Naverok
Pêşgotîn / 17 Pêşek / 23 Destpêk / 33 Cild I
Dîroka Sînorên di Nava Kurdistana Bêsînor de Heta Sedsala 20’an / 39 Mijarên di hundirê vê semivîsê de: Împaratoriya ewil a dinyayê Têkilî û pevçûnên di navbera Rojhilat û Rojava de Ketina nav hev a çanda Rojava û Rojhilat Êrîşên Ereban û hatina îslamiyetê Hatina Mogolan û wêrankirina herêm û çandê Destpêka bihevrebûna Kurd û Tirkan Bihevrebûna bi dilê xwe ya Kurdan û Dewleta Osmanî Rewşa Mîrekiyên Kurdan Encama cihgirtina di sînor de Peymana Qesra Şîrîn Rcwşa di sînor de Êşa Ehmedê Xanî ya ji ber Peymana Qesra Şîrîn Qelskirin û ji holê rakirina Mîrekiyên Kurdan Rewşa piştî hilweşîna Mîrekiyên Kurdan Peymanên li ser sînor Hin bandorên din ên sînoran Rewşa Kurdan a dema dawiya Osmaniyan
Serê Sedsala 20’an û Şerê Cîhanê yê Yekemîn / 81 Mijarên di hundirê vê semivîsê de: Cihgirtina Kurdan di gelek qadên Dewleta Osmanî de Di pêla azadiyê de hewldanên cuda Hevdîtinên peymanê ji bo sînoran didomin Encama pêşxistina neteweperweriya Tirkîtiyê Feşkilandina Dewleta Osmanî Rehberdana Ewrûpiyan a di nav Dewleta Osmanî de Şerê giran dest pê dike Çavberdana axa Dewleta Osmanî ya Ewrûpiyan û ji bo paykirina van erdan sînorên li ser maseyan hatine xêzkirin
Kurdistan Parçe Parçe / 103 Mijarên di hundirê vê semivîsê de: Di şer de Kurd li hemû cepheyan bûn û xwe ji Tirkan veneqetandin Tevliheviya piştî şer Pêşkctina neteweperweriya Kurdan Di navnetewî de hin gavavêtinên ji bo Kurdan Baweriya Kurdan bi Ewrûpiyan nehatiye Hevdîtinên Ewrûpiyan bi hin derdorên Kurdan re dom dike Ji aliyekî ve pevrebûna Kurd û Tirkan dimeşc Rewşa Başûr û Şêx Mehmûd Bcrzencî Ji bo Kurdan ber bi xwe ve Eînin tevgerên derdorên cuda Biryarê Sewrê û encam Mîsaqî Milî (Peymana Milî) Kesek naxwaze Kurdistanê ji dest xwc berde Tevgera Mustafa Kcmal derdikcvc pêş Pcymana Sewrê Alîkariya Yekitiya Sovyctan bi Mustafa Kcmal rc Pcymana Cewrê tu cih nagirc Hêdî hêdî hêvî ji Mûsilê tê birîn Pcymanên hikûmeta Enqcrê bi dewlctan re êkoşîna Kurdan di asta herî bilin de yc Pcymana sînorê Tirkiyê û Sûriyê û fcrmîbûna veqetandina Başûrê Biçûk Cerhildanên Kurdan bi berfirehî dom dikin Cerkeftinên Smaîl Axayê Şikakî (Simko) Qanûna medisa Enqcrê ya ku hin heqên Kurdan qcbûl dikir Hikûmeta Enqerê bcrê xwe dide Başûr Bombebarandina Ingilîzan bi ser Başûr de Li ser payêkirina Kurdistanê berbihevçûna dewlctan Vcgera Şêx Mchmûdê Berzencî ji sirgunê Têkçûna Kurdan li Lozanê Tirsa Ingilîzan a ku Mûsilê winda bikin û hewldanên wan ên herêmî Şîrovcyên nc rast ên der barê têkçûna Kurdan de Pêvajoya li Başûr li hesabê Dewlcta Tirkiycyê nayê Têkoşîna ji bo Mûsilê dom dikc Taqeta tu aliyî, ji bo bidestxistina tevahiya Kurdistanê şer bikc tunc û li cer paykirinê li hev dikin Li Lozanê tunebûna temsîlvanê Kurdan ê fcrmî Tevliheviyên li ser windakirina Mûsilê Rakirina Xîlafetê, behsa yekneteweyî û serhildana Şêx Ceîd Nîqaş û lîstikên li ser Mûsilê
Cıld II Sînoran bixwe re çi anîn? Sînorên sedsala 20’an / 203 Sînoran dê û weled ji hev qut kirin / 209 Mijarên di hundirê vê semivisê de Wateya sînor ji bo Kurdan çi ye? Rewşa Kurdan di dema pêşî a perçekirina welatê wan de Danîna mayinan û jihevqutkirina xwedî û milet Dîmenên ber sînoran Hin serpêhatî û bûyer
