“Zorunlu Göç” ile Yüzleşmek: Türkiye’de Yerinden Edilme Sonrası Vatandaşlığın İnşası
Yerinden olan ve/veya yaşadığı yerleri terketmek durumunda kalan herkes için yeni kurulacak hayat bir ‘zorunluluk’tur. Büyük tarihsel ve coğraŞ değişimlerin insan gruplarını sık sık bu kararın eşiğine getirdiği ise bir sır değil... Ancak ‘zorunluluk’ yeni hayatın kurulması gereğinden ziyade, siyasi nedenlerle eski hayatın sürdürülememesini ima ediyorsa, bunun ardında bizzat o toplumun basiretsizliğinin yattığını görmek gerekiyor.
Nitekim mal varlıklarını kaybedip, kültürel köklerini geride bırakarak Türkiye’nin doğu ve güneydoğusundan batısına akan yüzbinlerce insan, gerçekte bir ‘Kürt sorunu’nun varlığının ötesinde, bu sorunun arka planındaki ideolojik tıkanmaya gönderme yapıyor. Dar ve devletçi bir milliyetçilik çerçevesinde oluşan resmi vatandaşlık kimliğinin kuşatamadığı var oluş hâlleri, her yerde olduğu gibi, Türkiye’de de sorun üreten ve sorumluluğu toplumsal çeşitliliğe yükleyen tıkanık bir devlet siyasetiyle sonuçlanmış gözüküyor.
Bu ayrımcı bakışı yadırgamayan, on yıllar boyunca görmezden gelen, üreyen çatışmacı ortamı kendi huzuru açısından bir tehdit algılayarak meseleyi anlama gayretinden kaçınan toplumun da bu yaşananlarda önemli bir sorumluluğu var... ‘Zorunlu göç’ün beklenmedik bir doğal afet olmayıp, bizzat bizlerin, yani sivil toplumun, payının da olduğu onur kırıcı bir toplumsal başarısızlık olduğunun farkına varmakta yarar var.
Bugün ise önümüzde yapılabilecek olan, yapılması gereken, farklı bir vatandaşlık görevi bulunmakta... Yerinden edilenlerin istedikleri hayatı istedikleri yerde yeniden kurmalarını sağlayacak, devletin vatandaşına ister istemez yaşatmış olduğu sıkıntıları bir nebze telafi edecek ve Türkiye’de farklı kimlikler arasındaki manevi bağı oluşturacak bir güven ortamının sağlanması...
Demokratikleşme Programı çerçevesinde, ülkenin tıkanıklığa sürüklenmiş, sorun hâline gelmiş meselelerine el atan ve bu alanlarda toplumsal rehabilitasyona yönelik projeler geliştiren TESEV, elinizdeki yoğun ve özverili bu çalışma ile, yerinden edilme meselesinin ‘zorunlu göç’ bağlamından kurtarılarak toplumsal sorumluluk temeline oturtulmasını öneriyor. Bu meseleyle yüzleşmenin kendi zihniyetimizle ve o zihniyetin uzantısı olan kimlik, vatandaşlık ve demokrasi anlayışıyla da yüzleşmek olduğunu farkettiğimiz ölçüde, ‘zorunluluk’ olarak sunduğumuz birçok şeyin gerçekte kendi irademiz dâhilinde olduğunu anlayabileceğimizi umuyoruz...
