Türkiye’nin Avrupa Birliği Yolundaki Engeli Kürt Sorunu
Kemal Uzun
Pro Humanitate
Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde, ilkokul öğretmenliği, ilköğretim müfettişliği, yöneticilik ve eğitim uzmanlığı(l) gibi değişik görevlerde, toplam 18 yıl çalışan ben, bu sürenin dört yılını, ilkokul öğretmeni olarak Ağrı’da, üç yılını da, ilköğretim müfettişi olarak Muş’da, devletin, “Kürtleri asimile etme” politikalarına, katkı sunmakla geçirdim. 1960’ların sonlarına doğru gerçekleri görüp, yaptıklarımın eğitimle, demokrasiyle ve insan haklarıyla bağdaşmadığını kavrayınca, ciddi boyutlarda vicdan azabı çekmeye başladım. Daha da önemlisi, öğrencilik yıllarımda, resmi ideoloji tarafından tek yanlı olarak eğitildiğimi ve bu doğrultuda kullanıldığımı tesbit ettim. O tarihlerden itibaren de, devletin, bu ve benzeri antidemokratik politikalarına karşı mücadele çizgisinin içinde buldum kendimi. Bu çizgimi, devletin demoratikleşmesi gerçekleşinceye kadar da devam ettirme amacındayım. Ancak, asimilasyon süreçlerinde yaptığım haksızlıklardan ötürü Kürt halkından ve benzer sorunları yaşayan diğer halklardan özür diliyorum.
İçindekiler
Giriş / 9 Türkiye’nin Farklılıklara ve Azınlıklara Yönelik Politikaları
Kavramları, Anlamları Dışında Kullanmak / 17 Gerçekleri Değiştirebilir mi? Bu Tanımlara Göre, Kürtleri Hangi Kategoriye Yerleştireceğiz? / 21 Konuya Bir de Tarih Penceresinden Bakalım / 22 Kürtlere, BM’in Internet Sayfasında da Yer Veriliyor / 27 Lozan Antlaşması, TC’nin ‘Can Kurtarma Yeleği’ mi? / 28 Lozan’daki Anlayış, Geçerliliğini Çoktan Yitirmiştir / 31 Türkiye, Lozan Antlaşmasını bile işine Geldiği Gibi Yorumluyor / 33 Lozan’a Göre, Türkiye’deki Değişik Halk Gruplarına Tanınan Hakların, Pratiğe Yansıması Nasıl Olmuştur / 34 Devlet, Ne Zamandanberi Türkiye’de Yaşayan Herkesi Türk Saymaktadır? / 37 ötekini “Red ve İnkar Etme” Anlayışı, önce Anayasaya Yerleştirilmiştir / 45 Bu Aşamadan Sonra, Artık Herşey Türkler ve “Türklük" İçindir / 48 Siyasi Partiler, Siyasi Liderlerden Farklı Olur mu? / 57 Genelkurmayın Görüşleri Farklı mı? / 60 Resmi Çevreler Böyle, ama Ticaret ve Sanayi Buıjuvazisi Biraz Farklı Düşünüyor / 63 Yargı Organlarının Yaklaşımlarına Gelince / 65 Türkiye’de Sancı ve Çelişki Kolay Kolay Biter mi? / 70 Yasalar, Hukuka Uygun Olmazsa, Yargıçların İşi Zor / 71 Devlet, Dil ve Kültür Üzerinde Neden Bu Kadar Fazla Duruyor? / 75 Kişilik Gelişiminde Dilin, özellikle de Anadilin Önemi Çok Büyüktür / 75 “Türkleştirme” Politikalarının Eğitim ve Kültür Alanına Yansımaları / 78 Şövenistçe Yaklaşımlara Sadece Irk Temelinde mi Rastlanıyor? / 82 Türkler Yüceltilirken, Türkiye’deki Diğer Halklar İçin Neler Söyleniyordu? / 83 Türk Kimliğinin Yüceltildiği, ötekilerin İse Aşağılandığı Bir Toplumda Yaşayan Çocukların Kişiliği Sağlıklı Gelişebilir mi? / 87
Farklılıklara Yaklaşımda, Uluslararası Durum Nasıldır? / 98 A-Birleşmiş Milletler Tarafından Hazırlanan Belgeler / 99 1) Birleşmiş Milletler Antlaşması / 100 2) Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannemesi / 101 3) Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi ile Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi / 102 4) Çocuk Haklarına Dair Sözleşme / 103 5) Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme / 105 6) Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi / 107 7) Ulusal ya da Etnik, Dinsel, Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin Bildirge / 108 Bireysel, Grup ve Kollektif Haklar Konusunda Yaşanan Kavram Kargaşası / 109
B-Avrupa’lı Kurum, Kuruluş ve Devletlerin Soruna Yaklaşımları Nasıldırr? / 111 1) AGİK Helsinki Nihai Senedi / 112 2) AGİK Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı / 113 3) Azınlık Haklarında Yeni Bir Adım AGİK Kopenhag Sözleşmesi / 114 AB’ne Giriş İçin Anahtar Rol Oynayan, Kopenhag Kriterleri / 117 AB’nin Kapısında Bekleyen Türkiye, Kopenhag Kriterleri Gibi Bir Anahtarı Gerçekten Kullanmak İstiyor mu? / 120 Avrupa Konseyi’nin, Kültürel Haklarla İlgili Yaptığı İki Önemli Sözleşme / 122 a) Avrupa Bölge ve Azınlık Dilleri Sözleşmesi / 123 b) Ulusal Azınlıkların Korunması Hakkında Çerçeve Sözleşmesi / 126
