VersionsAnıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi - I [Türkçe, Diyarbakir, 1998]
Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi - II [Türkçe, Diyarbakir, 1998]
Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi - I
Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Belediyelerin asli görevi, şehrin fiziki alt yapısı yanında, kültürel alt yapısı ile de ilgilenmektir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak ilim ve kültür alanında, şehrimizin yetiştirdiği değerlerin, unutulmadan yeni nesillere aktarılmasını bir görev telakki ediyoruz.
Diyarbakır, yetiştirdiği kültür, sanat ve ilim adamları ile belki de dünyanın sayılı metropollerinin ulaşamadığı bir kentimizdir. Süleyman Nazif, Ali Emiri, Cahit Sıtkı Tarancı, Munis Faik Ozansoy ve Şark Bülbülü Celal Cüzelses. Günümüzün şiir ve nesir ustaları Sezai Karakoç, Orhan Asena, Ahmet Arif. İşte bir çırpıda sayılı veren ilim, kültür ve sanat adamları.
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı olarak Diyarbakır'a geldiğimde, şehri alt yapı hizmetleri bakımından ihmal edilmiş bir durumda bulduk. Yollar köstebek yuvasına dönmüş,şehir içme suyundan yoksun hava kirliliği had safhada, ulaşım yetersiz yeşil alanlar yok denecek düzeyde, şehirleşme sağlıksız bir durumda idi. bütün gücümüzle şehrimizin eksik ve yetersiz olan alt yapısını yeniden yapmaya koyulduk. Kısa bir sürede Hat boyu adı verilen pislik yuvasını düzenleyerek yol haline getirdik. Şehrin su problemini çözmek için adımlar attık. Ofis alt-üst geçit inşaatı hızla devam ediyor. Hava kirliliği ile açtığımız savaşı kazandık. Şehrin havası artık tertemiz. Şehrin bir çok yerine park ve bahçeler yaparak yeşil alanları arttırdık. Şehrin bütün yollarını asfaltla kapladık. Burada sayamadığımız daha pek çok alt yapı hizmetlerini gerçekleştirmiş olduk.
.....
İçindekiler
Önsöz / XI
Diyarbakır Tarihi, Anıtları ve Kitâbeleri Üzerine
Yapılan Çalışmalara Toplu Bir Bakış / XIII
Giriş / 1-49
I. Diyarbakır İli / 1
II. Tarih Boyunca Şehrimize Takılan Adlar / 3
III. Bölgede Eski Yer Adları / 24
IV. Diyarbakır'ın Tarihöncesi / 30
Birinci Bölüm: En eski Çağlardan Romahlar'a Kadar / 51-100
I. Subarular - Hurriler- Mittanniler / 51
İL Asurlular ve Urartular Zamanında Diyarbakır / 61
III. Urartular Yönetiminde Diyarbakır / 65
Asur ve Urartu Medeniyetlerine Toplu Bir Bakış / 68
Diyarbakır'da Asurlular'dan Kalma Eserler / 71
IV. Diyarbakır'da İskit Egemenliği / 81
V. Medler İdaresindeki Diyarbakır / 83
VI. Persler İdaresindeki Diyarbakır / 84
VII. Büyük İskender İdaresinde Diyarbakır / 88
VIII. Selevkoslar Yönetiminde Diyarbakır / 90
IX. Partlar Döneminde Diyarbakır / 94
X. Büyük Tigran idaresindeki Diyarbakır / 96