Etyen Mahçupyan TESEV Demokratikleşme Programı
İÇİNDEKİLER
Sunuş / 6 Teşekkür / 7 Kısaltmalar / 9
BÖLÜM I: GİRİŞ / 11 İKİNCİ BASKI İÇİN GİRİŞ / 13 Dilek Kurban
BİRİNCİ BASKI İÇİN GİRİŞ / 18 Dilek Kurban, Deniz Yükseker, Ayşe Betül Çelik, Turgay Ünalan, A. Tamer Aker
BÖLÜM II: YERİNDEN EDİLME SORUNU KONUSUNDAKİ ULUSLARARASI İLKE VE UYGULAMALAR / 25 Sunuş / 27 Ülke İçinde Yerinden Edilme Konusunda Dünyada Durum ve Mevcut Eğilimler / 29 Turgay Ünalan Dünyada Yerinden Edilme Olgusuna İlişkin Politika ve Uygulamalara Eleştirel Bir Bakış / 39 Deniz Yükseker Uyuşmazlık Çözümünde Geri Dönüş, Yeniden Yapılanma ve İyi Örnekler / 47 Ayşe Betül Çelik Ülke İçinde Yerinden Edilme Sorunu: Uluslararası Hukuktaki Gelişmeler ve Ülke Pratikleri / 55 Dilek Kurban Ruhsal Süreçler Açısından Zorunlu Göç ve Yerinden Edilme / 64 A. Tamer Aker
BÖLÜM III: TÜRKİYE’NİN YERİNDEN EDİLME SORUNU: SORUN, MEVZUAT VE UYGULAMA / 69 Turgay Ünalan, Ayşe Betül Çelik, Dilek Kurban
BÖLÜM IV: TÜRKİYE’DE YERİNDEN EDİLME SORUNU HAKKINDA ULUSAL VE ULUSLARARASI KURUM VE KURULUŞLARIN YAPTIKLARI ÇALIŞMALAR / 93 Sunuş / 95 Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Türkiye’de Yerinden Edilme Sorununa Yaklaşımları / 97 Ayşe Betül Çelik Türkiye’nin Yerinden Edilme Sorununun Uluslararası İnsan Hakları Kurum ve Kuruluşlarındaki Yansımaları / 104 Dilek Kurban Türkiye’de Yerinden Edilme Olgusu Hakkında Yapılan Bazı Araştırmaların Bulguları / 125 Deniz Yükseker Türkiye’de Yerinden Edilme, Ruh Sağlığı ve Halk Sağlığı: Yapılan Çalışmalar, Beklentiler ve Engeller / 136 A. Tamer Aker
BÖLÜM V: TESEV ARAŞTIRMA GRUBU’NUN TÜRKİYE’NİN YERİNDEN EDİLME SORUNU KONUSUNDA YAPTI⁄I ALAN ARAŞTIRMALARI / 143 Sunuş / 145 Diyarbakır’da Yerinden Edilme Sorunu: Geri Dönüş, Kentsel Sorunlar ve Tazminat Yasası’nın Uygulamaları / 148 Deniz Yükseker Batman İli Alan Araştırması Değerlendirmesi: Ülke İçinde Yerinden Edilmenin Sosyo-Ekonomik Sonuçları ve Geri Dönüş Önündeki Engeller / 177 Ayşe Betül Çelik Batman İli Alan Araştırması Değerlendirmesi: Tazminat Yasası’nın Uygulaması / 196 Dilek Kurban Yerinden Edilme ve Sosyal Dışlanma: İstanbul ve Diyarbakır’da Zorunlu Göç Mağdurlarının Yaşadıkları Sorunlar / 220 Deniz Yükseker Hakkâri İli Alan Araştırması Değerlendirmesi: Yerinden Edilmenin Nedenleri, Ruhsal ve Toplumsal Sonuçları ve Geri Dönüş Süreci / 238 A. Tamer Aker Hakkâri İli Alan Araştırması Değerlendirmesi: Tazminat Yasası’nın Uygulamasının Sonuçları / 249 Dilek Kurban
BÖLÜM VI: SONUÇ / 267 Dilek Kurban, Deniz Yükseker, Ayşe Betül Çelik, Turgay Ünalan, A. Tamer Aker Yerinden Edilme Sorununun Çözümüne Doğru: Toplumsal Mutabakat ve Rehabilitasyon / 269 Türkiye’de Ülke İçinde Yerinden Edilme Sorunu: Çözüm Önerileri / 278
