| VATEYO VERÊN
Tarix de her qewmî, nebatî û komê nebatan ziwanî xo de pê nameyanê basît û bimanayinan name kerdî. No namekerdiş de, yew şeklo zaf tabîî û îptîdaî de asayîşê nebatî û sewbîna taybetîyê ey/ aye ca genê.
Kurdan zî, bi hezaran seran ra nat nebatî pê ziwanî xo name kerdî û heta ewro ardî. Labelê, ridê şertanê ke kurdî tede cuwîyayê ra no namekerdişo bi fekkî qîmnêkerdo/besenêkerdo ke bibo yew halo bi nuştekî.
Serra 1999 de gama ke ez pê telefon gêraya Enstîtuya Kurdî Ya Îstanbulî, ez pêhesîyaya ke derheqê kurdkî namekerdişê nebatan de xebatêk çin a, badê cû mi dest bi na xebat kerd.
Dadîyê mina rehmetî Xurme xanim, Dîyarbekir de cayê parkê Şilbê yê Toplî Qonutan ra vaş û vilikî arêdayî û keyeyê babîyê mi de mi rê yew bi yew kirdkî nameyê înan vatbî. No zî bi sebebê motîvasyonî ke ez na xebat berî sere. Ez aya roj musaya ke, nameyê xanima birêz Celal Talabanî “Hêro” xanim kurdkî yê yew vil a ke tirkî de tira “hatmi çiçeği” vajîyena.
Serra 2003 de Şubeyê TZMO yê Dîyarbekirî de bi nameyê “Kurdkî Namekerdişê Nebatan” yew semîner mi da. Serra 2004 de humara 23. ê Kovara Vateyî de bi sernameyê “Kirdkî Namekerdişê Nebatan” yew meqale de mi dest pê kerd nebatî nuştekî dayî sinaşnayîş.
Serra 2006 de kombîyayîşo ke hetê Enstîtuya Kurdî ya Parîsî ra Dihok de ame viraştiş, ez ameya wesînayiş. Ez pê keyf û şayî şîya no kombîyayîş û koma xebata kurmanckî rê bi nameyê “Kirdkî Namekerdişê Nebatan” xebatê xo mi kirdkî teqdîm kerd. Grube na xebatê mi begun kerd (pê ridîya). Serra 2007 de Dihok de, 2011 de Wan de û 2012 de Bazîd de ez beşdarê kombîyayîşanê 38., 40., 48 û 50. ê xebatê Grubê Kurmanckî bîya. Nînan ra nameyê nebatan ê ke hîrê hebî kombîyayîşanê verênan de tesbît bîbî, bi nameyê “Flora Kurdistan I, II, III” Kovara Kurmancî de neşr bîy.
Serranê 2009 û 2010 an de semedê Televizyona Kurd 1 dasinaşnayîşê nebatan bi nameyanê xo yê kirdkî, kurmanckî, tirkî û latînkî serö antişê fîlman de mintiqeyanê Sêwregi, Pîran, Hênî, Gêl, Quip, Çewlîg û Dara Henî ra taye nebatî herinda xo de ancîyayî/tesbît bîyi û televizyon de ameyî ramojnayîş.
Serra 2011 de Sempozyumê Mîyannetewî ya Ziwanê Zazakî ke hetê Üniversiteye Çewlîg ra amebi hedrekerdiş de, mi meqaleyê xo bi sernameyê “Zazakî Namedayîşê Nebatan” teqdîm kerd.
Rojnameyo kirdi Newepel ke serra 2011 aşmê adare ra dest bi weşanayîş kerdbi de, heta ewro 50 hebî humaranê aye ra her humar de nameyê yew nebatî/e resmî ey/aye a/ya Zazakî, kurmanckî, sorankî, gorankî, latînkî û tirkî dîyayo sinaşnayîş. Ez weşananê kurdkîyan de nameyê Ehmedê Dirihî şuxilnena.
Kurdki nameyê nebatan sero xebata tewr kahan bi nameyê “Kitabê Nebatan” esere kurdanê Iran ra Ehmed Dînawerî(826-896) yo ke sey babîye botanik zî şinasîyeno. No kitab de erebkî edetê botanîkî, cigêrayîş û malumatê nebatan reyde nebatî ke köke nameyê înan fariskî û kurdkî ra yenê zî estê. Wareyê botanik de yew mudeto derg no kitab ra sey kitabo standard! istifade bîyo.
Rîyê şertanî ke kurdî tede cuwîyayê ra, no namedayîşo fekkî nêşkayo bireso halo nuştekîyo tatminkar.
1961 de kurdkî-fariskî ferhengê Seyîd Şehab Xidirî ke derheqê “Kurdistan de Nebatê Tibbî” de yo û 1968 de ferhengê Emir Emînî ke derheqê “Kurdistan deAnenewî Şuxilnayîşê Nebatanê Tibbîyan” de yo û kurdkî-ingilizkî-farskî-erebkî yo, îran de weşanîyayê. Her di kitaban de nameyê latînkî yê nebatan pê herfanê latînkî, nameyê kurdkî pê herfanê erebkî ameyî nuştiş. Nê nameyanê kurdkî yê nebatanî ke pê herfanê erebkî nusîyayî, birêz Ayhan Meretowar tadayî herfanê latînkî û dayî mi. Ez ey rê teşekur kena.