Tigranokerta'nın Yeri / 98
İkinci Bölüm: Romalılar'dan Islâm Fethine Kadar / 101-154
I. Romalılar Yönetiminde Diyarbakır / 101
II. Diyarbakır'ın Partlar ve Romalılar Arasında Sahip Değiştirmesi / 105
III. Sasanlar ve Romalılar Zamanında Diyarbakır / 106
Tadmur Emîresi Zenobi'nin Bölgeye Saldırması / 108
Diyarbakır Bölgesinin Mütemadiyen Sahip Değiştirmesi / 109
Şapur'un Şehri 359'da Kuşatması ve Zaptı / 111
Amida'nın Tekrar Roma Egemenliğine Girişi / 115
Eğil Ve Harput'un Yağmalanması ve Tahribi / 116
Bölgenin Yeniden Taksimi / 117
IV. Bizans İdaresinde Diyarbakır / 117
Ak-Hunlar'ın Diyarbakır Bölgesine Akınları / 117
Diyarbakır'ın Kavad Tarafından Fethi / 119
Diyarbakır'ın BizanslIlar Tarafından Kuşatılması / 120
Surlar Önünde Atışıp Vuruşma / 123
Diyarbakır'da Müthiş Bir Kıtlık Ve Sefaletin Başlaması / 124
Diyarbakır'ın Yeniden Bizans İmparatorluğuna Katılışı / 125
Şehrin Elden Ele Geçişi / 127
V. Hıristiyanlık Döneminde Diyarbakır'da Din, İlim ve Sanat Hayatı / 129
a) Hıristiyanlığın Diyarbakır Bölgesine Yayılışı / 129
b) Diyarbakır Şehrinde Islâmiyetten Önceki Kiliseler / 130
c) İlim Ve Sanat Hayatı / 133
VI. Diyarbakır Kalesinin Bugünkü Duruma Getirilmesi / 134
VII. Bu Dönemden Kalma Diğer Kaleler / 143
Silvan Kalesi / 143
Dakyanus Şehri Kalıntıları / 146
Zülkarneyn Kalesi / 147
VIII. Diyarbakır Surlarında Bu Dönemden Kalma Kitâbeler / 148
Üçüncü Bölüm: Islâm Fethinden Mervânîler'e Kadar / 155-178
I. Diyarbakır'ın Fethi ve Üç Halife Dönemi / 155
II. Emevîler Zamanında Diyarbakır / 163
III. Abbasîler Zamanında Diyarbakır / 165
IV. Diyarbakır'da Şeyhoğulları Egemenliği / 167
Surların Yeniden Onarılması ve Hamdanîler Gününe Kadar
Diyarbakır'da Geçen Olaylar / 167
Abbasîler'e Ait Kitâbeler / 169
V. Hamdanîler Yönetiminde Diyarbakır / 173
VI. Büveyhoğulları İdaresinde Diyarbakır / 177
Dördüncü Bölüm: Mervânîler Döneminde Diyarbakır / 179-236
Bâd'ı Hamdânîler'le Savaşı ve Öldürülmesi / 181
Mervanoğlu Ebu Ali Devri Olayları / 182
Ebu Ali'nin Amid'e Gelirken Öldürülmesi / 183
Abdulberr'in Amid Hükümdarlığı / 185
Mümehhidüddevle'nin Yaptıkları / 188
Mümehhidüddevle'nin Antak Kalesinde Öldürülmesi / 188
Meyyâfârikîn'de Geçen Bazı Olaylar / 190
Mervanoğlu Ebu Nasr Ahmed'in Meyyâfarikîn'e Girişi / 193
Ebu NasrAhmed'in Hükümdarlığı / 194
Ebu Nasr'a "Nasruddevle" Unvanının Verilmesi / 195
Nasruddevle'nin Meyyâfârikîn Surlarını Onartması / 196
Meyyâfârikîn'de Hastane Yapılması Ve Bazı Olaylar / 197
Nasruddevle'nin Amid'i İmarı / 201
Ibni Cehîr'in Vezir oluşu / 201
Oğuzlar'ın Diyarbakır Bölgesine Akınları / 202
1046 Yılında Meyyâfârikîn Ve Amid / 207
Nasruddevle Ahmed'in Son Günleri / 209
Amid Kadısı Ibn Beğal Olayı / 211
