Diyarbekir Merwanileri

Diyarbekir Merwanileri [Türkçe, İstanbul, 2012]

Die Marwâniden von Diyâr Bakr [Deutsche, Würzburg, 2000]

Diyarbekir Merwanileri

Thomas Ripper

Avesta

Onbirinci yüzyılın Kürt emirlikleri arasında evvela Merwani Emirliği'büyük öneme sahiptir, çünkü Merwaniler, Kürtlerin yoğun göçünü batıya yönlendirmişlerdir ki bu gelişme, Diyarbekir'i sonunda Kürtlerin mesken tuttuğu bölgenin merkezi haline getirdi. O dönemin siyasi istikrarsız şartlarında bazı emirliklerin bağımsızlığı, söz konusu bölgelerde iktisadi kalkınmaya ve kültürel altın çağa yol açtı. Mal varlıkları bölgede kaldı ve mesela askeri savunmaya, yolların yapımına ya da su tedarikine yatırıldı. Bundan böyle Ermeniler, Süryaniler ve Kürtler Diyarbekir'de siyasi nüfuzlarını ve kültürel hayat tarzlarını yaydılar. Bu sayede eski Arap üst tabakasının hakim konumunu tehlikeye düşürdüler. Bilhassa onbirinci yüzyılın ilk yarısında gerek dış koşullar gerekse Merwani hükümdarlarının siyasi faaliyetleri, bu Kürt hanedanının yükselişini kolaylaştırdı. Her şeyden önce Mısır merkezli Fatımilerin dış politikası. el-Cezire'de bağımsız emirliklerin korunmasını amaçlıyordu. Bizans imparatorluğu için, Müslüman komşu emirliklerin varlığını kabul etmek ve de onları tampon devletler olarak kendi sınır güvenliği sistemine katmak anlamlı görünüyordu. Elinizdeki çalışmada, (nüfus yapısı, ekonomi, kültür ve politika gibi) değinilen açılar bakımından bu feodal devletin Kürt ve İslam tarihi için önemi araştırılır ki bu araştırmanın büyük bir bölümü, Paris’teki Departement des manuscrits, division des manuscrits orientaux de la Bibliotheque Nationale de France ve Section arabe de l'lnstitut de recherche et d'histoire des textes adlı kuruluşların şimdiye dek yayımlanmamış kaynaklarına dayanır. Nihayet, Orta Asya bozkırlarından dörtnala, aç, susuz, Anadolu’ya akın eden ulu kavim geldiğinde boştu, bomboştu, kimsecikler yoktu cinsinden çocuk masallarının da gerisinde kalan akıl izan yoksunu ultra faşist tek-ırk hikayelerinin yerini bilimsel çalışmalara bırakması zamanının çoktan gelip geçtiği 21. yüzyılın ilk on yılından sonra, Avesta Yayınları Merwaniler üzerine bilimin dünya literatüründe şimdiye dek yazılmış en kapsamlı çalışmayı dişi bir sesin çevirideki gücüyle ve gururla sunar.

Thomas Ripper - 31 Mart 1967'de. batı Almanya’nın, büyük otomobil fabrikasıyla tanınan işçi kenti Rüsselheim’da dünyaya geldi. Babası Wolfgang Ripper bir ilkokulun müdür yardımcısıydı ve bilhassa, aileleri buradaki fabrikada iş bulmak amacıyla Türkiye’den göç eden çok sayıda öğrenci tanıdı. Annesi bir protestan papazlık makamının sekreteri olarak çalıştı. Mainz’deki Kurfürstlic-her Schloss Devlet Gymnasium’unu bitiren Thomas Ripper, ardından Johannes Gutenberg Üniversitesinde Ortaçağ ve Yeniçağ Tarihi, Istami Filoloji (Arapça, Farsça, Türkçe) ve İslam Bilimleri eğitimi aldı. 1994 yılında Yakın Doğu'nun Sömürgecilik Karşıtı Mücadelelerinin Parçası Olarak Büyük Arap Devrimi: 1916-1920 başlıklı çalışmasıyla yüksek lisans derecesini, 1999 yılında da Diyarbekir Merwanileri: İslam'i Ortaçağda bir Kürt Hanedanı başlıklı çalışmasıyla doktora derecesini aldı Bu çalışmalar süresince çoğunlukla yurtdışında (Fransa, Suriye, Türkiye ve Iran) yaşadı. Bir müddet Bielefeld Üniversitesi Kütüphanesinde, Tarih, Klasik Filoloji ve Felsefe branşlan sorumlusu olarak görev yapan Thomas Ripper, 2005 yılından bu yana Berlin'deki Modem Şark Merkezi Kütüphanesinin müdürüdür.

