| VERVATENE / PÊŞGOTIN
Ez kî bi çekûyanê „cara kesî ferhengêde rêkûpêk amade nêkerdo" dest bi vervatena xo bikerî. Mi ke pancês (desûpanc) serî ravê dest bi gureyê amadekerdena ferhengê kirmanckî (zazakî) - tirkî kerd, kîşta bîne de kî çekûyên kirmanckî û kurmancî (kirdaskî) şanitênê têver. A raşte, mi qet bawer nêkerdêne, ke netîceyê têverşanitena ê çekûyan ra, ferhengêde kirmanckî-kurmancî / kurmancî-kirmanckî o wo bivirazîyo.
Ez ji bi peyvên „tu kesî ferhengeke rêkûpêk amade nekirîye" dest bi pêşgotina xwe bikim. Min ku panzdeh sal berê dest bi xebata amdekirina ferhenga kirmanckî (zazakî) - tirkî kir. di alîye din da jî peyvên kirmanckî û kurmancî raberê hevdikirin. A rast, inin qet bawer nedikir, ku ji encama raberkirina wan peyvan, ferhengeke kirmaııckî-kurrmanc î kurmanc î~ki rnıanckî ew ê qêbibe.
Mi her çekûye û terma kirmanckîyî fênda gewherî hesabnê û cira lalekîya, ser ro vindeta. Edi vêşêrîya ferhenganê kirmanckî-tirkî (pêro kî dorhemî yê) de, mana (vate) xêlê çekûyan bi îzahkerdene, ya kî vaşê yo, darê ya, mîlçikê ya ... û ê tayînan kî çewt û têmîyan dîya ci. Tîya de amanca mi kêmwarodayena kar û gureyê ê embazan qet nîyo. Her weşûwar bê.
Mordem çiqas ke cat bikero kî, teberê welatî de amadekerdena ferhengêde kêmqusirinî zaf zahmet o. No, kar û barê sazgeh û dezgehan o. Ez çiqas kewta re ser, nêzana, lê bi bîrûbawerîya xêlê rayegirewtene der a.
Min her peyv û terma kirmanckîye mîna gewher lıesiband û jêre can da, liser sekinim. Di piranîya ferhengûn kirmanckî-tirkî (hemû jî herenıî ne) de, wateya gelek peyvan bi îzahkirin, yan jî gîyayek e, darek e, balindeyek e ... û ya hinekan jî çewt û tev- lihev hatine dayin. Li vir amanca min biçûkxistina karuxebata wan hevalan qet nine. Ew her sax bin.
Meriv her ciqas hewl bide jî, li dervayê welat amadekirina ferhengeke kêmqusurê zor zelımet e.
Ev, karûbarê sazî û dezgehan e. Ez çiqas serketim, nizanim, lê bi bîrûbawerîya gelek rêgirtinê de me.
Elemanên ziwanê nûskî yên bingehînî alfabe, raziwan (gramer) û ferheng o. Lînguîstîk rewşe henî nîşan dano, ke zaravayên kurdî herçî ke şîyê (bi taybetî kirmanckî) jubînî ra bîyê dûrî û kewtê qonaxê ziwananê xoser yên kurdî. Welatêde azad û federal de, ganî ziwanî hîmê xo ser ro biroyîyê û bicuyê. Na kî zengînîye û hêcayîya ziwanê kurdî ya. Ganî ma xo vîrî ra mekerîme, ke ziwan tenya pergalêde komînîkasyonî nê, o bihgehê kulturê hezar seran o.
O bera yo, tarîx o, edebîyat o, hüner o, muzîk o, ayende yo... Vi- raştena ziwanêde mekanîkî yo yewbîyaye, êno vateya mîyan ra çînekerdena zafkul- turîye. Bi bawerîya mi, na kî bûglat a.
Ewro ziwanê kurdî, bi taybetî kî kirmanckî edi xeta vîndîbîyene der o. Rayêde rarêyişê ziwanî ma ver de menda, a kî edi ziwanê dayike de xodestfîştena heqê perwerdeyî ya. Ganî her Kirmanco wayîrqîret, edi na qewxa de cayê xo bigêro.
Hêmanên zimanê nivîskî yên bingehîn alfabe, rêziman û ferheng e. Lînguîstîk rewşê wisa nîşan dide, ku zaravayên kurdî her ku çûne (bi taybetî kirmanckî) ji hev bûne dür û ketine qonaxa zimanên xweser yên kurdî. Di welateke azad û federal de, divê zimanan li ser hîma xwe birûwikin û bijîn. Ev jî dewlemendî û hêjayîya zimanê kurdî ye. Divê em ji xwe bîr nekin, ku ziman tenê pergaleke komînîkasyonê na, ew bingehê çanda hezar salan e.
Ew adet e, dîrok e, edebiyat e, huner e, muzîk e, pêşeroj e. . . Çêkirina zimaneke mekanîk ya yekgirtû, tê wateya ji holê tunekirina pirçandîyê. Bi bawerîya min, ev jî karesat e.
îro zimanê kurdî, bi taybetî jî kirmancnkî di xeta wendabûnê de ye. Rîyêke xilasa ziman ber me de maye, ew jî di zimanê dayikê de hilgirtina mafê perwerdeyî ye. Divê her Kurdê xwedîqîret, di vê tekoşînê de cîyê xwe bigire.
