| ÖNSÖZ
Bu önsöz, Osmanlı arşivlerine adım attığım 11 Ağustos 1995 tarihinden beri yürütülen iki aşamalı bir çalışmanın sonsözü sayılabilir. 2000'de bir master tezi olarak Müslümanlara yönelik sevk ve iskan politikasını işlediğim çalışmanın ikinci aşaması olan elinizdeki bu eser 2007'de EHESS-Paris'te tarih doktorası olarak savunulmuş ve tarafımdan Türkçe'ye çevrilmiştir.
Bu çalışmanın Paris gibi, farklı bir kültür onamında, farklı kaygıların hakim olduğu ve bunların beni daha da ötekileştirdiği bir ortamda yapılması tezimi biraz değiştirmiştir. Şunu dürüstçe ifade etmeliyim ki, bu çalışma Türkiye'de yapılmış olsaydı biraz daha farklı olurdu. Eldeki malzemelere bakış ve bunları işleme biçiminin de etkilenmemesi mümkün değildi. Yani Paris'te bu tezin yapılması, aynı zamanda bana bir saha çalışması yapma şansı vermiştir. Tarihçiler arşivlerden, kağıt yığınlarından tezlerini inşa ederler sanılır, oysa içinde bulunulan kaygı kültürü, tarihçiler üzerinde derin etkiler bırakır.
Bu çalışma bende de önemli etki ve değişimler yarattı. Mühendislikten sosyal bilimlere ve tarihe geçişimde en büyük etmen, Benedict Anderson'un "Nüfus Sayımı, Harita ve Müze" adlı makalesi olmuştu. Matematiğin milliyet sorunlarında ve genelde de toplumsal hayatın organizasyonundaki işlevine bakma yönündeki temel problematiğim o günden beri değişmese dahi, bu çalışma sırasında temel dünya görüşüm bir nebze etkilendi. Tek cümleyle ifade edersem, anık dine değil pozitivizme daha sorgulayıcı bakmak gerektiğini fark ettim. Pozitivizmin toplumu değiştirme, dönüştürme hırsı bundan sonraki çalışmalarımın temel derdi olacaktır.
6 farklı kimliğe yönelik olarak yürütülen nüfus politikası ekseninde milliyet politikalarının da söz konusu edildiği ve oldukça hassas konulara değinildiği bu çalışma, birçok eksiği de bağrında taşımaktadır. Özellikle giriş kısmında, Türk milliyetçiliğinin düşünsel gelişimini daha geniş tutamadığım için gerçekten hayıflanıyorum. Ama böylesi çok sayıda kimliğin işlendiği ve orijinal metinlere dayanan bir tarihyazımının tercih edildiği, bir o kadar da hassas, kamuoyunu saflara ayıran ve bugüne kadar ciddi bir araştırmaya tabi tutulmamış bir konuda yazmak hiç de kolay olmadı. Tüm enerjim ve imkanlarım son raddesine kadar zorlandı. Ancak tüm eksiklerine rağmen, 200l'deki çalışmam gibi, bu çalışmanın alanında bir ilk ve Türk tarihyazımı yanı sıra Yunan, Ermeni, Kürt ve Yahudi tarihyazımlannı -bu dönemle ilgili- sarsacak düzeyde olduğunu düşünüyorum. Çalışma yürütülürken ve analizler yapılırken gerekli olan ve gösterilen tevazuyu, sonsözde, bu noktada ne yazık ki gösteremiyorum.
Bu çalışmada yayımlanan belgelerin ezici bir çoğunluğu ilk defa gün yüzüne çıkmaktadır. Özellikle haritalar, nüfus verileri ile Kürtlere yönelik sosyolojik anketin genel geçer söylemleri alt-üst edecek önemde belgeler olduğuna inanıyorum. Ancak bu çalışmanın özgüllüğü bulunan belgelerle sınırlı değildir. Öne sürülen tezler de oldukça önemlidir. Temel tez, istatistik ve matematiğin etnik sorunlarda asıl rolü oynadığını öne çıkarırken bu çalışmanın her bölümünde yeni tezler ileri sürülmüştür: Ermeni katliamının, dereceli tırmanan tehcirin bir -kaçınılmaz değil- sonucu olduğu; l 922'de Yunanistan ile yapılan mübadelenin kadük kalan İttihatçı bir proje olduğu; Kürtlerin asimilasyonunun Gökalp'in çerçevesini çizdiği günümüz Türk milliyetçiliğinin kurucu bileşkesi olduğu; İttihatçıların Yahudilere ve Filistin meselesine bakışında da tehcir amacının merkezi bir yer tuttuğu; Osmanlı devletinin Müslümanları etnik kökenlerine göre kayda geçirdiği; nüfus sayımlarının cemaatlerin devlete katılım oranını belirlemede önemli işlev gördüğü; Türk resmi ideolojisinin bugün Ermeni ve Kürt meselesine bakışının savaş yıllarında oluşturulmuş propaganda menşeli olduğu vs. vs.