Nasruddevle'nin Ölümü / 212
Nizamüddin Nasr'ın Hükümdarlığı / .213
Amid Kuşatması ve Bundan Sonraki Olaylar / 213
Alp Arslan Diyarbakır'da / 215
Nizamüddin Nasr'ın Son Zamanları / 218
Nasruddevle Mansur'un Hükümdarlığı / 219
Mervânîler Zamamında Diyarbakır'da Kültür ve Sosyal Hayat / 219
Mervânîler'den Kalma Eserler ve Kitâbeler / 221
Surların Üzerindeki Diğer Kitâbeler / 226
Silvan'daki Kitâbeler / 234
Beşinci Bölüm: Selçuklular'dan Artuklular'a Kadar / 237-293
I. Büyük Selçuklu İmparatorluğu İdaresinde Diyarbakır / 237
Amid'in Kuşatılması ve Zaptı / .240
Meyyâfârikîn'in Zaptı / .243
Fahruddevle'nin Azledilmesi Ve Bundan Sonraki Olaylar / 245
Nasruddevle Mansur'un Meyyâfârikîn'i Ele Geçirmesi / 247
II. Suriye Selçukluları İdaresinde Diyarbakır / 249
Tacüddevle Tutuş'un Son Yılları / 250
Selçuklular'dan Kalma Eserler Ve Kitâbeler / 252
III. Inaloğulları Yönetiminde Diyarbakır / 258
IV. Nisânoğulları Döneminde Diyarbakır / 263
Inaloğulları ile Nisânoğulları'nın Eserleri / 266
Ömer Şeddâd Camii / 268
Kale Camii / 270
Ulu Cami / 272
Ulu Cami Kitâbeleri / 278
Altıncı Bölüm: Artukoğulları Yönetiminde Diyarbakır / 294-352
I. Amid'in Hısnı - Keyfâ Artukluları'na Geçişi / 294
Amid'in Artukoğlu Nureddin'e Verilmesi / 298
Nisânoğlu Mes'ud'un Sonu / 300
Amid'in Fethi Hakkında Hilâfet Divanına Gönderilen Mektup / 301
Şehre Giriş ve Artukoğlu Nureddin'in Sadakat Yemini / 302
Meyyâfârikîn'inin Durumu / 302
Artukoğlu Nureddin Zamanında Amid / 303
Selâhaddin'in Meyyâfârikîn'i Fethi / 305
Amid'in Durumu Ve Bazı Olaylar / 306
Sultan Gıyaseddin Keyhusrev'in Amid'e Gelişi / 307
Celâleddin Harzemşah Olayı / 308
Amid'in Eyyuplu Melik Kâmil Tarafından Fethi / 311
Hısn - Keyfâ Artukluları'na ait kitâbeler / 313
1. Sur onarım ve yapımına ait kitâbeler / 313-325
2. Camiler / 325-332
a- Silvan Ulu Camii / 325
b- Çermik Ulu Camii / 328
c- Eğil Taciyan Camii / 330
3. Medreseler / 332-342
a- Zinciriye Medresesi / 332
b- Mesudiye Medresesi / 335
c- Hatuniye Medresesi / 340
4. Içkale'de Artuklu Sarayı / 342
5. Köprüler / 344-352
a- Malabadi Köprüsü / 344
b- Çermik Haburman Köprüsü / 347
c- Devegeçidi Köprüsü / 349
d- Anbarçayı Köprüsü / 351
Yedinci Bölüm: Eyyûbiler'den Akkoyunlular'a Kadar / 353-381
I. Mısır ve Şam Eyyûbîleri İdaresinde Diyarbakır / 352
Taceddin Pervâne'nin Diyarbakır'ı Kuşatması / 355
Gıyaseddin Keyhusrev İL Zamanında Diyarbakır'ın Fethi / 357
Eyyûbîler'in Diyarbakır'daki Eserleri / 360
II. Anadolu Selçukluları idaresinde Diyarbakır / 362
Meyyâfârikîn'in Selçuklu Ordusu Tarafından Kuşatılması / 362
Amid'in Melik Kâmil Tarafından Fethi / 365
Hülagü Ordularının Meyyâfârikîn'i Zapt ve Tahrip Etmeleri / 365
Eyyûbîler'in Silvan'daki Eserleri / 366
