 Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası
"Celali İsyanları"
Mustafa Akdağ
Bilgi Yayınevi
Bilindiği gibi, Osnıanlı tarihinde "Celâli İsyanları" diye ün almış büyük bir olaylar serisi vardır ki, günümüze gelinceye dek üzerinde ciddi araştırmalar yapılmadığı için, Türk toplumunun geçmişindeki bu korkunç toplumsal karışıklık; yetersiz ve yanlış dolu bilgiler biçiminde bir öğreti niteliği sürdürülegelmekteydi. Bu nedenle, Türkiye'de çağdaş tarih araştırmacılığı geliştiğinden beri konu üzerine bir çok sorular yöneltilmiş bulunuyordu ki başlıcaları şöyle ifade olunabilir:
Celâli isyanlarının aslı nedir? Bu hareket siyasi ya da dinsel bir zümrenin mi ayaklanmasıdır, yoksa Türkiye’de halk, saray yönetimine karşı çıkmak mı istemiştir? Celâli olayları yalnız Anadoluda mı görülüyordu? imparatorluğun öteki bölgelerinde yaşıyan Türk halkı arasında aynı türden hareketler hiç görülmemiş midir? Her ayaklanmaya "Celâli" deyimi kullanılıyor muydu? Bu büyük olayda sosyal, İktisadi, siyasi hattâ hukuki etkenlerin payı nedir? İşte bütün bu sorulara ...
1913 yılında Boğazlıyan’da doğan Prof. Dr. Mustafa Akdağ, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümünden mezun oldu. Kars Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaptıktan sonra, 1944-46 tarihleri arasında mezun olduğu fakültede «İlmi yardımcılık»ta bulunurken, 1945’te doktorasını tamamlayarak, «Edebiyat Doktoru» unvanını aldı.
1947 yılında fakülteden ayrılmak zorunda kalan Akdağ, önce Gazi Eğitim Enstitüsü asistanlığına, bir yıl sonra da Diyarbakır öğretmen Okulu Tarih öğretmenliğine atandı.
Mustafa Akdağ, bir yandan öğretmenliğini sürdürürken, bir yandan da maddi manevi çeşitli baskılara rağmen doçentlik çalışmalarını tamamladı. 1951’de «doçent» olarak Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’ne atandı, 1958’de profesör oldu. Vakitsiz ölümü 12 Mart’ı takip eden günlere rastlamıştır (1972).
Profesör Akdağ, «Celâli İsyanlarının Başlaması» başlıklı tezi ile doktor, «Celâli Fetreti 1597-1603» isimli habilitasyon tezi ile doçent olmuş, sonra bu iki araştırmayı «Celâli İsyanları» adı ile kitap halinde bastırmıştı.
İçindekiler
Giriş
Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası (1500 - 1610)
A. Konu ve Kaynaklar
1. Oluntuyu Tanımlama / 13
2. Kavgadaki Eylemci Gruplar ve Yılgünsel Sınır / 15
3. XVI'nci Yüzyıl İç Kavgaları Üzerindeki Eski Klasik Bilgi ve Yorumlar / 21
4. Kaynaklar ve Yazıttılar / 28
I. Kısım
Osmanlı Devletinin Ekonomik Durumu ve İdari Düzeni
A. İktisadi Darlık
1. Hariçle Ticari Münasebetler ve Yerli Sanatların İlk Sendelemesi / 33
2. Osmanlı İmparatorluğunun Para Rejimi / 36
3. Eşya Fiyatlarının Yükselmesi / 42
B. Osmanlı Devletinde Vergi Sistemi
1. Devletin Vergi Koyma Şekli ve Reayanın Mükelleflik Sıfatı / 45
2. Vergi Toplama Teşkilâtı / 49
3. Osmanlı Vergi Sisteminin Değişmesi / 51
C. Zirai Ekonomide Kriz
1. Çiftliklerin Teşekkülü / 61
2. Çiftbozan Reaya ve Levendatın Artması / 69
3. Hububat Darlığı / 74
D. İdari Düzen
1. Vilâyet ve Sancaklar / 86