İçindekiler

Kısaltmalar/ 8

Önsöz / 9
Türkçe baskıya önsöz / 11

Giriş / 21

Birinci Bölüm
Emirliğin Kuruluşunu ve Yıkılışını Hazırlayan Dış Koşullar / 39
1.1. Bizans'ın Suriye ve El-Cezire'ye ilerleyişi / 39
1.2. Ermenistan topraklarının Bizans İmparatorluğuna katılması / 46
1.3. Bizans'ın sınır komşusu Müslüman emirliklere yönelik politikası / 56
1.4. Adud ed- Dewle'in Islami Doğu’daki hakimiyetinin sağlamlaşması / 65
1.5. Büveyhoğullarının çöküşü ve bağımsız emirliklerin oluşması / 75
1.6. Büveyhoğullarının Kürdistan’daki iktidar ilişkileri üzerindeki daimi etkisi / 81
1.7. El-Cebel'deki emirliklerin Selçukluların boyunduruğu altına girmesi / 86
1.8. Basasiri ve Bedevi hanedanlarının Selçuklu hükümdarlığına karşı mücadelesi / 92
1.9. Sultan Tuğrul Bey'in Merwanilerin bölgesine yaptığı cezalandırma seferi / 98
1.10. İbrahim Inal'ın sultana başkaldırması ve Basasiri ayaklanmasının zirvesi /104
1.11. Bizans'ın Anadolu'yu savunma stratejisinde Merwani bölgesinin önemi /109
1.12. Bizanslıların Malazgirt mağlubiyeti ve Selçuklu devletinin Anadolu'daki ilk dönemleri /119
1.13. Selçukluların Suriye'yi fethi /128
1.14. Özet / 134

İkinci Bölüm
Merwani Hükümdarlarının Siyasi Tutumları /139
2.1. Kürt önderi Bad'ın yükselişi ve Bardas Skleros isyanı /139
2.2. Sefer 374 (Temmuz-Ağustos 984) mağlubiyeti ve Nusaybin barışı /147
2.3. Bardas Skleros'un desteklenmesi ve Bakcur'la bağlantı /153
2.4. Bad'ın Musul muharebesinde ölümü ve Ukeyli Emirliği'nin kurulması /161
2.5. Kuzey Van Gölü Bölgesi için mücadele ve 1000 yılındaki Merwani-Bizans anlaşması /171
2.6. Emir Nasr ud-Dewle ve veziri Ebu l-Qasım el-Magribi /178
2.7. Urfa'nın Bizans İmparatorluğu tarafından ilhak edilmesinin ardından Konstantinopolis ve Meya-farqin arasında yaşanan çatışmalar / 187
2.8. Meyafarqin ile Bizans arasındaki iyi ilişkiler geleneğinin yeniden tesisi ve Bizanslılarla Selçukluların ilk teması / 193
2.9. Siyasi ve dini baskıya uğrayanların sığınağı olarak Merwani Emirliği / 201
2.10. Bölgesel barışın evliliklerle güvenceye alınması / 208
2.11. Merwanilerin Evlilik İttifakları ve Kuzey Suriye'deki çatışmalar / 212
2.12. Ukeylilerle yapılan evlilik ittifakı ve yaşanan askeri ihtilaf / 224
2.13. Özet/230

Üçüncü Bölüm
Emirliğin Çöküşü ve Bölgenin Selçuklularca Yeniden Düzenlenişi / 233
3.1. Merwanilerin süzerenleri olarak Selçuklular / 233
3.2. Nasr ud-Dewle'nin oğullarının Diyarbekır'deki iktidar mücadelesi / 238
3.3. Sultan Alparslan'ın Malazgirt Muharebesi öncesindeki seferinde Nasr ud-Dewie'nin oğullarına karşı izlediği politika / 242
3.4 Selçuklulara karşı müdafaada umut bağlananlar: Müslim Ibn Qureyş ve Philaretos / 253
3.5. Fahr ud-Dewle Ibn Cahir ve Merwani Emirliğinin sonu / 264
3.6. Diyarbekir'deki Merwani egemenliğinin sonu / 274
3.7. Sultan Melik Şah'ın El-Cezire ve Kuzey Suriye seferi / 284
3.8. Sultan Melik Şah'ın Diyarbekir valisi / 290
3.9. Sultan Melik Şah'ın vefatından sonra Merwanilerin
Meyafarqin'deki kısa ömürlü hâkimiyeti / 298
3.10. Diyarbekir'deki Türkmen beylikleri ve Merwani hükümdarlarının sonraki nesilleri / 307
3.11. Özet / 317

