hevûdu dit û em qasa du, sê rojan ji, lıgel hev man. Lı ew demê de mın jı bira ê xwe Profesor kek Celil ê Celil ra qal û behsa ev karpêka xwe, ango "romana Rustemê Kurd" kır û min xwast ku ew ji bona ev karpêka mın, jı mın ra "Pêşgotıneki" bınıvisine. Wi bıra ê mınê hêja ji ev daxwaziya mın bı dılda pejırand û jı mın ra "Ser seran, ser çavan, ez ev daxwaziya bıra ê xwe binım cih, lê dıvê ez kopiyek ew pırtûka bıra ê xwe bıxwinım, dûra ji, ku liyaqe ez ji pırtûka bira ê xwe ra pêşgotıneki bınıvisinım got û mın ji ev gotına lı cih de dit û werge kır. Mın wexta ku pırtûk qedand, kopiyek wek reşnıvis (müsvedde) jı kek Celil ê Celil ra şand, ku ew wi karê xwe jı mın ra cih bine. Lê lı kopiya yekem de, bêt guman gelek şaşıtiyên nıviski hebûn, hın peyv dubar bûbûn, hın tip (herf) kêm, yan ji lı cih de nehatıbûn nıvisin, felan, bêvan. Mın ew tıştana bı navbera têlefonê de jı kek Celil ê Celil ra ji gotıbû, çıqas ku dest mın bê, ez hemû şaşi û kêmasiyan serast bıkım. Mın werge ji kır, lê disa ji ez nıkarıbım bıbêm ku, "Ev karpêka mın bêt qısûr û bêt şaşıtiye". Helbet bıbe ku disa şaşıti hebın. Jı ber ku em Xwedê ninın ku şaşıti û kêmasiyan nekın. Em lı nav du tıştan de dıjin; "Rasti û şaşıti, qenci û bedi" . Ev zagona Diyalektikê ye. Jı bona ev, heke ku hûn kêmasi a nıviski û tipan bıbinın, tıka mın lı we, dıvê hûn mın mina bıraki xwe bıborinın û bıbaxşinın, ev yek.
A duwem: Xwendevanê xoşewist,
Mın pêşgotına bırêz profesor Celil ê Celil eyni weka wi nıvisand. Bı eyni devok, bı eyni qeide a nıviski. Çawa ku hûn ji dızanın Kurdên me ên Sovyata kevn û Ûrızıstanê, 36 tipan bıkar tinın, ku kek Celil ê Celil ji bi 36 tipan va pêşgotına ev pırtûka mın nıvisiye.
A sêyem: Min hemû karpêkên xwe, bı pıranı jı bona Kurdên Kurdistana Bakûr, ango Kurdên ku lı bın bandûra dewleta Tırk de dıjin û fêre zımanê Tırki bûne, ji bona wan nıvisine, ku ew bi hêsai bıxwinın. Ango mın (î) a bı kulık bıkar neaniye. Mın lı şûna (î) a bı kulik, (i) a bı rawestok (nokta) bıkar aniye, ku gelek nıviskar û rêxıstınên Kurdistana Bakûr ji usa dıkın, usa dınıvisinın û wêşanên wan ji bı ev qeidê va derdıkevın. Jı bona ev ji, dıvê disa hûn mın bıbaxşinın û li qısûr û kêmasiyên mın nenhêrın.
PÊŞGOTINA NIVISKAR
Xwendevanên hêja,
Beri ku tu destpêka xwendina ev karpêka mın bıki, dıvê ez te lı ser hın tıştan de serwext û agadar bıkım, ku dûra ji tu bıkevı nav rûpelên ev pırtûka mın û bı balkêşi bıxwini. Jı bona ev ji, ez dıxwazim ev pırtûka xwe pêşkêşe hemû xwedevanên Kurd û bermaliya xwe a 33 sali Refah xanımê bıkım. Ji ber ku bermalıya mın ji, hım şadeyê naveroka ev karpêka mıne, hım ji ew kedkarek mina evqas salên dûr û dirêje.
Belê xwendevanên xoşewist,
çawa ku hûn ji dızanin, her tışt lı ser bıngeheki xwe ê taybeti de destpê dıbe. Çucaran tışteki bêt bıngehin nabe. Ku bıbe ji, baweri lı ew tışti nabe. Jı ber ku ew tışta bı xem û xeyali va hatiye meydanê û hatiye afirandin. Tıştên xem û xeyali, tıştên dûrvei ê aqılan ji, tenê dıkeve nav kategoriya dılpekina (duygu) şeşan, ku cihan jı ev dılpekinê ra "Metafizik" dıbêje. Lê ez baweriya xwe lı Metafizikê naynim, lewra ez mıroveki Mataryalistım, baweriya mın qet lı tıştên bêt bıngehin û Metafizikê nay. Jı ber ev yekê, ez dıxwazim bıdım zanin, ku naveroka ev pırtûka mın jiyanek bı rastiye, qet derewek ji lı nav naveroka ev karpêka mın de tune. Naveroka ev pırtûkê, jiyan û serpêhatiyên keseki Kurde. Ew Kurda ji Kurdeki Dêrsım'ê ye; perçeki jiyana ew Kurdi ji li ser erdê girava nav "Qıbrıs" de derbaz bûye, ew bı xwe bûye şadeye gelek bûyer û qewımandınan; gelek serenceme û neheqiyên ew cıvatê ji hatıne serê Rustem'ê Kurd.