Li Kurdistanê Her Tim Şer Heye / 227 Mijarên di hundirê vêsemivîsê de Bi gelemperî nerînek li sedsalê Rewşa Heta 1950’yî Bihevrebûna Kurd û Tirkan heta Peymana Lozanê Li Tirkiyê bi înkarkirina Kurdan re destpêkirina serhildana Şêx Seîd Tevger û hewldanên 1926’an Berdewamiya serhildanên li îranê û qeweta Smaîl Axayê Şikakî Serhildanên Şêx Mehmûd Berzencî dom dikin Serhildana Agirî û pêşketina îhsan Nûrî Paşa Xapandina xelkê û komkujiya Eleqemşê Şerê giran ê 1930’î û komkujiya Zîlanê Alîkariya îranê ya bi Tirkiyeyê re û lihevkirina pevguhertina erdên di sînor de Di heman demê de rewşa li Sûriycyê Têkiliya pêvajoya li îraqê ya bi Serhildana Agiriyê rc Domkirina sirgûnan Rewşa sînorên Kurdistanê Kurdistana Sor a li Sovyctê Bingeha serhildana Dêrsimê Serhildana Dêrsimê Komkujiyên Dêrsimê Di dema komkujiyên Dêrsimê de hilweşandina Amûdê Bi Şerê Cîhanê yê Duyemîn re derketina Frensiyan ji Sûriyeyê û guhertina rewşa Kurdan a ii Başûrê Biçûk Li îraqê destpêkirina tekoşîna di bin rêberiyti Mistefa Barzanî de Tevî hêzên xwe derbasbûna Mistefa Barzanî ya îranê Damezirandina Komara Kurdistanê ya Mehabadê Rewşa Dewleta Kurdistanê û xebatên Kurdewarî Hêza li dijî Komara Kurdistanê û hilweşandina wê Çûna îraqê ya hêza Barzanî Rêwîtiya Barzanî û hêza pê re ya ber bi Sovyetê ve Qewînkirina Sînoran û Bi Dû Wê De Damezirandina Nato û Pakta Warşovayê û bandora wan a li Kurdistanê Vegera Mistefa Barzanî ji Sovyetan û bidestxistinên Kurdan ên li Başûr Qewînkirina sînoran û jihevdûrxistina rêxistinên Kurdan Dîsa lidijderketina gelek hêzan a li hemberî heqên ku Kurdan li îraqê bi dest xistibûn Piştî bidestxistina hin mafan a li îraqê rewşa Kurdên li dewletên din Li Tirkiyeyê biryara tunekirina Kurdan a hişkere û “Doza 49’an” Li Tirkiyeyê derbeya leşkerî ya 1960’î Paşde gavavêtina Dewleta îraqê û serhildana Mistefa Barzanî Derbeyên li îraqê û lihevkirinên bi Kurdan re yên demkî... Damezirandina PDK-T (Partiya Demokrat a Kurdistan- Tirkiye) Xurtbûna Çepgiriyê ya li Tirkiyeyê Mitîng û tevgerên Kurdan Bidestxistina otonomiyê li Başûr û dîsa derbeya leşkerî ya li Tirkiyeyê Dîsa destpêkirina têkoşîna çekdarî ya li îranê Peymana Cezayîrê û têkçûna Kurdên Başûr ên di bin serokatiya Barzanî de Di dema Mistefa Barzanî de Kurdistana Başûr Derketina tevgera Celal Talabanî û bi salan domkirina birakujiyê Li Tirkiyeyê derketina gelek rêxistinên Kurdan Li îranê destpêka dema Humeynî û bi dû de Li hemberî Humeynî têkoşîna Kurdan Di 1980’yî de derbeya leşkerî ya li Tirkiyeyê Zilm û zordariya di dema derbeyê de Şerê îran û îraqê û di nîvê agir de mayîna Kurdan Operasyonên dersînor yên Tirkiyeyê Destpêkirina têkoşîna çekdarî ya Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) Bidestxistinên Kurdên Başûr Li Viyanayê 13’ê Tîrmeha 1989’an, bi xapandin kuştina sekreterê gişrî yê PDK-Î Abdurahman Qasimlo Êrîş û bikaranina çekên kîmyewi yên dema Enfalê Qetlîama Hêlcpçc Koçberiya ’ocr bi sinoran vc Bclavbûna Sovyctan û serxwcbûna gelek xelkan Pêşketina têkoşîna Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) Bilindbûna agirê Newrozê Berdewamiya êrîşên mezin û koçberiya Başûrê Kurdistanê Avakirina Herêma Federe ya Kurdistanê Li hemberî bihêzbûna PKK e zêdebûna kuştinên kiryar nediyar ên li Tirkiyeyê Di dawiya sedsalê de bi komployeke navnetewî girtin û anîna Tirkiyê ya cerokê PKK e Abdullah Ocalan (1999) Bi tevayî rewşa Kurdistanê ya serê sedsala 21’emîn
