| Ehmedê Xanî
Mem û Zîn
Türkçesi : M. E. Bozarslan
Büyük ozanlar dizisi 1
Hilal matbaacılık koll. şti.
Gün yayınları
Başmusahip sokak, Tan ap. no. 6
İstanbul
Tel.: 22 90 78
Jînenîgarıya Xanî
Ehmedê Xanî sala 1651’ê lı hêla Hekkarî'yê lı gundê Xan'ê hatîye dınê. Dı demekî kurtta bı zanîn û zanîyarîya xwe nav û deng daye, di vê rastêda gelek pêşda çuye. Dı 14 salîya xweda ketîye jîna nvîsarîyê.
Xanî jı bêjeyê Kurdî'ra xızmetekî pır hêja kırîye û defınkırın. Lê mıxabın ku tarîxa wefata wî ne kıfşe. Meqbera wî lı Bayezîda Rohelat zîyaretgaha xelkêye.
Xanî jı bêjeyê Kurdîra xızmetekî pır hêja kırîye û gelek şê'r û eserên qedırbılınd dîyarî kırîye. Şaheserê eserêd wî Mem û Zîn'e. Hozan vê pırtûkê sala 1695’an temam kırîye. Der heqê destpêkırına wêda tu wesîqe tunın. Tê gotın ku sala 1690’î dest bı nwîsîna wê kırîye Nûbara biçûkan jî pıtûkekî wîyê hêjaye. Ev putûk Ferhenga erebî-kurdîye, ew jî wek Mem û Zîn'ê tev menzûme. Dı serê her pışkekî weda jî şîretekî der heqê mefa xwendınê, xebatê, rastîyê û karên weha yên komelîda nıvîsîye. Tarîxa nıvîsîna Nûbara biçûkan 1684’e.
Jı bıl vana Eqîda îmanê jî bı nezım nıvîsîye. Ev û Nûbara biçûkan bı hevdûra çend caran lı Sten-bol'ê hatıne çapkırın.
Xanî dı dema xweda gelekî pêşdakarbûye; çawa ku jı Mem û Zîn'ê jî tê fêmkırın lı dıjê neheqî-yê, sîtemê, şûndakarîyê û sazûmana feodal cephe gırtîye, dı vê rêda pır tîkoşîn kırîye; alîkarîya rebenan, xızanan, bındestan û bersîteman kırîye. Wek hınek zanayên hevdemêd xwe jı karbıdestanra û sîtemkaranra şalûzî ne kırîye, lı dû mefayê ne bezîye. Kurta gotınê: Tım û tım lı alî xelkêbûye. Mesela dı pêşgotma Nûbara bıçûkan'da gotîye ku:
«Man ev nıvîsî ne jıbo sahıb rewacan
Belkî jıbo bıçûkêd Kurmancan»
Jı vî jî bı eşkerayî tê zanîn ku xızmeta wî jı kesên xwedî rewac û xwedî meqamra, jı hendıkên bextewerra ne bûye; jı pıranîya xelkêra, jı zarûkên xelkêra xızmet û xebat kırîye.
Hozanê mezın dı fıkra xweda serbestbûye, bawerîyêd xwe bı wêrîn gotîye û nıvîsîye, dı vê yekêda jı tu tıştekî fıkar ne kırîye û jı gotın û nıvîsîna rastîyê qet û qet paşda ne maye.
Xanî lı dû moda wê demê ya arîstoqratîk ne çûye û wek zanayên dın pırtûkên xwe bı zarê Erebî û Farısî ne nıvîsîye. Eserên xwe gışt bı zarê xelkê, bı zarê xweyê dê, bı zarê Kurdî nıvîsîye û bûye yek jı pêşrewên bêjeyê Kurdî.
Hozanê nemır, dı meydana bêjeda çawa hunermendbûye, dı meydana felsefê û zanîyarîyêda jî wısa dı pêpılûkekî bılınddabûye. Dı vê yekêda jı zanayên Rohelatî hevtayê Fîrdewsî, Sadî, Fızûlî û yên wek wanbûye. Çawa ku jı pırtûka wî jî tê fêmkırın xwedîyê felsefekî pır kûr û zanîyarîyekî pır ferebûye.