2. Kazalar ve Nahiyeler / 90
XVI’nci Yüzyılın Ortalarında Türkiye
A. Dirlik ve Düzenliğin Bozulması
1. Toplumun Duyduğu Sıkıntı / 93
2. Haramilikte Artma / 97
3. Büyük Şehirlerde Güvensizlik / 102
B. Hükümet İdaresindeki Aksaklıklar
1. Şehzadelerin Taht Kavgaları / 108
2. Devlet Hizmetlerinin Durumu / 110
3. Sefer İşlerinin İç Düzensizlikteki Etkileri / 112
II. Kısım
XVI’nci Yüzyılın Başlarında Çok Artan Çiftbozanların Getirdiği Sorunlar
1. İlk Toplu Levent - Sekban Hareketleri / 115
2. Çiftbozan - Levent Birikintilerinin Genel Güvenliği Sarsması / 122
3. Çiftbozan - Levent Birikintilerinin Celâli Bölüklerine Dönüşümü / 139
4. Çiftbozanların Kıyı Bölgelerindeki Soygun Biçimi / 144
5. Gezginci Yaşantı Gruplarının Soygunları / 149
III. Kısım
Büyük Öğrenci Hareketlerinin Başlama ve Genişleme Dönemi
C. Öğrenci Çılgınlıklarını Yaratan Ortam
1. Medrese Öğrencilerinde Ruhsal Bunalım / 153
2. Medrese Öğrencilerinin Ahlâk Dışı Eylemleri / 156
3. Yoğun Karışıklık Bölgeleri / 160
D. Öğrcaci Ayaklanmalarının Başlaması
1. 1558 - 1559 Bunalımının Yarattığı Fırsat / 163
2. Kanuni Süleyman'ın Son Yıllarında Öğrenci Hareketleri / 171
3. Sarı Selim'in Padişahlığı Süresinde Öğrenci İsyanlarının İç Kavgaya Dönüşmesi / 178
E. Levent ve Öğrenci Hareketlerine Karşı Hükümetin Savaşma Yöntemi
1. Sancaklara Muhafızlar ve Müfettişler Atanması / 207
2. İl Erleri Örgütünden Yararlanma / 210
3. Gençlerin Kefile Bağlanmaları / 212
4. Halkın Silahtan Arınması / 214
5. Kanun Dışı Tedbirler / 215
6. Düzenlik Örgütlerindeki Yetkililerin Kişisel Davranışları / 222
F. Büyük Kavgada Askeriler
1. Vilâyet Hizmetlilerinin İsyancı Özgenlikleri / 225
2. Fesatçı ve İsyancı Timarlı Sipahiler / 226
3. Soyguncuların Ehl-i Örf Kesimi / 242
4. Ehl-i Şer'in Soygun ve Gaspları / 251
IV. Kısım
1575 - 1597 Arasında Suhte Meselesi
A. Suhte Ayaklanmaları ve Talebenin Durumunu Düzene Koyma Çabaları
1. İlk Islah Tedbirleri ve Ayaklanmaların Devamı / 253
2. İran Harbi Başlarken İç Düzensizlikten Duyulan Umumi Korku / 261
3. Suhtelerin Durumunu İslah için Nişan-ı Hümâyûn Yayınlanması ve Suhte Cürümlerinin Affı / 262
4. Alman Tedbirlerin İsyan Üzerindeki Tepkileri / 264
B. Ehl-i Örf ile Suhte Arasındaki Düşmanlığın Büyümesi ve Anadolu’daki Etkileri
1. Talebenin Ehl-i Örfe Sataşmalarındaki Artma ve Vilâyet İdarecilerinin
Karşı Hareketleri / 266
2. Talebenin Kefile Bağlanması, Yeni Toplantılar ve Hükümet Adamlarına Karşı Cinayetler / 267
3. Umumi Suhte Teftişi ve Halktan Silah Toplanmasının Geniş Tepkileri / 270
4. 1579 Nişan-ı Hümâyûnunun Yeniden Yayınlanması / 272
1584 Nişan-ı Hümayunu ve Mühim Neticeleri
1. Yeni Bir Nişan-ı Hümayun Neşri: Kemerbaşılar Seçilmesi / 273
2. Mukavelelerin Etkisi / 276
3. Suhte isyanlarının Gücünü Kaybetmesi (1587 - 1597) / 281
V. Kısım
Reaya ile Ehl-i Örf Arasında Mücadele
A. Ehl-i Örfe Karşı Sancaklarda Ayaklanmalar
1. Anadolu'nun Ehl-i Örf ile Didişmesi / 283
2. İç Çekişmelerde Hükümetin Güttüğü Siyaset / 287
B. İran Harpleri Başlarken Anadolu
1. Harbin Arifesinde Halkın Durumu / 289
