Gilgamêş û çend mythosên din

MÎT û MÎTOLOJÎ

“Kum û kumzerkê şer girêda
Rahişte şûr û mertalê xwe
Xwe avête ser pişta hespê xwe
Berê xwe da oxirê
Pişta xwe da felekê
Berî û beristan
Çol û çolistan
Serê vî xweşmêrî kete xaxê giran”
dibêjin çîrok, çîrokbêj û dengbêjên kurd.

Pêşî Gotin hebû, dibêje Pirtûk. Platonê feylesof ev yek bibihîsta, wê bipirsiya: Gotin, lê kîjan Gotin. Ji ber ku di zimanê yewnanî yê kevin de, ji bo raveya têgiha Gotinê ne yek, sê peyv hene: Yek “myhos”, ya din “epos”, ya sêyem “logos”. Mythos ew peyv e ku, tê gotin û tê bihîstin; di wateya çîrok, çîrçîrok û afsaneyê de ye. Lêbelê, mirov bi mythosê piştrast nabe, mythos carinan serê mirov betal dike, ji ber ku ji gava ku mirovek û civatek tiştên ku dibîne, dibihîze û vedibêje pê de hezar 'derewên mirovane’ iê zêde dike, dinepixîne, ji ditqekî derdixe dixe dilqekî din. Ji ber vê çendê ye ku, dîrokvanekî mîna Heredot ji bo mythosê dibêje, gotegotên bê ewlê yên ji awirê zanyariya dîrokê ve bê nirx. Feylesofekî mîna Platon jî, mythosê wek çîroka pêkenî û belaseba, ku bi derewan hatibe lihevanîn, û ne peywendîgirî rastiyê rave dike. Wateya eposê ciyawaz e: Gotina ku ii gorî kêş û ahengeke xwiya tê gotin û tê xwendin. Epos diyarî ye ku ji aliyê Xwedê ve bo mirov hatiye dayîn; dengbêjek bi rêgayî lihevanîna gotinên bedew î bî xeml û xêz guhdarên xwe bi jehra bedewiyê bi afsûn dike. Eposa ku gotina dengbêj rave dike bi vî awayî wateya helbest, dastan û kilamê girtiye û ji wê rojê vir de bi navê ‘epîk' û ‘epope’ di hemî zimanên Roava de ji xwe re ciyê xwe wergirtiye.
Lê, logos jî heye. “Physîologoî”, ango zanayên siruştê - nemaze Herakleîtos- peyva vê têgihê çê kiriye. Li gorî wan, logos derbirrîna rastiyê ye bi rêgayî gotina mirov. Logos pergaleke zagonî dinimîne; çawa ku di beden û giyanê mirov de logosek heye, logosa rojgar (gerdûn) û siruştê jî heye. Di bûneweriya mirov de, logos raman e, di siruştê de zagon e. Di her derê û di her tiştî de heye, hevpar û xwe- dayî ye. Vê geşedan û pêşketina ku bi têgiha logosê dest pê kir, xwe rasterast gîhand zanistê, heta wisa bûye paş- girekeke sûdewar ku, ji bo binavkirina hemî zanyar û zanistên di warên lêkolîn û lêgerînê de kar dikin bi rayekên peyvan ve tê bikaranîn. (Bo nimûne, philologie: fîlolojî: zimanzanî) Gelo wê hingê em ê bibêjin, mythologia tê wateya zanista afsaneyan? Him erê, him na. Di serdemên dîroka kevin de, lêkerek heye hatiye bikaranîn: Mythologein. Di wateya çîrokbêjiyê de tê bikaranîn, zargotina ku bi rêgayî kelepûra devkî ji aliyê dengbêjan ve tê domandin jî destnîşan dike. Têgiha mythologiayê jî, heman wateya xwe heye. Him ji bo pirtûka ku tê de çîrok û afsane tên vehewandin, him jî ji bo karê berhevkirinê yê nivîskarê mythosê, ku jê re “mythographos” dihat gotin, tê bikaranîn. Bi vî hawî, mythos, bi dêrbasbûna demê re epos û logos jî pev re bûne yek. Van berhemên navbûrî yên di awayê çîrok, dastan û afsaneyê de, di kakilên xwe de ...