Tablolar / 281 Tablo 1: 2005 Yılı Sonu İtibariyle Yerinden Olmuş Kişilerin Kıtalara Dağılımı / 285 Tablo 2: 31 Aralık 2005 İtibariyle Tazminat Yasası’na Başvuruların Durumu (Seçilmiş İller) / 286 Tablo 3: Mayıs 2006 Sonu İtibariyle Tazminat Yasası’na Başvuruların Durumu / 287 Tablo 4: Diyarbakır Zarar Tespit Komisyon Başkanlığı’nın 28.04.2006 Tarihine Kadar Yaptığı İşlemler / 288 Tablo 5: Batman Zarar Tespit Komisyon Başkanlığı’nın 14.06.2006 Tarihine Kadar Yaptığı İşlemler 288 Tablo 6: Ülke Genelinde Yeşil Kart Sahipliği / 289 Tablo 7: Ülke Genelinde ve KDRP İllerinde Yeşil Kart Sahiplerinin Oranları / 289 Tablo 8: 2004 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri Açısından KDRP İlleri ve Türkiye Genelinin Karşılaştırılması / 289 Tablo 9: Hakkâri Zarar Tespit Komisyon Başkanlığı’nın 31.01.2006 Tarihine Kadar Yaptığı İşlemler / 290
Ekler / 291
Raporun Söyleyemedikleri, Hacettepe Raporu Üzerine Bir İnceleme / 293 Dilek Kurban İçişleri Bakanlığı’na Açık Mektup: Bir Vatandaşlık Hakkı Talebi / 297 Dilek Kurban
Kaynakça / 300
Yazarların Özgeçmişleri / 312
İKİNCİ BASKI İÇİN GİRİŞ
Elinizdeki, birinci baskısı Haziran 2006’da yayımlanan kitabın ikinci baskısıdır. Kitabın birinci baskısından bu yana geçen yaklaşık iki sene boyunca Türkiye’nin genelde Kürt sorunu özelde ise zorunlu göç (veya ülke içinde yerinden edilme) sorununu ilgilendiren bir dizi önemli siyasi, sosyolojik ve hukuki gelişme meydana geldi. Bu gelişmelerin kapsamlı bir değerlendirmesini ve bu kitapta yer alan bilgilerin ayrıntılı güncellemesini yapmak, zaman ve kaynak sıkıntısı nedeniyle mümkün olamadı. Ancak, son iki senede yaşanan olumlu ve olumsuz bütün gelişmeler, bu kitapta yer alan tespit ve önerilerin güncelliğini koruduğunu göstermektedir. Kitabın ikinci baskısı için kaleme alınan bu giriş yazısının amacı, son iki senede yaşanan gelişmelerin kısa bir değerlendirmesini yapmaktır.
2007, Türkiye için birçok açıdan oldukça kritik bir sene oldu. Bu yazının kaleme alındığı Mart sonu itibarı ile 2008 senesi için de aynı değerlendirmeyi yapmak mümkün görünüyor. Avrupa Birliği’nin (AB) 1999 yılında Türkiye’yi üyelik için resmen aday ülke ilan etmesi ile başlayan ve Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) 2002 yılında hükümete gelmesi ile hız kazanan reform süreci, 2005 ortalarından itibaren yavaşlayarak 2007 senesinde durma noktasına geldi. Bu durum, birkaç nedenden kaynaklandı. Bazı Avrupa ülkelerinde Türkiye’nin AB üyeliğine karşı toplumsal muhalefetin artması AKP Hükümeti’ni Türkiye’deki AB karşıtı çevrelere karşı oldukça zor durumda bıraktı ve reform sürecine devam etmesini siyaseten güçleştirdi.