2. Sefer Açılırken Anadolu'da Duyulan Umumi Korku / 291
3. Kadılar ile Reayanın Birleşmesine Karşı Ehl-i Örfün Tutumu / 292
4. Düzenli Asi Levent Bölükleri ve Başbuğları / 297
C. 1584’te Suhtelere Karşı Uygulanan Sertliğin Doğurduğu Büyük Karışıklık
1. Ehl-i Örfün Levent ve Sekbanlarla Vilâyet Devrine Çıkmaya Başlamaları / 302
2. 1584 Yılı Umumi Suhte Teftişinin Anadolu'daki Tepkileri / 305
3. Dirlik Erbabının Mücadeleye Karışması / 308
D. 1584’ten Sonra İç Kavgaların Yeni Safhası
1. Levent Gruplanmalarının Hızlanması ve Beylerin Vilâyet Teftişleri / 316
2. Mazul Beylerin isyana Karışmaları / 320
3. Kapıkullarının Anadolu Olaylarına Karışmaları / 323
4. 1587 Teftişinden Sonra Mücadelenin Yeni Safhası / 326
E. Avusturya Harplerinin Başlaması Üzerine Mücadelenin Yeniden Alevlenmesi
1. 1591'de Anadolu Hadiselerinin Aldığı Durum / 329
2. Ehl-i Örfe Karşı Halkın Kendini Koruma Hakkı: Birinci Adalet Fermanı / 330
3. 1593 Avusturya Seferinin Anadolu'da Doğurduğu Büyük Karışıklık / 333
4. Adalet Fermanlarının Yeniden ileri Sürülmesi / 337
F. III. Mehmet’in Açtığı Eğri Seferinin Anadolu Karışıklıklarına Etkisi ve Sonuçları
1. Sefer Açıklandığı Sırada, Anadolu'nun Genel Durumu / 340
2. Anadolu Vilâyetlerinde Düzenliği Koruma Tedbirleri / 341
3. ikinci Adalet Fermanının Yayınlanması / 342
4. Askerin Sefere Gitmekten Kaçınması / 343
5. Kadılar idaresinde Anadolu Halkının Kurduğu Koruma Düzeni / 347
6. Askerin Eğri Seferinden Dönüşünün Olaylar Üzerindeki Etkisi / 353
VI. Kısım
Celâli Fetreti
A. Köylerin Tahribi
1. Fetretin Başlaması / 355
2. Ümeranın, Kapu Ağalarının Adalet Fermanlarına Karşı İsyan Etmeleri / 361
3. Eğri Seferi Dönüşünün Hadiselere Tesiri / 369
B. Şehirlerle Kasabaların Celâli Fetretine Girişleri Devri
1. Büyük Celâli Gruplanmaları: Karayazıcı'nın Türemesi / 376
2. Celâliler Üzerine İlk Sefer / 383
3. Karayazıcı Grupu Dışında Kalan Sekban Faaliyeti / 389
4. Karayazıcı’nın Ölümünden Sonra Büyük Celâli Gruplarının Durumu / 400
5. Altı Bölük Halkının Ayaklanması ve Halkla Suhtelerin Birleşmesi / 406
6. Deli Hasan'ın Hükümetle Barışmasından Sonra Türeyen Büyük Sekban Dalgaları / 412
7. Ümera Kapılarındaki Leventlerin Tahribatı / 420
8. İkinci Celâli Seferi / 435
9. Celâlilerin Gayeleri / 437
C. Celâli Fetretinin Yarattığı Yeni Hayat Şartları
1. Geniş Halk Göçleri / 446
2. Kalelere ve Palankalara Çekilme / 450
3. Umumi Kıtlık / 452
VII. Kısım
Büyük Kaçgunluk Dönemi (1603 - 1607)
1. Büyük Kaçgunluk Yaşantısının Geçtiği Yıllardaki Türkiye'nin İktisadi Tablosu / 455
2. Büyük Celâli Fetreti Sırasında, Güney Anadolu’nun Durumu / 463
3. 1603’ten Sonra Anadolu Karışıklıklarının Yeni Karakteri / 470
4. Hükümet Kuvvetlerinin Başarısızlığı Karşısında Celâli Başbuğlarıyle Anlaşma Kapısının Açılması / 482
5. Büyük Kaçgunluk Devrinde Dirlik ve Düzenlik / 488
6. Büyük Kaçgunlukta Şehirler / 499
Belgeler / 503
Dizin / 527
ÖNSÖZ
Türkiyenin Dirlik ve Düzenlik Tarihi üzerinde yirmi yıldan beri yaptığımız çalışmalardan elde ettiğimiz bilgileri kitap veya makaleler halinde ortaya koymaktayız.