Asîmilasyon, Sirgûn û Koçberî / 337 Mijarên di hundirê vê semivîsê de Encama asîmilasyon, sirgûn û koçbcriyê Kurd û otoasîmilasyon Asîmilasyon sûcckî mirovahiyê yc Windahiyên sirgûn û koçbcriyê Girêdana Milctê Kurd bi axa wî ve Pcvrcbûna gelan a di dîrokê de û danûstendina çandan Sirgûn û koçberiyên ku bi Şerê Cîhanê yê Yckemîn re hatin Bi avakirinên netewedewletan planên asîmilekirina Kurdan ên bi rêk û pêk Ji aliyê dewleta Tirkiyeyê ve terikandina biratiya Kurd û Tirkan, înkarkirina ziman, çand, kesayetî û hebûna Kurdan Xclitiyên di Saziya Dîroka Tirkan û Zimanê Tirkî de hatin mcşandin Bcrhevkirin û şewitandina pirtûkên Kurdî, derxistina pcyvên ‘Kurd’ û ‘Kurdistan’ ji hemû pirtûkên dersan Guhertina navên gund û cihan Rcwşên trajîkomîk ên ji ber înkarkirina Kurdan derdiketin holê Bandora şerê demdirêj a li ser tundiyê Li îranê zordariya dema Şah Riza Asîmilckirina Kurdan a li îranê Lczgîniya tunekirina Kurdayctiyê û qirkirina Dêrsimê Mifctişê giştî yên herêmên Kurdan û hewldanên wan Cczakirina kcsên ku bi Tirkî nediaxivîn Xwcstina ji Kurdan axweînkarkirinê Biçûkxistina Kurdan a di nav civatc de Bayê çepgiriyê û rewşa 196O’an Domkirina planên asîmilasyonê û rewşa 1970’yî Bîranîneke min a dema ez li dibistanê bi Kiirdî axivîm Berevajîkirina dîroka Kurdan Bi perwerdeya dewletê ya bi planên asîmilekirinê derketina nêrînên xclet ên li dîrok û şexsiyeta Kurdan Meşandina heman rewşê ya li îranê Bi Kurdan re asîmilebûna hemû hemwelatiyan Li hemberî çewtiyan rewşa zarokên Kurdan Li îraqê cama bidestxistina mafên çandî û qebûlkirina Kurdayetiyê Bêencammayina hewldanên hin rayedarên Tirk ên ji bo çareserkirina pirsgirêka Kurdan Bi israr meşandina polîtîkaya înkarkirina Kurdan Jihevqutkirina Kurdan bi alfabcyên cihê Xebatên Kurdewar ên li Ermenistanê Di bin nîrê xweînkarkirinê de îstatîstîkên xelet ên di derbarê Kurdan de Mccbûrmayina veşartina nasnameya xwe ya Kurdan Rewşa Kurdên ku koçberî welatên Ewrûpayê bûnc Di warê çandî de jihevdûrketina Kurdan Paşdemayîna dewletên ku Kurdistan di nav xwc de parvc kirine Di tunekirina Kurdan de rêbazekc din: Sirgûn Sirgûnên pişrî Serhildana Şêx Seîd Qanûnên ku ji bo sirgûnê hatine derxistin Xayintiyên ku bi Kurdan rc hatine kirin Sirgûnên ku li îranê çêbûne Guhertinên navên hemû cihên cografîk, taxên di nava bajaran de yên li Kurdistana îranê Li îranê qedexekirina cilûbergên kevneşopî yên Kurdan Sirgûniyên malbatekê Di seqema zivistanê û germa havînê de berdewama sirgûnkirinan Li cihê sirgûnê ji hev veqetandina ferdên malbatan Bi sirgûn û koçberkirinan Kurd koçeke girîng a mejî jî didin Sirgûnkirina Bedirxaniyan Helwestên cihê yên miqabilî mihacirên ji