Xwendevanên hêja, lı diroka hın gelan de, hın tışt hene, ku mırov bı ew tıştan va serbılınd û şanaz; bı hın tışt û karan va ji berxwe dıkeve û şermezar dıbe. Bı taybeti diroka gelê Tırk, mırovan bêtır berxwe dıxine û şermezar dıke. Jı ber ku gelê Tırk ji mina hemû gel û mırovên cihan lı kategorıya mırov û mırovatiyê daye. Lê ev geli lı diroka cihan de qet tışteki baş nekıriye, bervaji bûye rûreşiya navê mırov û mırovatiyê. Dewleta Tırk, serok û rêberên dewleta Tırk, lı nav diroka cihan de, bı navê mêrxwasiyê, karên werr kiriye ku, mirov bı rasti şermezar dıbe û nale lı mıroviya xwe tine. Lı nav demên qenc dabe, Ando ê Çıldergûş -Kurdeki Gurcistanê- ji min ra "Kek Rıza Xwedê gelê Tırk bı taybeti evqas hov afırandiye, ku hemû gelên cihan ji lı ev geli bınhêrın û lı wan minakan bıstinın û li wan dûr bısekının" dıgot û lı ser kırınên ew geli de verdışiya. Bı rasti ji mırov wexta ku bı çaveki bêt ali lı diroka ev geli û kar û berên dewleta Tırk -duhu û iro- dınhêre, ecêb dımine, her berxwe dıkeve. Jı ber ku dewleta Tırk diroka mırovatiyê her gemar kıriye, bûye dıjminê jinê, bûye dıjminê hemû mırovatiyê. Ji bona ev ji çı ku lı dest hatiye, ew tışt kıriye. Tiştên werr gotiye ku, fırşıka mırov lı nav hev xıstiye. Gotiyê "Xênci Tırkan, dostên Tırkan tune". Nızam "Tırkek bedêle hemû cihane". Lı ew ji têr nebûye "Çı şananaziyê ku ew kesa jı xwe re bıbêje ez Tırkım" gotiye û gotiye. Hemû xwinxarên xwe, hemû mêrkujên xwe jı xwe ra kırıne mêrxwas, leheng û gernas. Ango kijan Padişah, Serok, Serbaz û keseki Tırk, ku karên heywani û harti û hovti kıriye, ew geli û ew dewletê, ew kesana jı xwe ra kırıne mêrxwas û rêber. Ew dewleta nav Tırk, lı aliya mêrkuji û hovtiyê de, lı cihanê de derece a yekemin standiye. Ew dewletê mirov bı saxi avıtiye hındır birê, mırov bı saxi avıtiye ser xırç û şişan, serê mırovan bı bıvır va qut kıriye, gû lı mırovan daye xwarın bı rûmeta mırovatiyê leyıztiye.
Xwendanên delal, çawa ku hûn ji dizanin, lı sala 1991 de, serbazeki Tırk, lı gundeki Kurdistan'a Başûr de, xwast ku disa haşa gû lı kaleki Kurd bıde xwarın. Jı bona ew ji, gû kır serê ço'yeki û bı ew şıkli va bı zorê gû kır devê ew kalê Kurd û hemû dev û rû ê wi kalê Kurd lı nav ew gemariyê de hişt. Wexta ku mın ew bûyera lı rûpelên kovar û rojname'an de xwend, ez bı salan şuva dageriyam ser bûyerek gırava Qıbrıs û gûdaxwarıniya ew qewmê har û hov. Hûn lı rûpelên ev pırtûka mın de, raste ew karê nebaş bên û hûn bı xwe ji, bı navê mırovatiya xwe va berxwe bıkevın û şermezar bıbın. Lê şiretên mın lı we, dıvê hûn ev karan lı zar û zêçên xwe ra bıbêjın û zar û zêçên xwe, çıqas ku lı dest we tê, mina mirovan mezın bıkın û hisên eviniyê û hezkırına mırovatiyê bıkın zikên wan û wana weka mırovan mezın bıkın, ku mırovatiya ev cihan carek dın raste ev kar û berên heywani û harti ney. Lı hêvıya ew roj û ew zemani.
Rıza Çolpan |
