|
ÖNSÖZ
Halkımızın gerçek tarihinin bugüne kadar yazılmadığına inanıyorum. Çünkü halkın gerçek tarihinin yazılabilmesi, herşeyden önce halkın sözcülüğüne başvurmayı gerektirir. Halkın sözcülüğüne başvurmadan, ne halk olgusunu, ne de yarattığı toplumsal olayların gerçek boyutlarını kavrayabiliriz.
Bu nedenle, halkımızın gerçek tarihini yansıtacak olan, şiiri, türküsü, ağıtı, öyküsü ve destanıyla onun kendi ürünleridir.
Bu gerçekten yola çıkarak, halkımızın tarihine yeniden göz atıyor ve onun dili, onun teliyle yaşamının en çarpıcı yönünü, toplumsal muhalefetini aydınlatmaya çalışıyoruz.
Çalışmamızın omurgasını oluşturan toplum olayları ve başkaldırı hareketleri, doğası gereği isyan, kan. gözyaşı, türkü ve ağıtla içiçedir. Nitelik ve nicelikçe büyük hareketler olmadıkları için kısa vadede başarı kazansalar da, uzun vadede örgütlü güçler karşısında yenik düşmeye mahkumdurlar. Ancak örgütlü kitle hareketlerine kazanıldıkları zaman kalıcı ve etkili olabilirler.
Bundan ötürü "anlatı türküleri'nde "başkaldırı", hüzün ve acı içiçe geçmiştir. Bunlar bir anlamda "acılı halk türküleri"dir. Ve toplumun somut olaylarından kaynaklandıkları için halkın toplumsal tarihi açısından büyük önem taşırlar.
Çalışmanın "inceleme" bölümünde; anlatı türkülerine kaynaklık eden "başkaldırı" ve "eşkıyalık" kavramlarına tarihsel gelişimi içinde açıklık getirilmeye çalışılıyor ve halk şiirine yansımış yaygın halk hareketlerinden örnekler veriliyor. Temel amaç-, Osmanlı toplum düzeni içerisinde ortaya çıkan toplumsal olayların maddi ve kültürel temellerini ortaya koymak ve bu olayların halk edebiyatındaki yansımasını göstermektir. İkinci bir amaçsa; halkçı, demokratik ve toplumsal içerikli halk şiirinin tarihsel süreç içerisinde gösterdiği gelişim-oluşum çizgisini yansıtmaktır.
Konunun aydınlatılması amacıyla, askerlikten vergiye ve üretim ilişkilerine dek çeşitli toplumsal olgulara; en basit bireysel eşkıyalıktan toplumsal halk hareketlerine ve protestolara; demokratik halk türkülerinden işçi şarkılarına dek çeşitli şiir, türkü, ağıt ve destanlara yer verilmiştir.
Çalışmanın "antoloji" bölümü, özellikle "anlatı türkülerinin omurgasını oluşturan "eşkıya türkü ve ağıtları" üzerinde yoğunlaşmaktadır. Konunun değişik boyutlarıyla aydınlatılması amacıyla bölümün başına "Çağdaş Yazar ve Sanatçılarda Eşkıyalık" bölümü konmuştur.
Antoloji bölümünde yer alan anlatı türkülerinin büyük bir bölümü ilk kez yayımlanmakta ve öyküleri ilk kez verilmektedir. Öyküler, türküleri daha da anlaşılır ve anlamlı kılmaktadır.
Çalışmalarım sırasında dikkatimi çeken bir şey oldu. Batı'dan çok daha zengin folklor ürünlerine sahip olan Doğu'dan toplayabildiğim eşkıya türkü ve ağıtları, son derece sınırlı kaldı. Sanıyorum bu, büyük ölçüde türkülerin bölgenin dili olan Kürtçeyle yakılmış olmasından kaynaklanıyor. Çalışma, bu ürünleri de kapsayabilseydi kuşkusuz daha doyurucu olabilecekti.