Dördüncü Bölüm
11. Yüzyılda Diyarbekır Bölgesindeki Nüfus Yapısı / 323
4.1. Diyarbekir'in Kürtıer için merkezi yerleşim yeri haline gelmesi / 323
4.2. Diyarbekir'in Arap ve Deylamı üst tabakası / 333
4.3. El-Cezıre'dekı Hıristiyan nüfus ve dini azınlıklar / 338
4.4. Emir Ebu , ali devrinde Diyarbekir'deki
Kürt-Arap iktidar mücadelesinin zirveye ulaşması / 350
4.5. Emir Nasr ud-Dewle'yle Merwani hâkimiyetinin tüm
Diyarbekir'de yeniden tesis edilmesi / 359
4.6. Kürtler, Araplar ve Bizanslıların Urfa mücadelesi / 367
4.7. Merwanilerin bölgenin Hıristiyan nüfusuna yönelik politikaları / 376
4.8. Türkmenlerın Diyarbekir Seferi 433/1041-1042 -435/1043-1044 / 382
4.9. Turklerin Bizans Imparatorluğu'na akınları / 388
4.10. Anadolu'ya akın eden Türkmenlere karşı Merwanilerin ve Şeddadilerin tutumları / 395
4.11. Özet / 403

Beşinci Bölüm Ekonomik Durum / 409
5.1. Depremler, kötü hava koşulları, kıtlık ve salgın hastalıklar / 409
5.2. Doğal kaynaklar / 422
5.3. Merwani Emirliğinde tarım / 427
5.4. Bölgenin başlıca ekonomik faaliyeti olarak dokumacılık / 432
5.5. Yukarı Mezopotamya'dan geçen ticaret ve seyahat yollarının önemi / 436
5.6. Ukrayna. Battık ve İskandinavya’da bulunan Merwani sikkeleri / 450
5.7. Islami Doğuda para krizi / 457
5.8. Merwani Emirliğinde refah ve hukuk güvencesi / 462
5.9. Köprülerin ve su kanallarının inşası / 468
5.10. Meyafarqin ve Amid'dekı tahkimat yapılarında Merwani izleri / 477
5.11. Meyafarqin'in onuncu ve onbirincı yüzyıllardaki ekonomik canlanışı / 489
5.12. Mardin kentinin Emir Nasr ud-Dewle tarafından yeniden kurulması / 494
5.13. Merwani egemenliğinin sonu ve Diyarbekir ekonomisinin çöküşü / 497
5.14. Özet / 499

Altıncı Bölüm
Kültürel Hayatın Veçheleri / 507
6.1. Teoloji ve hukuk bilimi / 507
6.2. Şiir / 515
6.3 Tıbbı bakım / 522
6.4. Kütüphaneler ve kitap koleksiyonları / 523
6.5. Aklın izah edemediği güçler karşısındaki tahayyüller / 524
6.6. Özet / 526

Sonuç değerlendirmesi / 529

Ekler
Merwanilerin soyağacı / 562
Kaynakça / 563

Belgeler
Faydalanılan Araştırma Literatürü / 576

Kişi Endeksi / 595

Haritalar

1. Kürt lideri Bad / 681
2.11. yüzyılda Yukarı Mezopotamya / 682
3. Merwani emirlerinin hâkimiyet alanları (990/991 -1085/1086 arası) / 683
4. 1086 sonrası Merwanilerin hükmettikleri bölgeler / 683
5. 11. yüzyılın başında Diyarbekir'de nüfus yapısı / 685
6. Merwani Emirliğinde ekonomi / 685

ÖNSÖZ

Eğitim için Paris’te bulunduğum uzunca süre boyunca, oradaki kütüphanelerin ve bazı enstitülerin tez konumla ilgili zengin kaynaklarını -bilhassa henüz edisyonu yapılmamış Arapça ve Farsça elyazmalarını- inceleme fırsatı bulmuştum. Ulusal Kütüphanenin Elyazmaları Departmanının Şark Elyazmaları bölümündeki dost ve yardımsever çalışanlara, bilhassa da Jacqueline Sublet idaresindeki Tarihi Metinleri Araştırma Enstitüsü-Arapça Bölümü bünyesindeki araştırma grubuna teşekkürlerimi sunmak isterim. Bu enstitüde, orijinalleri çeşitli Avrupa ve Şark kütüphanelerinde bulunan sayısız Arapça elyazmasının mikrofilmleri tarafima tahsis edildi. Hatta ricam üzerine enstitü, Leiden ve Berlin’den üç
Arapça mikrofilmi daha sipariş etti. Yine burada beni Sibt Ibn el-Cewzi’nin kroniğinden bölümler üzerine Fransa’da hazırlanmış yüksek lisans ve doktora tezleri ile henüz yayımlanmamış edisyon ve çevirilerine yönlendiren kişi Clara Lefevre-Thibault oldu.