Bu çalışma sırasında birçok devlet arşivi ve kütüphaneden yararlanıldı. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin yarattığı uygun çalışma ortamı ve başta Fuat Recep olmak üzere araştırma salonu ekibinin çabası olmasaydı bu özgünlükte bir çalışma ortaya çıkaramazdım. Ayrıca bu çalışmada Quai d'Orsay Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Britanya Public Records Arşivi ve Yahudi Alyans Okulları Arşivi'nin yanı sıra; INALCO, Maison Sciences del'Homme-MSH, Fransız Ulusal Kütüphanesi-BNF, Ermeni Nubar Kütüphanesi, Paris Kürt Enstitüsü Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, lSAM ve IFEA gibi birçok kütüphanenin çalışanlarının güleryüz ve sabrının da payı vardır.
Direktörüm Hamit Bozarslan'a, onun hoşgörüsü ve engin bilgisine minnet borçluyum. Bir ikinci direktör gibi yakın ilgisini esirgemeyen Nathalie Clayer'e; gerek tez yazım sürecinde ve gerekse birçok konferansta görüş, öneri ve yardımlarını benden esirgemeyen François Georgeon, Gilles Veirıstein, Raymond Kevorkian, Claire Mouradiarı, Morgane Labbe, Christine Allison, Gilles Dorronsoro, Alexandre Toumarkine, Rıfat Bali, Henriette Asseo, Meropi Anastassiadou-Dumont, HansLukas Kieser, Taner Akçam, Howard Eisserıstat, Michael Reynolds, Ronald Suny, Peter Holquist, Eric Weitz'e teşekkürü bir borç bilirim. Amerika arşivlerinden belgeleri sağlayan Berna Pekesen'e, tezin Fransızca yazımı sırasında desteğini esirgemeyen Burçin Gerçek, Aslı Sümer, Semra Meral, Clemence Scalbert'a; lngilizce çevirideki katkıları nedeniyle Fatma Ülgen ve Ayşe Günaysu'ya; tezin son günlerinde beliren ve şefkatiyle stresime dalgakıran vazifesi gören Monique B.'a bu çalışma çok şey borçludur. Ailenin en küçüğü olma avantajımı bana hep kullandırtarak bu çalışmanın ihmaline uğrayan Halide ablama ve -okumayı bilmese de- anneme sonsuz şükranlanrnı iletmem gerekir. Gerçekten de, aile ve çevremdeki kadınlar olmasaydı bu çalışma olmazdı, her başarılı erkeğin arkasında bir değil birçok kadın -var dedirten kadınlara, bu çalışma ithaf edilmezse bir vefasızlık olur.
Chateau Rouge,
Paris, Aralık 2007
Giriș
Bu çalışma, ittihat ve Tuakki'nin Müslümanlan iskan Politikası (1913-1918) adlı çalışmamın bir devamıdtr.1 Müslüman topluluklara yönelik sevk ve iskan politikası önceki çalışmada incelendiğinden bu çalışmada geri kalan topluluklar; Bulgar, Ermeni, Rum, Süryani-Keldani ve Yahudiler gibi gayrimüslim gruplar hedeflenmiş ve aynca harita, nüfus sayımlan ve etnografik araştırmalann kullanımına yer verilmiştir. Bu iki çalışma sayesinde, lttihatçılann sevk ve iskan politikası bir bütün olarak, kendi belgeleri ile gözler önüne serilmiş oluyor. Bir önceki çalışmada işlenmiş olmasına rağmen, bulunan yeni belgeler Kürtler bölümünü yeniden yazmayı gerektirdi. Bunun bir diğer nedeni de, lttihatçılann Kürtlüğü bir "sosyal problem" olarak kurgulayıp Kürtlerin asimilasyonunu Türkleştirme politikasının kurucu bir bileşeni haline getirmelerine vurgu yapmaktır. Üstelik bu İttihatçı politika, Cumhuriyet dönemine politik bir proje olarak miras kaldığından bu kimliğe yeniden yer vermek elzemdi.
1 Fuat Dündar, lıtlhaı ve Teralılıi'nin Mılslılmanlan 1slıc2n Politilıası (1913-1918), lstanbul: iletişim, 2001.
..... |