Ayrıca, AKP’nin, Kasım 2007’de yapılması planlanan ancak aşağıda ele alınan gelişmeler sonucunda öne alınarak Temmuz 2007’de gerçekleştirilen, genel seçimlerde milliyetçi oyları alma arzusu nedeniyle reformlara devam etme istek ve iradesini büyük ölçüde kaybetmesi de bu süreçte önemli bir rol oynadı…
Dilek Kurban
“ZORUNLU GÖÇ” ile YÜZLEŞMEK: Türkiye’de Yerinden Edilme Sonrası Vatandaşlığın İnşası
TESEV Yayınları
Yayına Hazırlayanlar: Elif Kalaycıoğlu - Elif Ege
ISBN: 978-975-8112-77-7
Kapak Tasarım: Bora Tekoğul
Kapak Fotoğrafı: Recep Kavuş Batman, Beşiri İlçesi’ne bağlı Kuşçukuru (Fekiran) Köyü
Grafik uygulama: Myra
Basım Yeri: AKB Matbaa 0216 391 55 35
Bu kitabın hakları saklıdır. Kitabın hiçbir bölümü Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı’nın (TESEV) izni olmadan, hiçbir elektronik ve mekanik formatta ve araçla (fotokopi, kayıt, bilgi depolama vd.) çoğaltılamaz.
Bu kitapta yer alan görüşler yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEV’in görüşleriyle bire bir örtüşmeyebilir.
Bu kitabın yayımlanması ve tanıtılmasındaki katkılarından ötürü Açık Toplum Enstitüsü – Türkiye’ye ve TESEV Yüksek Danışma Kurulu’na teşekkürü borç biliriz.
1. Baskı, Haziran 2006 2. Baskı, Mart 2008
Dilek Kurban: Lisans derecesini Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü'nden, insan hakları alanındaki yüksek lisans derecesini ise Columbia Üniversitesi Uluslararası ve Kamu İlişkileri Fakültesi’nden aldı. Daha sonra, Columbia Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden Hukuk doktoru derecesi ile mezun oldu. TESEV Demokratikleşme Programı’nda Program Yöneticisi olan Kurban’ın, azınlık hakları hukuku, Türkiye’de azınlık hakları ve Avrupa insan hakları hukuku konularında bilimsel dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunuyor.
Deniz Yükseker: Koç Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olan Deniz Yükseker’in, “bavul ticareti”ni incelediği bir kitabı ile uluslararası kayıtdışı ekonomi ve zorunlu göç üzerine makaleleri bulunuyor.
Ayşe Betül Çelik: Ayşe Betül Çelik 2002 yılında Binghamton Üniversitesi’nde Siyaset Bilimi doktorası almıştır. Halen Sabancı Üniversitesi’nde siyaset bilimi ve uyuşmazlık çözümü alanlarında ders vermekte olan Çelik, doktora tezini İstanbul’daki hemşehri ve Kürt dernekleri üzerine yazmıştır. Etnisite, Kürt sorunu, zorunlu göç ve çatışma sonrası yeniden yapılanma üzerine bilimsel dergilerde yazıları bulunmaktadır.
Turgay Ünalan: Lisans derecesini Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde Psikoloji Bölümü’nden, master ve doktora derecesini Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ekonomik ve Sosyal Demografi Anabilim Dalı’ndan aldı. Nüfus Etütleri Enstitüsü’nde halen Sosyal Demografi alanında doçent olarak görev yapmaktadır. Ünalan, ülke çapında çok sayıda nüfus araştırmasına katılmış ve ulusal ve uluslararası birçok kısa dönemli eğitim programına eğitici olarak katılmıştır. Mevcut ilgi alanları arasında araştırma metodolojisi, nüfus ve kalkınma göstergeleri, iç ve dış göçler sayılabilir.
A. Tamer Aker: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun olan Aker, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde Psikiyatri uzmanlık eğitimini tamamlamıştır. Halen Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Ana Bilim Dalı’nda Psikiyatri Profesörü olarak görev yapmaktadır. Aker’in halk sağlığı alanında yüksek lisans (master) derecesi vardır. Özellikle ruhsal travma, afetler, toplum ruh sağlığı, epidemiyoloji ve bilişsel – davranışçı terapiler ilgi alanlarıdır.