Günümüz Kürt tarihçilerinin çalışmalarına ilişkin bilgileri Prof. Joyce de Wangen-Blau’dan edindim. Elinizdeki çalışma için çok önemli olan iki Bizans tarih çalışmasını inceleyebilmek üzere, Yunancaya pek hâkim olmadığımdan, yayımlanmamış Fransızca çevirilerden yararlandım. Catholique de Paris Enstitüsünün müdürü Albert Failler, çevirisi müteveffa Paul Gautier tarafından yapılmış Attaleiates Kroniğinden yararlanmama imkân tanıdı; Prof. Jean Claude Cheynet ise Bemard Flusin’in çevirdiği Skylitzes Kroniğini kullanmamı mümkün kıldı.
Her ikisine de şükran borçluyum. Gerek saydığım son kaynak, gerekse anonim bir yazar (Skylitzes Continuatus) tarafından kaleme alınmış devamı, beni kısmen Xavier Jacob tarafından çevrilen Les Turks au moyen-age (Ortaçağ Türlderi, Ankara, 1990) adlı eseri de incelemeye yöneltti. Doktora çalışmama verdiği destekten ötürü, tez danışmanım Prof. Dr.
Dr. h.c. Ervvin Oberlander’e ve Hans-jürgen Kornrumpf’a; kartografik çalışmaya yaptığı danışmanlık için mühendis Thomas Bartsch’a müteşekkirim. Ayrıca sağladıkları burs imkânı ile 1.10.1996 - 30.06.1997 arasında Paris’teki eğitimimi finanse eden DAAD’ye (Alman Akademik Değişim Servisi), araştırmam süresince önerilerde bulunan kişilere ve nihayet bana verdikleri destek ve çalışmamın son okumasını yaptıkları için aileme teşekkür ederim.

Giriş

Kürtlerin tarihinde, bilhassa 11. yüzyıl, çok sayıda emirliğin bağımsız devletler biçiminde var oldukları bir döneme işaret eder. Bu Kürt emirlikleri arasında en belirgin izleri bırakanlar, Merwanilerdir. Buna hem Ortaçağ Şark’ının Müslüman ve Hıristiyan kronikçilerinin yazdıkları, hem de Merwani devletindeki kültürel gelişmişliğin ve ekonomik zenginliğin göstergeleri olan bazıları günümüze kadar ulaşabilmiş mimari yapılar tanıklık etmektedir. Merwaniler, iktidarlarını Kürtlerin çekirdek bölgeleri sayılan Dicle’nin doğusundaki dağlardan farklı olarak Diyarbekir bölgesi2 ile Van Gölünün kuzey kıyılarına yaymıştır. Burası, dönemin kentler arası ticareti açısından oldukça önemli sayılan ve büyük ölçüde Hıristiyanların -Yakubiler ve Ermeniler- yaşadığı yerlerdi. Merwanilerin Kürt tarihi için önemi, öncelikli olarak o dönemde ...

1 Örneğin bkz. Minorsky, Kurdes et Kurdistan, (III. Histoire, A. ve B.) EI2 içinde, Cilt 5, s. 450-467; Bosvvorth, Kurds, DMA içinde, Cilt 7, s. 3069-311; Dehxoda, Logat name, Cilt 11, s. 10687-16088.

2 Ortaçağ’ın Müslüman coğrafyacıları Dicle’nin yukarı yatağının olduğu bölümü, Halife Devletinin de eski bir eyaleti olan Diyarbekir olarak tanımlamaktadır. Bu nedenle burada da bu isim kullanılmaktadır.

Thomas Ripper

Diyarbekir Merwanileri

Avesta

Avesta Yayınları
Diyarbekir Merwanileri
İslami Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı
Thomas Ripper

avesta │ Kürt Araştırmaları: 3961 18
Die Merwaniden von Diyar Bakr
Eine kurdische Dynastie im islamischen Mitteialter
Thomas Ripper
Diyarbekir Merwanileri
Islamı Ortaçağ'da bir Kürt hanedanı
(Ergon, Würzburg, 2000)
Almancadan Çeviren: Bahar Şahin Fırat

Editör: Abdullah Keskin
Dizi Kapak: Ahmet Naci Fırat
Kapak: Azad Aktürk
Kapak Resmi: EbO İz İsmail el-Cezerî
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2012, İstanbul

Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212) 6131211

© Ergon Verlag Würzburg, Germany - Avesta, 2000
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında yayınevinin izni olmadan
hiçbir şekilde çoğaltılamaz
Arapça kelimeleri titizlikle kontrol eden Emin Narozî’ye teşekkürler

Sertifika no: 13193

Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Şehit Muhtar Mahallesi Atıf Yılmaz Caddesi Öğüt Sokak No: 7
Beyoğlu / İstanbul
Tel-Fax: (0212) 251 44 80 - (0212) 243 89 75

Ekinciler Caddesi,
Nurlan Apt Giriş Kah No: 2
Ofis/Diyarbakır
Tel-Faks: (0412) 223 58 99

www.avestakitap.com
avestayayinlari@yahoo.com

ISBN: 978-605-5585-99-0