Kitabî Sadullah Husên Bamernî ke tede nebatî tibî ke mintiqeyê Bamemî de resenê senî pê derman virazîyeno dayî sinasnayîş, 1985 de Hewlêr de kurdkî ame neşrkerdene. No kitab de nameyê nebatan pê herfanê latînkî, derheqê nebatî de malumat zî pê herfanê erebkî ameyo nuştiş.
Kitabê “Flora of Iraq” 9 cîldî yo. Nînan ra cildê 5.,6. û 7. neşr nebîyê coka mi ê şeş cildê bînî sere ra heta peynî wendî. Ziwanî kitabî îngilizkî yo û la nameyê tayê nebatan ra nameyê înan ê kurdkî zî estê û pê herfanê îngilizkî kodê Fı reyde ferheng de ca dîyayo nê nameyan.
Ferhengê ke îraq, Surîye û Turkîye de neşr bîy û kurdkî-kurdkî, kurdkî-franskî, kurdkî-îngilizkî, îngilizkî-kurdkî û kurdkî-tirkî neşr bîyî, înan ra mi nameyê nebatan vîjnayê û girewtî ferhengê xo. Tadayîşê nameyanê franskî de mi embazî xo Şaban Bilgin ra, tadayîşê nameyanê îngilizkî de mi kenayê xo Delal Kasımoğlu ra desteg girewto.
No cigêrayîşê xo de, ê ke paştgerîyê dayî mi sere de kurdanê deştê Heranî, Abdullah Güneş, Azad Demir, Eyüp Kıran, Hamit Kılıçaslan, Hamit Yıldırım, Hatip Özer, İskan Teğin, Keya Müştak, Medeni Akgül, Medeni Avcı, Mehmet Emin Kardeş, Mehmet Özdemir, Mehmet Sansaltık, Mehmet Siraç Bilgin, Mehmet Siraç Yeşil, Mehmet Teker, Mert Nedim Alhas, Metin Dinar, Müslüm Ölmez, Sadettin Aydın, Sait Aydoğmuş, Servet Yazar, Sıtkı Zilan, Şaban Bilgin, Xanima xo Bedriye Semra, vistirîyê mi Koçer Savaş rê, lajî xo Serok, kênayanê xo Evîn, Dîjle,Delal, Şirin û Dilber rê û merdimi ke bara înan tede esta, hemin rê teşekur kena.
W.K.Merdimîn, Mehemed Malmisanij, Roşan Lezgin, Deniz Gündüz û Reşo Zilanî, kirdkî û kurmanckî nuştişê na xebat de hetê ziwan û raştnuştişî ra paştî daya mi.
Derheqê kirdkî nameyê nebatan de mi arêdayîşê nuştekî yê rehmetî Necmettin Büyükkayayî (Nameyê Taye Çîyan), Nafiz Yilmazî û Sîyamend Mînvanî ra ripelê internet de arêdayîşanê Doxan Munzuroxlu ra istifade kerd. Nê nameyi, Necmettin Büyükkayayî Sêwregi ra, Nafiz Yilmazî Gêl ra, Sîyamend Mîrwanî Mîyaran ra û Doxan Munzuroğluyî Pulur ra arêdayê.
Kurdkî kitab, kovar û weşaneyê bînî ke heta ewro weşanîyayê, ameyê wendiş û mintiqeyê ke tede kurdkî qali bena rojhelat de Ixdir, Bazîd, Wan Hekarî ra, rojawan de Mezrayê Zazayan ê Zara, şîmal de Mamaxatûn û Gogsî ra heta başur de Barzan, Amêdî, Dihok, Mêrdîn, Riha, Semsûr hetta Mereş nebatî herind de ameyî dîyayîş û nameyê înan ameyî arêdayîş. Kurdanê Mereşî heverî nameyê nebatî ke zanî dest pêkerd mi ra va la, gama ke dîy ez ha pê elfabeyê kurdkî nusena fek ardim ra vera da mi rê ardim nêkerd.
Na xebat de cayê ke tede kurdî qalî bena ra Çewlîg ra Cebaxçûr, Azarpêrt, Darahênî, Kanîreş, Bongilan; Bidlîs ra Motkan; Dîyarbekir ra Merkez, Çêrmûg, Çinar, Şankuş, Pîran, Gêl, Hêni, Quip û Licê; Xarpetî ra Pali, Maden, Mîyaran, Depe û Sîvrîce; Erzîngan ra Mamaxatûn; Muş ra Gimgim; Sêwas ra Kangal û Zara; Dersim ra Mamekîye, Qisle, Pulur û Pilemurîye; Riha ra Merkez, Sêwregi û Siruc; Semsûr ra Merkez û Kolik; Mêrdîn ra Merkez, Nisêbîn û Qoser; Merkeze Îdirî, Bazîd, Wan û Colemêrg ra ez gêraya û mi nameyê nebatan arêdayê.
