|
ÖNSÖZ
Millî tarihimizin aydınlatılmaya muhtaç konularından birini teşkil eden Anadolu Beylikleri üzerindeki çalışmalar, malzemenin yetersizliği sebebiyle kâfi derecede ilerleyememiştir. Bununla beraber son yıllarda yapılan incelemelerle, bu beyliklerden hemen herbiri hakkında, genel mahiyette de olsa, bazı bilgiler edinebilmek imkânı hasıl olmuştur.
Bu çalışmamızın amacı, Eretna, Kadı Burhaneddin Ahmed ve devleti ile Mutahharten ve Erzincan Emirliği tarihini, elimizdeki belgelerin müsaadesi nispetinde incelemek olacaktır. Bunu yaparken ancak bugün için bilinen ve erişilmesi mümkün olan malzemeden faydalandık.
Araştırma konumuzu teşkil eden bu siyasi kuruluşlara dair daha çok tâli derecede kalan bazı meselelerin çözümlenmesini hedef alan birkaç makale istisna edilirse, monografik mahiyette derli toplu bir araştırma yapılmamıştır.
Çalışmamızın birinci bölümünde Eretna devletiyle kurucusu, oğulları ve torunları dönemindeki olaylar ele alınmış; ikinci bölümünün birinci kısmında Kadı Burhaneddin Ahmed’in ailesi ve menşe’i ile Eretna-oğulları beyliğindeki durumu üzerinde durulmuş, kadılığı, vezirliği ve hükümdar nâibliği devirleri anlatılmıştır, ikinci kısmında ise şahsen hükümdar olduktan sonra merkeziyetçi bir hükümeti gerçekleştirmek yolundaki faaliyetleri anlatılarak başlıca komşu siyasî kuruluşlarla olan ilişkileri ve sonu, söz konusu edilmiştir. Üçüncü kısmında da Kadı Burhaneddin Ahmed’in şahsiyeti ve devletinin özellikleri üzerinde durulmuştur. Nihayet üçüncü bölümde ise, Mutahharten ve Erzincan Emirliği üzerinde durularak Kayseri, Sivas ve Erzincan bölgesini içine alan toprakların 1335-1410 yılları arasındaki tarihi incelenmeye çalışılmıştır.
Bununla beraber mükemmel denecek bir eser meydana getirdiğimiz iddiasından uzağız. Sadece incelememizin bu konuda ileride yapılacak araştırmalara mütevazi ölçülerde de olsa, bir ışık tutabilmesi bizim için bahtiyarlık olacaktır.
Prof. Dr. Yaşar YÜCEL
Birinci Bölüm
Eretna Devletî
Giriş
Ebû Said Bahadır Han 1335 yılında genç yaşta ölmüştü. Onun ölümünü takiben İlhanlı devleti erozyona uğramış ve çok kısa sürede parçalanmıştı. Yıkıntısı üzerinde de kısa ömürlü sayılabilecek birtakım devletler ortaya çıkmıştı.
İşte bunlardan birisi de Eretna’nın kurmuş olduğu devlettir. Ancak bir istisna ile bu devlet yarım asır yaşamıştır. Eretna devleti 1335 yılında Orta Anadolu’da kurulmuştur. Bu tetkikimizde, kaynaklarımızın izin verdiği ölçüde, şimdiye kadar bu sahada yapılmış araştırmaları da göz ardı etmeden, bu siyasî teşekkülün tarih sahnesine çıkışı ve ortadan kalkışına kadarki süre içindeki tarihi aydınlatılmaya çalışdacaktır. Çünkü, gördüğümüz kadarıyla bugüne kadar yapılan araştırmalar noksanlarla doludur. Tetkikimiz dikkatle okunduğunda aradaki farklılık derhal göze çarpacaktır. Burada şunu belirtmemiz gerekir ki, bu sahadaki araştırmalara öncülük etmiş olan İsmail Hakkı Uzunçarşılı’yı saygı ile anmak bütün Türk tarihçileri için bir borçtur. Kaldı ki Eretna devleti XIV. yüzyıl Anadolu Beylikler Devri Türk Tarihi içinde önemli bir yeri işgal etmektedir.
Alaaddin Eretna
Uzunca bir süre, başlangıçta bu konu üzerinde araştırma yapanlar, Eretna devletinin kurucusu Eretna’nın menşei konusunda tereddütte kalmışlardı. Onun menşeini Moğollara bağlamakta ısrar etmişlerdi. Hiç şüphe yok ki, bu yanlış iddia ibn Arabşah, Makrizi ve Şikari’deki kayıtların, hiçbir kontrole tabi tutulmadan tekrarlanmasından ileri gelmekteydi. Oysa yeni kaynaklar bulunup bu konu üzerinde daha derinlemesine araştırmalara yönelindiğinde gerçek ortaya çıkmıştır. Bu gerçek de Eretna’nın Türk olduğu ve Uygurlardan geldiğidir.
Nitekim, İlhanlı hükümdarı Olcaytu zamanındaki (1304-1316) ileri gelen beylere ait, Kâşânlı Ebu’l - Kasım Abdullah’ın Tarih-i Ulcaytu adlı eserindeki cetvelde Eretna’nın menşei meselesine açıklık getiren son derece kıymetli bir kayıt bulunmaktadır. Bu kayda göre de, tartışmasız Uygur Türküdür. Aynı kaynaktan Eretna’nın kendisinden başka Tarımtaz ve Sünüktaz isimli iki kardeşinin daha olduğunu öğrenmekteyiz. Kaynakta Eretna üçüncü olarak gelmektedir. Bu da onun üç kardeşin en küçüğü olabileceğini göstermektedir.
İbn Batuta seyahatnamesi ile sikkeleri üzerindeki kayıtlardan Alaaddin lakabını da kullanmış olduğunu gördüğümüz Eretna’nın menşeindeki bu açıklığa rağmen, hayatının başlangıç safhasına dair bilgilerimiz son derece yetersizdir. Ancak babasının Taycu Bahşi, annesinin de Tükelti Hatun olması kuvvetle muhtemeldir.
Olcaytu Han’ın 1316 yılında ölümünü takiben îlhanlı tahtına oğlu Ebû Said Bahadır Han geçmişti. İktidar değişikliğinin ardından valiler arasında geniş çapta bir görev değişikliği yapılmıştı. Şöyle ki, Anadolu valisi İrincin Diyarbakır’a, Diyarbakır valisi Sutay Ahlat’a, Çoban’ın oğlu Demirtaş Anadolu’ya ve Esen Kutluğ da Horasan’a atanmışlardı. Ebû Said’in iki Atabeyinden Uygur Sevinç’in 1318’de ölümünden sonra Çoban’ın, devlete tek başına hâkim olduğunu görmekteyiz. Ancak, sert hareketleri ile çevresine korku salan Çoban’a karşı, bir muhalefet oluşmakta geç kalmamıştı. Bu hareketin liderliğini de Sultan Ahmed’in beylerbeyi ve Almak Noyan’ın oğlu Kurumışı yapmaktaydı. Birçok emirin katıldığı bu hareketin içinde Eretna’nın kardeşleri Tarımtaz ve Sünüktaz kardeşler de vardı. İlk defa Eretna ailesinin fertleri bu olayla siyasi tarih sahnesinde görünmüşlerdir...
| 