Bundan Sonraki Olaylar / 372
XII., XIII. ve XIV. Yüzyılda Diyarbakır'da Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı / 373
III. Mardin Artukluları Yönetiminde Diyarbakır / 376
Mardin Artukluları'nın Diyarbakır'daki Eserleri / .378
IV. Timur Hakimiyetinde Diyarbakır / 380
Sekizinci Bölüm: Âmid ve Meyyâfârikîn'de Kesilen Sikkeler / 382
I. Abbasiler Dönemi Sikkeleri / 382
II Meyyâfârikîn Eyyubileri Dönemi Sikkeleri / 384
III. Mervânîler Dönemi Sikkeleri / 387
IV. Anadolu Selçukluları Hükümdarı Rükn el-Din Kılıç Arslan'ın Bir Sikkesi / 389
V. Artukoğulları Sikkeleri / 309
VI. Inaloğulları Sikkeleri / 402
VII. Nisanoğulları Sikkeleri / 404
Bibliyografya / 405
ÖNSÖZ
İl Genel Meclisi Ocak 1960 günkü toplantısında, "Anıtları ve kitabelerini de içeren bir Diyarbakır tarihinin yazdırılıp bastırılmasına, bu konuda Valilikçe yarışma açılmasına, uygun görülen eser sahibine telif hakkı dışında beşbin lira ödül verilmesine" oybirliğiyle karar vermişti (Karar No. 57).
Bu karar uyarınca bir yarışma düzenlenmesi için valilikçe Milli Eğitim Müdürlüğüne yazıldı. Milli Eğitim Müdürlüğü bu yarışmayı 22 Nisan 1960 tarihinde ilân etti. Bu alanda yıllardan beri çalışmakta olduğum için yarışmaya ben de katıldım. Hazırladığım eser, incelenmek üzere 8 Mayıs 1961 gün ve 100—3323 sayılı bir yazı ile Milli Eğitim Bakanlığına gönderildi. Bakanlığın 30 Haziran 1961 tarih ve 613-11082 sayılı yazısına ekli Talim Ve Terbiye Dairesi Başkanlığının 29 Mayıs 1961 gün ve 2352 sayılı raporunda, "Eserin hazırlanmasında bilimsel kaynaklara baş vurulduğu, inceleme metodunun gözönünde bulundurulduğu ve konuların tetkikinde kronolojiye uyulduğu görülmüştür. Ancak, mahallî inceleme ve araştırmalarla ilgili bulunan bu eserin bir kere de valiliğinizce Diyarbakır çevresinin tarihi hakkında bilgi sahibi yetkili kimselere tetkik ettirilmesinin uygun olacağı mütalâa olunur" deniliyordu.
Bu öneri üzerine vilâyetçe bu defa o gün için en yetkili kimseler olan Milli Eğitim Müdür Yardımcısı ve Lise Tarih öğretmeni Suphi Ayduk, Akşam Ticaret Lisesi Tarih öğretmeni İzzettin Yücel, Ziya Gökalp Lisesi tarih öğretmeni Ruhsar Kural'dan oluşan bir kurula kitap tetkik ettirildi. Diyarhakırlı olan bu üç tarih öğretmeni verdikleri 9 Ağustos 1961 tarihli raporlarında, "eserin mükemmel ve eksiksiz olduğunu, basılmaya, ödül ve telif ücretine layık bulunduğunu" belirttiler. Bunun üzerine ödülü aldım. Fakat bu arada vali değişti ve kitabın bastırılması mümkün olmadı. Aldığım bu ödülle kitabın bir özetini Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi Ve Abideleri adıyla 1963 yılında bastırdım. Kitap, büyük bir ilgi gördü. Kısa bir sürede tükendi ve aranır oldu.