Bilindiği gibi, olay kahramanının halk tarafından benimsenmesine koşut olarak, adı çevresinde yakılan türkü sayısı artar. Başka bir söyleyişle halk, kahraman olarak tanıdığı kişiyi özlem ve gurur dolu türkülerle ünlendirir ve yaygınlaştınr. Bu yüzden halk kahramanının ünü yayıldıkça adı çevresinde üretilen türküler de çoğalır ve değişime uğrar. Böylece her biri ayrı özellikler taşıyan yeni türküler yani "varyant"lar doğar. Bu olgu, özellikle çalışmamız açısından büyük önem taşıyor. Bunun içindir ki, çalışmada, olay kahramanlarının adı çevresinde yakılan türkü sayısı bazan 10'u buluyor. Bu da halkın değişik eğilim, beğeni, renk ve motiflerini yansıttığı için ilginç bir görünüm kazandınyor tükülere.
Antoloji bölümünde, yaklaşık 350 dolayında anlatı türküsüne ya da ağıtına yer veriliyor. Bunlann büyük bölümünün öyküsü de aktarılıyor. Şimdiye kadar ki antoloji ve halk türküleri kitaplarındaki eşkıya türkülerinin sayısının 10-15'i geçmediği gözönüne alınırsa, konunun önemi daha iyi anlaşılır.
Antoloji bölümü için yararlandığım başlıca kaynakları şöyle sıralayabilirim: 1-Cumhuriyet döneminde çıkmış folklor dergilerinin ve kitaplarının hemen bütünü (İl Yıllıkları dahil); 2- Türk Folkolr ve Etnoğrafya Bibliyografyasını tarayarak bulabildiğim değişik müstakil kaynaklar. (Özellikle Halkevleri dergi ve yayınları); 3- Pertev Naili Boratav Hoca'nın 1940'h yıllarda yaptırdığı, henüz yayımlanmamış lisans tezleri; 4- Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Arşivi (Burada, Konservatuvar ve Milli Eğitim Bakanlığı için hazırlandığı halde DP döneminde yayımlanmayan, bir daha da günyüzüne çıkmayan bazı yayınlar ve Dr. Mehmet Tuğrul'un çeşitli derlemeleri bulunuyor); 5- Konservatuvar derlemeleri ve TRT Arşivi; 6- TRT Bölge Radyoları pordüktörlerinden bazılarının derlemeleri; 7- Kendi derlemelerim.
Bu yoğun tarama ve derlemelere karşın, Antoloji'nin eksiksiz olduğu kuşkusuz söylenemez. Tersine her ilk çalışma gibi bunun da birçok eksiği olduğu açıktır. Halk arasında doğrudan yapılacak derlemelerin, halk türkülerinin bu kolunu da zenginleştireceği kesindir.
Bu arada, taramalarım sonucu elde ettiğim yayımlanmamış ürünlerin tümünü kitaba alamadığımı belirtmeliyim. Yayımladıklarıma çok benzemeyen ve daha önce yayımlanmış olan anlatı türkülerine ilişkin bazı varyantlara yer vermeyerek, sadece kaynaklarını göstermekle yetindim.
Halkın ürünleriyle emiştirerek, kaynaştırarak yaptığımız bu çalışma, sanıyoruz, hem halkımızı daha iyi tanımamıza yardımcı olacak, hem de halk türkü ve şiirlerindeki demokratik, toplumcu ve insancıl özü ortaya koyacaktır.
Çünkü halkımız, binlerce yıllık tarihinde türküyle düşünüp, türküyle söyleşmeyi bir gelenek haline getirmiş. Çünkü, "bir türküdür Anadolu insanı..."
Bu vesileyle, özellikle yakın dönemde yayımlanmış anlatı türkülerinin derlenmesinde çalışmaya önemli katkılan olan Haydar Avcı'ya teşekkür ediyorum.
Mehmet BAYRAK
Halk Şiirinde Toplumsal Olaylar ve Anlatı Türküleri
A- Halk Şiirinin ve Türkülerinin Toplum Yaşamındaki Yeri ve Önemi
Giriş
Osmanlı toplum yapısı ve yönetim mekanizması üstüne bugüne dek değişik niteliklerde çalışmalar yapıldı.