Standartêbîyena ziwanî, bî semedê derg û dilayîya ferhengî. Qaso ke ez pê haydar a, reya verî ferhengêde nîyanên (wina) hetê mi ra amo amadekerdene. Pê zereşa û sere- berz a.
Standartnebûna ziman, bû sedema dirêjbûna ferhengê. Qasê ku ez pê agahdar im, cara pêşî ferhengeke wisa bi alîyê min ve hatîye amadekirin. Pê dilşad Û serbilind im.
Na kar û barê seran, sere de bi dem ra fedekarîye û yarmetîya kêyê (famîlya) mi; edi qo- naxê amadekerdena ferhengî de bi pers-pursan bêzarkerdena verpersanê (cewab) kokim û embazanê hêcayan, û bi yarmetîya karê teknîkî yê birêz M. Şekeri, aferiya. Sala (boka) pêro weşûwar û berxûdar bê.
Ev kar û barê salan, li serî bi dem ra fedekarî û arîkarîya malbata min; pêvajoya amadekirina ferhengê de bi pirs-pursan bêzarkirina bersiva kokim û hevalên hêja, û bi al îkarîya karê teknîkî ya birêz M. Şeker, hate afirandin. Bila hemû sax û berxûrdar bin înşellah.
Mi ke bi no gureyê xo xîçikê eşta qurçê kulturî û kar û xebatê vereroje ser, pê zereşa ya.
Min ku bi vê xebata xwe xîçeke avêtîye li ser qurça çand û kar û xebata pêşerojê, pê dilşad im.
Ziwanê dayike de heqê perwerdeyî ra bêpare mendeyan rê...
Çeko Kocadag
Berlin, Gucige / Sibat 2004
II
Bareyê bikarardena ferhengî de /Bareya bikaranîna ferhengê de
Madeyî pêro, gorê dora alfabeye ameyî rêzkerdene.
Hemû made li gor rêza alfabeyê hatine rêzkirin.
Qederî çekûya serê madeye, mi ca da bi berdewamîya çekûyanê înan kî: (çale m. çal, kort m. -çul kerdene çal û çul kirin)
Ji bilî peyva serê madeyê, min cî da berdewamîya peyvên wan jîi (çale m. çal, kort m. ~ çul kerdene çal û çul kirin)
Zereyê madeye de, hurêndîya madeyanê serekeyan de nîşanê tîldaye“ amê gurenayene û bi çekûyanê bînan dewam kerîya: (vêşan sn. birçî, birsi ~ bîyene birçî bûn)
Di nav madeyê de, li şûna serê madeyê nîşaneka tîldayê “ hate danîn û bi peyvên din hate domkirin; (vêşan sn. birçî, birsi -biyene birçî bûn)
Verê madeyanê serekeyan û zereyê madeyan de cayê çekûyanê raziwanî û çekûyên ke şaxanê zanistî ya kî termanê cayî nişan dane, bi kilmenûsan û îtalîkî nişan kerîyayî: c., sn., rd., d., k., l...; ana. cog., jeo, fîz, kîm, sp. ...ûêb.
Li pêşîya serê madeyê û hundurê madeyan de cîyê peyvên rêziman û peyvên ku şaxên zanistî yan jî termen cî nîşan didin, bi kurtebêjan û îtalîkî hatin nîşankirin; c., sn., rd., d., k., I-; ana. cog., jeo, fîz, kîm, sp. ...ûêd.
Seba ke ferheng derg mebo, peyqertafên ke „cî, kar, wan ... ûêb.“ nameyan afernenê, mi verê inan de zayenda nêrî û mayi „n./m.“ pîya nûsnayî. Êno a vata ke zayenda eyî nameyi nêrî „n.“ ya. Zayenda mayîya xo kî nîya virazîna: Çekûye ke bi herfanê bêvenginan „i . e, d... ûêb. “ biqedîyo, raşteraşt herfa zayenda mayi „e“ ye gêna peyê xo. Nimûne: „wendekar n., wendekar-e m.“; Çekûye ke bi herfanê venginan ,a, e, î... ûêb. “ biqedîyo, herfa têkewênayişi „y“ ye kena mabeyn û herfa zayenda mayi „e“ ye gêna peyê xo. Nimûne: „dawilc/ n., dawilcî-y-e m.“
Bo ku ferheng dirêj nebe, paşqertafên ku „cî, kar, wan ••• ûêd. “ navdêran diafrînin, min berê wan de zayenda nêr û mê „n./m. “ bi hev re nivîsandin. Tê wî wateya ku zayenda wê navî nêr „n. “ e. Zayenda mêyîya xwe jî wisa çêdibe: Peyv ku bi herfên dengdar „b, c, d ûêd. “ biqede, rasterast herfa zayenda mê „e “ yê digre paşîya xwe. Nimûne: „wendekar n„ wendekar-e Peyv ku bi herfên dengdêr „a, e, î •••ûêb. “ biqede, herfa kelijandinê „y “ ye dike navber û herfa zayenda mê „e ye digre paşîya xwe. Nimûne: „dawilcîn., dawilcî-y-e “. … |