10 Ekim 1986 günü Belediye Başkanı - halen Diyarbakır milletvekili - sayın Nuret-ti Dilek ile makamında yaptığımız bir sohbet sırasında, benim tarih kitabının sık sık arandığını, yeni baskısını yapmayı düşünüp düşünmediğimi sorunca durumu arzettim. Diyarbakır belediyesi olarak kitabı bastırmaya hazır olduklarını ifade ve bu işle ilgilenmeyi yardımcılarından Necdet Özgüler'e rica ettiler. Bunun üzerine hemen işe koyulduk. Kitaoı yeniden gözden geçirdik. Yeni belge ve bilgilerin ışığı altında bazı eklemeler, düzeltmeler yaptık. Belediye meclis ve encümen üyeleri, diğer başkan yardımcıları, belediye başkanlığına vekâlet eden sayın Mehmet Baydur, kitabın baskısı süresince destek ve yardımlarını esirgemediler. Böylece kitabın gün ışığına çıkması gerçekleşmiş oldu. Cümlesine teşekkür ederim.
Kitap iki ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt, başlangıçtan Akkoyunlular'a kadarki dönemi kapsıyor. İkinci ciltte AkkoyunluUr'dan günümüze kadar olan dönem ele alınmıştır. Arapça kitâbelerin büyük bir kısmı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih—Coğrafya Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Araştırma Görevlisi, Silvan'ın yetiştirdiği değerli bilim adamı M. Faruk Toprak tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Kitaptaki resimlerin çoğu arkadaşım Adil Tekin'e aittir. Diyarbakır'ı tanıtma yolunda büyük çabalar sarfeden Diyarbakır’ın bu değerli evlâdı, Eğil, Zülkarneyn, Dakyanus kalelerinde, Bırkleyn mağaralarında, Devegeçidi köprüsünde yaptığımız çalışmalara bizzat katılmış, bu tarihî eserlerin fotoğraflarını çekmek suretiyle yardımlarını esirgememiştir. Arkadaşım Abdüsset-tar Hayati Avşar, cami ve surlardaki kitâbelerin yerinde tesbit ve okunuşlarında yardımcı olmuştur. Her üçüne de teşekkürü mutlu bir görev sayarım.
Kitabın eksiksiz, hatasız olması için yerli ve yabancı bütün önemli kaynaklara baş vurulmuş, gerekli dikkat ve gayret gösterilmiştir. Buna rağmen mükemmel bir eser olduğu iddiasında değiliz. Elbette bazı hatalarımız, yeterince bilgi veremediğimiz konular, yorumlarken yanıldığımız noktalar olmuştur. Kusurlarımızın iyi niyetimize bağışlanacağını umarız.
Şevket Beysanoğ lu
Sunuş
Doç. Dr. Ahmet Bilgin
Diyarbakır Büyükşehir
Belediye Başkanı
Belediyelerin asli görevi, şehrin fiziki alt yapısı yanında, kültürel alt yapısı ile de ilgilenmektir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak ilim ve kültür alanında, şehrimizin yetiştirdiği değerlerin, unutulmadan yeni nesillere aktarılmasını bir görev telakki ediyoruz.
Diyarbakır, yetiştirdiği kültür, sanat ve ilim adamları ile belki de dünyanın sayılı metropollerinin ulaşamadığı bir kentimizdir. Süleyman Nazif, Ali Emiri, Cahit Sıtkı Tarancı, Munis Faik Ozansoy ve Şark Bülbülü Celal Cüzelses. Günümüzün şiir ve nesir ustaları Sezai Karakoç, Orhan Asena, Ahmet Arif. İşte bir çırpıda sayılı veren ilim, kültür ve sanat adamları.
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı olarak Diyarbakır'a geldiğimde, şehri alt yapı hizmetleri bakımından ihmal edilmiş bir durumda bulduk. Yollar köstebek yuvasına dönmüş,şehir içme suyundan yoksun hava kirliliği had safhada, ulaşım yetersiz yeşil alanlar yok denecek düzeyde, şehirleşme sağlıksız bir durumda idi. bütün gücümüzle şehrimizin eksik ve yetersiz olan alt yapısını yeniden yapmaya koyulduk. Kısa bir sürede Hat boyu adı verilen pislik yuvasını düzenleyerek yol haline getirdik. Şehrin su problemini çözmek için adımlar attık. Ofis alt-üst geçit inşaatı hızla devam ediyor. Hava kirliliği ile açtığımız savaşı kazandık. Şehrin havası artık tertemiz. Şehrin bir çok yerine park ve bahçeler yaparak yeşil alanları arttırdık. Şehrin bütün yollarını asfaltla kapladık. Burada sayamadığımız daha pek çok alt yapı hizmetlerini gerçekleştirmiş olduk.