derve tên û Kurdên sirgûn dibûn Sirgûnkirinên beri destpêka Serhildana Dêrsimê, di dema serhildanê de û pişrî serhildanc Barzanîûsirgûn Xefikvedan û girtina ber Kurdan a bi mayindanînê Li sînorê Sûriyeyê danîna Kcmera Erebî û encamên wê Sirgûnên li Kurdistana Başûr Zêdebûna sirgûnan a piştî derbeyên leşkerî û guhertinên desthilatdariyan Koçberiyên mezin ên ji ber zilma Sedam Di 1991 ’ê de Enver Ozkahraman li sînor çi dîtin Li Tirkiyeyê ji bilî sirgûniyên mecbûrî, ji ber mercên xcrab koçberiya ber bi rojava ve Kurd li ku û ku hene Nêrîneke tcvayî li asîmilasyon, sirgûn û koçberiyê
Hevalbendiya Dewletan a li Hemberî Kurdan û Êrîşên Dersînor / 429 Mijarên di hundirê vê semivisê de Lihevkirina dewlctan a li cer parkirina Kurdistanê Li hemberî berxwedana Kurdan pevrcbûna dewletên ku Kurd lê dijîn Ji bo berjewcndiyan, firehbûna eniya dewletên dijbcrî Kurdan Rola dewlcmcndiya axa Kurdistanê ya li ser hevkariya dijminên wê Tirsa ji serî netewandina Kurdan û pêkanîna cepheyên dijberî wan Sînorguhertin tê de, lihevkirina dewletan li ser her cureyî ya li hemberî Kurdan Newekheviya tiştên tên xuyakirin û rastiyê Qelsketina Kurdan li hemberî pevrebûna gelek dewletan a li dijî wan Şîrovcyên îsmail Bcşikçi yê li ser vê mijarê Di dema Komara Kurdistanê ya Mehabadê de hêzên ku li dijî Kurdan derketin Di Mcşa Berzaniyan a ber bi Sovyetê ve xweparastina ji sê dewletan Pakta Bexdayê Di sala 1975’an de têkçûna Kurdan a bi lihevkirina dewletan a li cer mcnfactê Toleransa dewletan a ji bo operasyonên dersînor ên bi ser Kurdan de Bi operasyoneke dersînor, qetlîama li Qamîşloyê Di navbera Enqerc û Bcxdayê de ‘Peymana Ewlehiya Sînor û Hevkariyê’ Di bikaranîna çekên kîmyewî de alîkarên Sedam Bêhijmar operasyonên dersînor ên Tirkiyeyê Di 1992’yan de bi îlankirina ‘Dewleta Federe ya Kurdistanê’ windahiyên mezin ên PKK’ê Guhertina sînoran li dinyayê û hesasiyeta dewletan a li hemberî sînorên di Kurdistan de Di sala 1999’an de girtina rêbctê PKK’ê Abdullah Ocalan a bi hevkariycke navneteweyî Zêdebûna bi hevkarî operasyonên dersînor ên îran û Tirkiyeyê yên cerê sedsala 21emîn
Mayin û Qaçax / 463 Mijarên di hundirê vê semivîsê de Di heyamê bcrê de bazirganiya li Kurdistanc Di navbcra karwanên Rojava û Rojhilat de Kurdistan û mêvanperwcriya wê Piştî pcrçckirina Kurdistanê jihevdûrxistina bajaran û qclskctina bazirganiyê Bazirganiya ku navê wê bû qaçaxî Bîranînên bi qaçaxî derbaskirina sînoran a demên cwil Mayînkirina sînoran Hin bîranînên dema ku nuh mayin hatin danîn Hewcedariya qaçaxvaniyê Malên ku bi qaçaxî dihatin û diçûn Bi demê re zêdekirina tedbîrên li ser sînoran Rcngguhertina qaçaxê û vekirina sûkên qaçaxçiyan a li herêmê sînoran Têkiliyên qaçaxvaniyan û dinyaya ku bi van têkiliyan ava bû Li Tirkiycyê di salên 1980’yî de bi destûrdayîna derbaskirina hemû curc mal a di gumrikan re xelasbûna qaçaxvaniyê Cudahiya sînoran a li gorî xwezayê Hakimiycta PKK’ê ya li ser sînoran Zchmetiya vekolînên li ser sînor Qaçaxa mazotê Piştî derbeya leşkerî ya 1980’yi çûna gelck xortan a derveyî wclêt Vaiakirina gundan a piştî bihêzbûna şerê çekdarî û mayinkirina derdora gundan Hin dokumanên kuştinên bi mayinan ên Komelcya Mafên Mirovan Pirbûna mcxdûrên zarok Hin serpêhatî Pirsgirêkên kesên ku ji ber mayînan seqet mane Mayin, li dinyayê tcvî pirsgirêkekc mezin e Hewldanên rakirina mayinan li dinyayê tevî û Sondxwarina Ottowayê Dokumanên hin bûyeran Hin fîlmên li ser mijarê Di derbarê danheva serpêhatî û bîranînan de Hin cerpêhatî, bîranîn û hevpeyvînên derbarê sînor de