Jı bal zarê xweyê dê Kurdî, bı zarê Tırkî, Erebî û Farısî jî baş dı zanıbûye.
Gelek mıxabın ku der heqê jîna wîda zanînekî bı sapartek û wesîqe dı destê meda tunne. Lê ev yek tesellî dı de me ku, eserêd wî navê wî xıstıne nava qora mırovên nemır û wî tımzındî kırıne.
Hânî'nin biyografisi
Ahmed-i Hâni 1651 yılında Hakkari bölgesinin Hân köyünde dünyaya gelmiştir. Kısa bir sürede ilim ve kültürde ün salmış, bu alanda hayli ilerlemiştir, 14 yaşlarındayken yazarlık hayatına atılmıştır.
Hânî Doğubayezit'de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. Fakat yazık ki vefat tarihi belli değildir. Türbesi Doğubayezit'te halkın ziyaretgahıdır.
Hânî Kürt edebiyatına çok değerli hizmetler yapmış, birçok nefis şiir ve eser armağan etmiştir. Eserlerinin şaheseri Mem û Zîn'dir. Ozan bu kitabı 1695 yılında tamamlamıştır. Hangi tarihte bu eseri yazmaya başladığı hakkında hiçbir belge yoktur. 1690 yılında başladığı slöylenmektedir.
Nûbara biçûkan (Küçüklerin Turfandası) da değerli bir eseridir. Bu kitap Arapça - Kürtçe sözlüktür, o da Mem û Zîn gibi manzumdur. Her bölümünün başında da okuma, çalışma, doğruluk ve bunlara benzer sosyal konular hakkında bir öğüt yazmıştır. Bu eserin yazılış tarihi 1684'tür.
Bunlardan başka Eqîda îmanê (İnanç yolu) adlı küçük ve manzum bir eser yazmıştır. Bu eser Nûbara biçûkan 'la birlikte İstanbul'da birkaç defa basılmıştır.
Hâni, çağında çok ileri görüşlüydü; Mem û Zîn'den de anlaşılacağı gibi haksızlığa, zulme, gericiliğe, feodal düzene karşı cephe almış, bu yolda hayli mücadele etmiştir; zavallıların, yoksulların, çaresizlerin ve haksızlığa uğrayanların yardımcısı olmuştur. Çağdaşı olan bazı bil- ginler gibi yöneticilere ve zalimlere dalkavukluk etmemiş, çıkar peşinde koşmamıştır. Kısacası: her zaman halktan yana olmuştur. Örneğin, Nûbara biçûkan'ın önsözünde şöyle demiştir:
«Ben bunu revaçtakiler için değil,
Kürt çocukları için yazdım »
Bundan da açıkça anlaşılıyor ki revaçtakiler ve makam sahipleri için mutlu azınlık için çalışmamış; halk çoğunluğu için, halk çocukları için çalışmış ve hizmet etmiştir.
Büyük Ozan düşüncesinde özgürdü, inandığını cesaretle anlatmış ve yazmış, bu hususta hiçbir şeyden endişe etmemiş, doğruyu söylemekten ve yazmaktan hiç ama hiç geri durmamıştır.
Hânî o çağın aristokratik modasına uymamış ve diğer bilginler gibi eserlerini Arapça ve Frasça yazmamıştır. Eserlerinin hepsini halk diliyle, kendi ana diliyle, Kürtçe olarak yazmış ve Kürt edebiyatının öncülerinden biri olmuştur.
Ölümsüz Ozan, edebiyat alanında nasıl mahir idiyse, felsefe ve kültür alanında da öylece yüksek bir mevkideydi. Bu hususta Doğulu bilginlerden Firdevsi'nin, Sadi'nin, ve benzerlerinin dengiydi. Eserinden de anlaşılacağı gibi derin bir felsefeye ve geniş bir kültüre sahipti.
Ana dili Kürtçe'den başka Türkçe'yi, Arapça'yı ve Farsça'yı da iyi bilirdi.
Ne yazık ki hayatı hakkında elimizde, belgelere dayanan bir bilgi yoktur. Fakat şurası bize teselli veriyor ki eserleri adını ölmez insanların safına katmış ve onu ebedileştirmiştir. | 