Bütün bunları yaparken, Diyarbakır'ın kültürel alt yapısının da ihmal edilmiş olduğunu gördük. Bir yandan fiziki yapı çalışmalarımızı sürdürürken, diğer yandan da şehrimizin kültürel kimliğini ortaya çıkaracak çalışmalara ağırlık verdik.
Kültür ve Sanatın, birlik ve beraberliğin sağlanmasında büyük rol oynadığına inanan Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, vatandaşlarının kültür ve sanat ortamında yan yana, gönül gö-nüle olması için elinden geleni yapmaktadır. Kültür zenginliklerimizi gelecek kuşaklara aktarmanın bir yolu da inceleme ve araştırma eserleridir.
Diğerli araştırmacı Şevket Beysanoğlu tarafından hazırlanan "Anıtları ve Kitabeleri ile DİYARBAKIR TARİHİ" isimli bu eser üç ciltten meydana gelmiştir. Birinci ciltte başlangıçtan Ak-koyunlular dönemine kadar, ikinci ciltte Akkoyunlulardan Cumhuriyet dönemine kadar, üçüncü ciltte ise Cumhuriyet dönemi Diyarbakır tarihi ele alınmıştır.
Tarihi olaylar bir kronoloji örgüsü içinde anlatılırken dönemin eserleri, anıtları, kitabeleri yanında bilim, kültür, sanat ve ticaret hayatı üzerinde de durulmuştur.
Şevket Beysanoğlu'nun daha önce de basılan bu eseri, Diyarbakır Büyükşehir Belediye-si'nin kültür ve sanat alanında başlattığı hamlesinin bir ürünüdür. Eserin hazırlanmasında emeği geçenlere şükran hislerimi ifade ederken,
Gelecek günlerde yeni eserlerle karşınızda olmak dileğiyle başta Diyarbakırlı hemşehrilerim olmak üzere hepinize saygılar sunarım.
Üçüncü Basılış İçin Birkaç Söz
Kitabımızın ilk baskısının "Önsöz"ünde, "Kitap iki ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt başlangıçtan Akkoyunlular'a kadarki dönemi kapsıyor, ikinci ciltte Akkoyunlular'dan günümüze kadar olan dönem ele alınmıştır" demiştik.
Bugüne kadar yayımlanmış olan Diyarbakır tarihlerinin tümü, Diyarbakır'ın Osmanlı İmparatorluğuna katılışına kadar olan bilgileri içermekte olup Osmanlı dönemine ait olaylara yer vermemişlerdir. İkinci cildi baskıya hazırlarken, Osmanlı döneminin üç yüz sayfayı aşkın bir ölçüye geldiğini gördük. Bu nedenle Cumhuriyet dönemini, kitabın üçüncü cildi olarak yayımlamayı uygun bulduk. Aslında, elimizdeki belgeler ve başvurduğumuz kaynaklar pek sınırlı idi. Mükemmel bir Osmanlı Dönemi Diyarbakır tarihi için en büyük kaynak Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunmaktadır. Bunların taranması, ilgili belgelerin ortaya çıkarılarak okunması, incelenmesi için bir kişinin gücü, bilgisi ve hattâ ömrü yetmez. Bizim çalışmalarımız bir başlangıçtır. Bizden sonraki kuşaklar, eksiklerimizi tamamlayacak, belgelere dayalı yeni yeni bilgiler ekleyeceklerdir.