Her Derên Kurdistanê Bûn Herêmên Sînoran û Ji Hev Hatin Qutkirin / 571 Mijarên di hundirê vê semivîsê de Cudabûna herêmên sînoran Her derên Kurdistan bûne herêmên sînoran Lêkolînên li cer herêmên sînoran û cncam Cudahiya ncziktêdayînên sînor ên desthilatdariyên cuda Bandora sînoran a di şeran de cihgirtina Kurdan a di nav hêzên dijberî hevde Sînor her tim qadên şer in Windahiyên qadên şer Di heyama Osmanî û Cefewiyan de hin taybetmendiyên mîrckiyên di sînoran de Guhertina hevalbcndiya mîrckiyên di sînoran de Zordariya her du dewletan a li ser eşîrên qels Têkiliyên Kurdên di sînorên Rûsan de Destguhertina herêmên sînoran Bandora çanda her du aliya ya li ser xclkê herêmên sînor Bixwcreanîna pirsgirêkên nû yên sînorên ku piştî Şerê Cîhanê yê Yekcmîn Kurdistan parçe kirinc Cehş û qoricî; birakujî Rêvcbcriyên rewşên awarte yên herêmên sînoran Pirbûna polis, csker û biryargchên cskeran ên li sînor û herêmên sînoran Li himbcri Kurdan saziyên derqanûnî (çctc) Di bin navê sebeba sînorderbaskirinê de kuştina kcsên bêgunch ku tu cle qcya wan bi derbasbûna sînor tune ye Kuştin û şewitandina hespan a di sînor de Biranîneke Envcr Ozkahraman û rewşa Çelê Kcmera Erebî ya di sînorê Sûriyeyê de Pirbûna bûycrên bi felaket ên navçe û bajarên li bcr sînoran Nivîsên pesindayîna Tirkbûnê li herêmên Kurdan (axilbe ber sînoran) Ji romana Laleş Qaso rewşa ber sînoran Ligcl dewlemendiya welatê wan paşdehiştina herêmên Kurdan Bi hin serpêhatî û bîranînan jiyana ber sînoran Qaçax gelek derban bi destê wezîfedarên dewletê hatiye kirin Dîmenên hevdîtinên ber sînoran Çûn û hatina bi peseportan Tevgera ji bo mazotê Bandora têkiliyan li ser deriyê sînor Texrîbkirina cografyaya Kurdistanê Dîroka di nav mayinan de Şewitandina daristanan Li Tirkiyeyê valaldrina gundan û mayinkirina wan Sînor gelek cih û war hêsîr girtinc (wek Nisêbîn) Hin serpêhatiyên kesên ku bi mayinan ceqet bûne Zchmctiya bisînorkirina tevgera mirovan Li aliyekî cîhanê rakirina sînor û dîwaran û Ii aliyê din projeyên avakirinên dîwaran li nav sînorên di Kurdistanê de
Bandorên Li Ser Psîkolojiyê / 633 Mijarên di hundirê vê semivîsê de Sînorên lîstikên zarokan Lîstikên zarokên sînoran Ji hev qutkirina xwediyan û hesrct Sînorkirina tevgcra mirovan Di mcjiyan de rûniştina rewşên awarte Bi cerpêhatiyan ronîkirina rcwşê Zarokatiycke ku bi dîtina birîndar û kuştiyan derbas bibe Bandora sînor a li helbcstvan û nivîskarên ji herêmên sînor Bi hevpeyvîn û bîranînên di beşên din de fêmkirina bandorên cûr bc cûr ên li cer psîkolojiyê Kurd li ber bayê netewdewlctê ncpckiyan û sînor ncxistin navbera xwe û yên din, lê bedelên giran dan
Çend gotınên dawî/653
Çavkanî / 671 |