Bu kitapta verdiğimiz bilgiler ise, sözünü ettiğimiz alanın en önemli konulardan birisi olan «Celali İsyanları»nı aydınlatmaktadır. Gün ışığına çıkardığımız bu türdeki olayların incelenmesinden de anlaşılacağı üzerine, o kadar karışık ve yığınlarla olayı içine alan bir tarih yaşantısıdır ki, onu tek bir araştırıcının tarih sayfalarına yeter erişkinlikte geçirmesi çok güçtür. Bununla beraber, bizden önce, aynı konuyu araştırmış olanlara bakaraktan, sorun esas hatları ile meydana çıkarılmıştır denebilir.
Fakat, şu da doğrudur ki, «Anadolu İsyanları» deyiminin ifade ettiği büyük tarih oluntusu, XVII. ve hattâ, XIX. yüzyılların bu türdeki olaylarını da içine alır. Bu kitapta ancak 1500 - 1605 süresi incelenmiş olduğuna göre, Türkiyenin içtarihi demek olan «Dirlik ve Düzenlik Tarihi»nin hiç olmazsa ana hatları ile yazılmış olması için, bu tarihten sonraki zamanların olayları da aynı metot ile incelenmek gerekir ki, bir defa bu yola girilmiş olduğundan her halde bir zaman sonra bunlar yapılıp bitirilmiş olacak.
M. Akdağ
Ankara, 1963
Giriş
Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası (1500 — 1610)
A. Konu ve Kaynaklar
1 —Oluntuyu Tanımlama
Bilindiği gibi, Osnıanlı tarihinde "Celâli İsyanları" diye ün almış büyük bir olaylar serisi vardır ki, günümüze gelinceye dek üzerinde ciddi araştırmalar yapılmadığı için, Türk toplumunun geçmişindeki bu korkunç toplumsal karışıklık; yetersiz ve yanlış dolu bilgiler biçiminde bir öğreti niteliği sürdürülegelmekteydi. Bu nedenle, Türkiye'de çağdaş tarih araştırmacılığı geliştiğinden beri konu üzerine bir çok sorular yöneltilmiş bulunuyordu ki başlıcaları şöyle ifade olunabilir:
Celâli isyanlarının aslı nedir? Bu hareket siyasi ya da dinsel bir zümrenin mi ayaklanmasıdır, yoksa Türkiye’de halk, saray yönetimine karşı çıkmak mı istemiştir? Celâli olayları yalnız Anadoluda mı görülüyordu? imparatorluğun öteki bölgelerinde yaşıyan Türk halkı arasında aynı türden hareketler hiç görülmemiş midir? Her ayaklanmaya "Celâli" deyimi kullanılıyor muydu? Bu büyük olayda sosyal, İktisadi, siyasi hattâ hukuki etkenlerin payı nedir? İşte bütün bu sorulara araştırmamızda cevap vermeye çalışacağız. Fakat, soruna kolay girebilmek için daha şimdiden şunu söylemek gerekir ki "Celâli isyanları" denmiş bulunan bu büyük oluntuyu ne bir kızılbaş - tarikat isyanı ne de timarlı sipahilerin hükümete karşı giriştikleri ayaklanma ya da Anadolu halkının kökü sarayda bulunan enderuncu düzenliği yıkma girişimi biçimlerindeki değerlendirmelerden hiç biri bizi olumlu sonuca götürmez. Olayları incelerken açıkça belirleneceği üzere ortada devlete ...
Mustafa Akdağ
Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası
Bilgi Yayınevi
Bilgi Yayınevi
Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası
"Celali İsyanları"
Prof. Dr. Mustafa Akdağ
Birinci Basım
Mart 1975
Bilgi Yayınlar
Özel Dizi: 15
Bilgi Yayınevi
Tunalı Hilmi Cad. 94
Tllf: 178930-178019
Kavaklıdere - Ankara
Babıali Cad. 19/2
Telf . 22 52 01
Cağaloğlu - İstanbul
Kapak düzeni: Fahri Karagözoğlu
Bilgi Basımevi - Ankara
| 