Kitap beklenilenin çok üstünde bir ilgi gördü. Sevgili hemşehrilerimden, değerli okurlarımdan bir hayli mektup aldım. Basında birçok tanıtma yazıları yayımlandı. Bu arada bazı tarihçi dostlarım, kitaba, Âmid ve Meyyâfârikîn'de kesilen sikkelerin konulmamasını bir eksiklik olarak ifade ettiler. Bu konuyu aziz arkadaşım, tanınmış nümizmatlardan İbrahim Artuk ile görüştüm. Sikkelerin tarih bakımından önemine değindiler ve bu boşluğu doldurmak için kitabın birinci cildine girmesi gereken sikkelerin bir bölüm halinde son cilde eklenmesinin yararlı olacağını önerdiler.
Akkoyunlu, Şah İsmail ve Osmanlı döneminde kesilen sikkelere 2. ciltte yer verilmiş idi. Abba-siler, Mervânîler, Inaloğullları, Nisanoğulları, Artukoğulları ve Eyyûbîler dönemlerinde Âmid ve Meyyâfârikîn'de kesilen sikkeler ise Birinci cildin sekizinci bölümünü oluşturuyor. Böylece bir eksikliğimizi daha gidermiş olduk.
Kitabın birinci baskısının gerçekleşmesi için Belediye bütçesine gerekli ödeneğin konulmasında meclis üyesi Avukat Hamit Karakoç'un büyük gayretleri oldu. Diyarbakır'ın bu değerli evladı kitabın basılmış şeklini görmeden ebediyete göçtü. Onu rahmetle anıyoruz.
Belediyenin o tarihteki muhterem başkanı Turgut Atalay ve yardımcıları, meclis üyeleri yardım ve desteklerini esirgemediler. Onlara teşekkürü de bir borç bilirim.
Kitabın ikinci ve üçüncü basılışları Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Doç. Dr. Ahmet Bilgin döneminde gerçekleşti. Bu dönem, aynı zamanda belediyenin, Diyarbakır'ın tanıtılmasına, bu amaçla çeşitli kitaplar bastırılmasına, sempozyumlar, paneller, festivaller, toplantılar düzenlenmesine önem verdiği bir dönemdir. Belediye teşkilatı kurulduğu tarihten beri Diyarbakır, tarihine, kültürüne çeşitli yönleriyle tanıtılmasına böylesine hizmet eden bir başkan görmemiştir. Bu nedenle değerli başkan ve mesai arkadaşlarını kutlamayı, başarılarının devamını dilemeyi bir görev sayıyoruz.
Cumhuriyet dönemi olaylarını kapsayan üçüncü cildin basılışının Cumhuriyetin 75. Kuruluş yıldönümüne rastlaması mutlu bir tesadüf olmuştur.
Atatürk'ün dedikleri gibi, "Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa, değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır". Bu özdeyiş, bütün çalışmalarımıza ışık tutan bir ilke olmuştur. Doğru ve gerçek bildiklerimizi yazmaya çalıştık. Buna rağmen, bazı eksik kalan veya yanlış değerlendirilen konular, olaylar bulunabilir. Bunların iyi niyetimize bağışlanacağını ummaktayız.
Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Tarihi, Anıtları Ve Kitabeleri Üzerine Yapılan Çalışmalara Toplu Bir Bakış
Diyarbakır tarihi üzerine yapılmış çalışmalardan tesbit edebildiklerimizin ilki Süryani Mar-Yeşua'nın Vafeayi’nâme'sidir. Mar-Yeşua, Diyarbakır'a yakın "Zuknin" (Şimdiki harabe : Zoğni) köyünün manastırında rahib idi. Kendisinin soyca bu köyden olduğu sanılmaktadır. Yazar, "Urfa, Amid ve bütün Mezopotamya'daki felâket zamanına aid tarih" adını verebileceğimiz bu Vakayi'nâme'sm, Edes (Urfa) şehrindeki bir kilisenin başrahibi Sergius'un isteği üzerine kaleme almıştır. Eserin üçte ikisini oluşturan 494 - 506 tarihleri arasındaki 12 yıllık olaylar bölümü, Amid (Diyarbakır), Urfa ve çevresinde geçen Sasanlı - Bizans savaşları ile buraların işgalde uğradığı felâketleri biricik yerli şahid olarak tesbit etmesi bakımından son derece değerlidir. Kitap, Cambridge Üniversitesi Arab dili ve edebiyatı profesörlerinden W ’Vright tarafından Süryaniceden İngilizceye çevrilerek 1882 tarihinde bastırılmıştır. Bu İngilizce metin Muallâ Yanmaz tarafından Türkçeye tercüme edilerek Diyarbakırı Tanıtma Derneğince 1958 yılında yayımlanmıştır. Kitap, Kırzıoğlu M. Fahrettin tarafından eklenen notlarla birlikte VIII -t- 71 sahifedir.