Bu çalışmaların çok önemli bir bölümü dinci ve bireyci dünya görüşlerine dayanıyordu. Bu doğrultuda çalışma yapanlar, kendilerine temel kaynak olarak Osmanlı tarihlerini alıyorlardı. Hem bakış açısı, hem de kaynaklar bilimsel bir temele yaslanmayınca, yanılgı kaçınılmaz oluyordu.
Cumhuriyet döneminde yapılan çalışmarın bir bölümünde, tarihlerle yetinilmemiş; Mühimine Defterleri ve Şer'iyye Sicilleri gibi kaynaklara yönelinmiştir. Bu tür çalışmalar esas kaynağa yöneldiğinden daha tutarlıdır. Ancak bu çalışmalarda da, olgulara yaklaşım ve yorumlama çoğu kez sağlıklı olmaktan uzaktır: Yine de, konuyla ilgili çalışmalara önemli kaynaklık edecek niteliktedirler. Bu kümeye giren çalışmaların temel yanılgısı, dar milliyetçi bir görüşle, soruna "Türk-gayrı Türk" konusu açısından yaklaşılmasından gelmektedir.
Başka alanlarda olduğu gibi, bu alanda da en tutarlı çalışmalar günümüzde yapılıyor. Yeterli olmamakla birlikte bu konuda önemli bir noktaya gelindiği kabul edilebilir.
Toplumcu dünya görüşüyle konuya yaklaşanlar ve sorunları işlerlik, uygulama açısından ele alanlar şu noktalarda birleşiyorlar: Osmanlı toplum düzeni feodal ilişkiler üstüne kurulmuştur ve Osmanlı toplumunda görülen çatışmalar özünde sınıf çatışmalarıdır.
Feodallerin aynı zamanda büyük bürokrat olmalarından, üretim-yönetim biçiminin bazı bögelerdeki farklılığından ve bazı başka nüanslardan dolayı buna "Osmanlı feodalizmi" de denebilir. Yönetim mekanizmasını da bu özellikler belirler. Feodal-bürokrat özedşiliği, Osmanlı feodalizminin en çarpıcı özelliğini oluşturur.
Osmanlı toplum yapısıyla ilgli detaylı bir irdelemeye girmeyeceğim. Ancak, "Osmanlı
Devletinden Cumhuriyete süregelen üretim-yönetim biçiminin beşli şemaya (ilkel, köleci, feodal, kapitalist, sosyalist toplum yaşamalarına) giremeyeceği, daha çok Asya tipi üretim-despotizm olduğu" yolundaki düşüncelere katılmadığımı belirtmeliyim. (*)
.....
(*) Mete Tunçay'ın şu görüşlerine ben de katılıyorum: "OsmanlIlarda feodalite olmadığını savunanlar, özetle, (1) feodal modelin bu niteliği tartışmasız sayılan dünyadaki çeşitli örnekleri arasında bulunan farkları iyi bilmiyorlar gibi görünüyor (2) verdikeiri karşı örnekler, Osmanlı tarihinin sınırlı bir zaman dilimine (örneğin 16. yüzyıla) ilişkin oluyor (diyelim 19. yüzyıldaki feodal-benzeri eşraf-âyân egemenliğine nasıl geçildiğini açıklamıyorlar); (3) Osmanlının öncelleri -Bizans ve Selçuklu imparatorlukları -feodalken, ardılarları da -T.C. ve irili ufaklı iki düzine delvet-beşli şema İçinde gelişmelerini sürdürürken, bu geçici sapmanın nasıl olduğunu havada bırakıyorlar; (4) "başatlıktan söz edebilmek için Osmanlı devletinin her köşesinde tekbiçimli bir üretim-yönetim bulunduğunu varsayıyor olmalılar, ama Balkanlarda ya da Doğuda -tarihte Kürdlstan diye bilinen yörelerde klasik dönemlerinde bile feodalitenin işlemediğini söyleyemiyorlar.” (M. Tunçay: Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetlmi'nin Kurulması (1923-1931), Yurt y. 1981, s. 133)
|