Kitabanê “Türkçe Bitki Adlan Sözlüğü”, “Türkiye Bitkileri Sözlüğü”, “GAP Yöresindeki Endemik ve Tıbbi Bitkiler”, “Şanlıurfa’nın Nadide Çiçekleri”, “Tabiat Varlıklarıyla Şanlıurfa” û “Türkiye Bitkileri Listesi” ra mi nameyê kurdkî yê nebatan tesbit kerdî û pê elfabeyê kurdkî nuştî û aredayê.
No ferheng de, kelimeye ke çend tewirî vatişî inan estê, ê tewiranê ke ez eşkaya tesbit bikerî, mi pêroyê inan teqdîm kerdi. Peynîyê kelîmeyanê kurdkîyan de pê kilmnuştiş derheqê cinsîyetê kelime de malumat ameyo dayîş. Misal: gula sor (m), teliyê beloq (n) usn
Kilmnuşteyê cinsiyeti dima eke zanîyeno, çime, merdim û cayo ke kelime tira gêrîyaya, sey kodan nusîyayê. Nê kodan de, ferhengî, merdimi, yan zî bacar û mintiqeyî derg û dila nusîyayî. Misal: IS (İstanbul Kürt Enstitüsü), CB (Celadet Bedirxan), SHB (Sadulah Husên Bamemî), Diyar (Dîyarbekir), Pali (Palu), Siwan (Sivan) usn.
Semedê malumatgirewtişî seyehat û cigêrayîşan de metodo ke mi taqib kerdo, wina yo:
a. Hêverî çimeyê nuştekî ye kürdi wanîyayî û name û lîsteyê nebatanê mintiqeya ke şinî seyehat de nebatî goreyê nê listeyan ameyê vînayîş.
b. Wextê seyehatê cigêrayîşan de zafaneyê nameyê nebatano kurdî şarî mintiqe ra ameyê musayîş. Malumatê nê merdiman mehdut bi. Nameyê ke inan dayî, ma xebitîyayî ke inan sewbîna çimeyan ra serrast bikerî.
c. Nebatî ke nameyê înan o kurdî ameyo musayîş, taye nimûneyî gêrîyayî û semedê tesbîtkerdişê nameyê inan o latînkî û tirkî Unîversîteyê Dîcle ra Prof. Dr. Selçuk Ertekin û Prof. Dr. Ömer Saya de mişewre ameyo kerdiş û semedê musayîşî xeyret ramojnîyayo. Semedê tesbîte nameye sungan Prof. Dr. Abdunnasır Yıldız ra ardim gêrîyayo. Universiteyê Dicleyî ra Prof. Dr. Abuzer Sağır sereyê na xebate de, Universiteyê Heranî ra Prof. Dr. Hasan Akan hela ke no ferheng hîn weşanîyaynî, bi pêşnîyazanê xo paştgerî dayî. Teşekur kena
d. Kurdkî û tirkî nameyê nebatan vera nameyê înan ê latînî ronayîş de, nameyê latînkî û tirkî yê ke kitabanê “Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamlan”, “Flora of Turkey”, “Flora of Iraq” û “Türkiye Bitkileri Listesi” de qebul bîyî û gêrîyayî.
e. Kurdkî û tirkî nameyê nebatan, pê nameyo taybetî bidîyo zî, pê herfane qijkekan dest pêkeno. Misale: adirvila koyê bingolî, qewaxa firatî, vila anafatma.
f. Nebatî ke cayanê kurdkîqalîkerdoxan de yê, nebatî ke nê wareyan de roşîyenê zî ilaweyê înan bîyi.
g. Ferhengê Nameyê Nebatan de fotoğraf çin o. Eke wendox biwazo eşkeno Google ra pê nameyê latînkî bi seyan fotografanê her yew nebatî vîno.
Kirdkî nameyê nebatan goreyê prensîbanê Gruba Xebata ya Vateyî, nameyê nebatanê kurmanckî zî goreyê xebata Gruba Kurmanckî ameyî arêdayîş.
Nameyê nebatan latînkî ra tadayîşê tirkî û tirkî ra tadayîşê latînkî de û resmanê nebatan dîyayîş de Google ra istifade ameyo dîyayîş.
Namedayîşê Nebatan
Nebat û grubê nebatan rê nameyanê tek û basîtan ê îlmîyan panayîş û qaîdeyan viraştiş o.
Nebatan latînkî namekerdiş
Nameyê îlmî yan kelîmeyanê latînkî ra yan zî ziwanan ê bînan bitaybetî yunankî ra latînkîkerdiş a virazîyenê. Tewiranê nebatan pê di kelîmeyanê latînkî ya viraştiş û namekerdiş rê “binominal namekerdiş” vajîyeno.
..... |