İkinci eser, Ortaçağın ünlü tarihçilerinden SilvanlI İbnü'l-Ezrak'ın Tarihti Meyyâ-' târikin Ve Amid adlı eseridir. Türkiye tarihi yerli kaynakları arasında önemli bir yeri olan bu yazma eserin biri mufassal, diğeri muhtasar olmak üzere, bilinen tek nüshaları British Museum kitaphğtndadır (Or. 5803, 6310). Mufassal nüsha 418 sahifedir ve her sahifede 23 satır vardır. Muhtasar nüsha ise 280 sahifedir ve her sahifesi 13 satırdan oluşmaktadır. Eser ve yazarı hakkında ilk ayrınt/lı ve kapsamlı tanıtma yazısını İngiliz müsteşriki (doğubilimcisi) H.F. Amedroz yayımlamıştır (*).
Yerli ve yabancı birçok tarih yazarının çalışmalarında kaynak olan bu eserin yazarı İbnü'l-Ezrak, h. 510 yılı Şevval (m. 1117 yılı Şubat) ayında Meyyâfârikîn (Silvan)'de doğdu. Soylu bir aileye mensuptu. Dedesi Ebu'l Haşan Reis Ali b. Ezrak, Muhammed b. Cehîr'in vezirliği sırasında Silvan'da ve Mervânî devletinin son yıllarında Hasankeyfte nâzırlık yapmış bir kişiydi.
İbnü'l-Ezrak'ın çocukluğu Silvan'da geçmiş, öğrenimini tamamlamak için Bağdadâ gitmiş, buradaki tanınmış hocalardan ders almıştır. Mardin, Cezire, Musul, Ahlat, Maden, Dımışk ve Gürcüstan'a geziler yapmıştır. Bu gezileri ne amaçla yaptığı bilinmemekle beraber bazıları hakkında kendi eserinden yararlanarak sebebini anlamak mümkün oluyor. Meselâ h. 542 (m. 1147/48) yılında Maden'e gidip oradan Mardin ve Meyyâfârikîn Artuklu Emîri Temürtaş adına basılacak para için bakır satın alması, h. 544-45 (m. 1149/1150) nenelerinde Musul'a giderek orada yine aynı hükümdar adına demir satışını idare etmesi, onun buralara ticarî amaçlarla gittiğini ve Artuklu Beyliği'nin ticarî işlerini yürüten bir görevde bulunduğunu gösterir.
.....
(1) Amedroz, Three Arabic MSS of' the history of the city of Meyyafâriqin(Meyyâfârikîn şehri tarihi hakkında üç yazma) Journal of the Royal Asiatıc Society, 1902, sf 784-812
Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Tarihi - I
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Kültür ve Sanat Yayınları
Anıtları ve Kitâbeleri ile
Diyarbakır Tarihi
Başlangıçtan Akkoyunlular'a Kadar
Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Kültür Ve Sanat Yayınları 1998
Yapım:
MN Tanıtım
Ankara-1998
Birinci Cilt
(Yeni ilavelerle 3. basılış)
Irmak Matbaası
Ankara -1998
1. Basılış: 1987
2. Basılış : 1996
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Diyarbakır’ı Tanıtma Yayınları: 1