C- Kültürel hakları Kullanma Konusunda AB Ülkelerinin Genel Yaklaşımları / 129 I) Dil Yönünden Bağdaşık Ülkeler F. Almanya / 131 II) özümleme (Asimilasyon) Politikası Uygulayan Ülkeler / 132 III) Uluslararası Antlaşmalar Gereğince, Azınlık Dilinde Eğitim Olanağı Tanıyan Ülkeler / 133 1) Avusturya / 133 2) Yunanistan / 133 3) İtalya / 134 IV) Ülkenin Resmi Dilinden Başka Dillere özel Statü Tanıyan Ülkeler / 135 1) Ingiltere / 135 a) Galler Ülkesi / 136 b) Iskoçya / 136 c) Kuzey İrlanda / 137 2) Fransa / 137 a) 1951 Tarihli Dexionne Yasası / 138 b) 1975 Tarihli Haby Yasası / 139 c) 1994 Tarihli Touben Yasası / 139 3) İsveç / 140 a) Laponlar (Samerler) / 141 b) FinlandiyalIlar / 142 V) Bölgesel özerklik Tanıyan Ülkeler / 142 1) Fransa, Yarı Özerklik Statüsü Olarak Korsika Örneği / 142 Matignon Antlaşması / 145 2) ispanya / 148 a) Bask Ülkesi / 151 b) Katalanya / 152 c) Galiçya / 152 VI) Bölge- Dil Ayrımı Uygulayan Ülkeler / 153 1) Belçika / 154 a) Federal-Merkezi Organların Durumu / 156 b) Toplulukların ve Bölgelerin Durumu / 157 2) İsviçre / 159 VII) Birden Fazla Resmi Dilin Bulunan Ülkeler / 160 Finlandiya / 161
D- Avrupa’nın Yeni Örgütü, Avrupa Birliği (AB) / 161 Avrupa Birliği Yolu Üzerinde Bir Kaza / 167 Türkiye'nin, Katılım Ortaklığı Belgesi’ne Karşı Tavrı / 169 Kürtler, Her Zamanki Gibi Yine, “Red ve İnkara Hayır” Diyorlar / 171 Bir Adım İleri, İki Adım Geri / 171
Sonuç Ekler: / 181 I) Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi / 183 II) Şark Islahat Planı / 193 III) AB’nin, “Türkiye 2000 Katılım Ortaklığı Belgesi (konumuzla ilgili bölümü) / 201 IV) Türkiye’nin “Ulusal Programı” (Giriş ve Siyasi Kriterler Bölümü) / 219 V) Kürtlerin, “AB Ulusal Programı" Olarak Değerlendirilebilecek
Bir Taslak Program Önerisi / 232
Kısaltmalar / 239
GİRİŞ
Bilindiği gibi, Batı Avrupa’nın gelişmiş ülkeleri, bir yandan kendi ulusal devletlerinin varlığını devam ettirirlerken, diğer yandan da yaptıkları plan ve projeler doğrultusunda, uluslarüstü bir “Avrupa Devleti” kurmanın çalışmalarını sürdürüyorlar.
Şimdilik Avrupa Birliği (AB) adı verilen bu ortak devletin bünyesine girebilmek için, toplumsal yaşamın tüm alanlarına ilişkin (sosyal, kültürel, ekonomik, politik, hukuk, insan hakları vb.) belirlenen standartlara uyulması öngörülmektedir.
Önce Avrupa Ortak Pazarı, daha sonra da Avrupa Birliği olarak adlandırılan sözkonusu örgüte Türkiye, ta başlangıcından beri girmek istediği halde, bu isteğini bir türlü gerçekleştiremiyor. Kendisinden yıllarca sonra müracaat eden devletler, Birliğin kapısından içeriye adım atmak üzereyken Türkiye, aday ülkeler listesine ancak 1999’un sonlarında girebilmiştir.
Ancak, bu aşamadan sonra üyelik sorununun boyutları değişmiş ve işler daha da ciddileşmiştir. Hem AB’nin kurumlan, hem de Birliğe üye ülkeler ayrı ayrı Türkiye'nin tam üyeliğe kabul edilebilmesi için yapması gerekenleri hatırlatmaya başlamışlardır.
Durumun böyle olması, Türkiye resmi çevreleriyle, bu çevreleri koşulsuz olarak destekleyenleri hayli sinirlendiriyor. Söz konusu çevreler, üyelik işlemlerinin gecikmesinde AB ülkelerini kusurlu sayıyorlar. Bu nedenle de, birlik üyesi ülkelere verip, veriştiriyorlar. Söylenmedik söz bırakmıyorlar.
Olayın iç yüzünü irdeleyip, kendilerinden kaynaklanan sorunların çözümü için daha çok çaba göstermeleri yerine, Türkiye halklarının dini ve milli duygularını okşayarak, onlardan 'politik' destek almanın yollarını arıyorlar. Bu amaçla, kamuoyunu yanıltmaya yönelik “onlar, Hıristiyan kulübü oldukları için bizi aralarına almak istemiyorlar” şeklinde gerekçeler ileri sürüyorlar. Aslında, bırakalım uluslararası örgütlere üye olmayı, sıradan bir derneğe üye olmanin bile, o derneğin tüzük ve kurallarına uyma koşuluna bağlı olduğunu herkes gibi Türk devlet yetkilileri de çok iyi biliyorlar.
Bir taraftan AB’ne üye olmak için aşırı derecede ısrar ediyorlar, diğer taraftan da üyelik koşullarını yerine getirmiyorlar. Yani, Avrupa’da idam cezasını kaldırmayan tek ülke durumundaki Türkiye, istiyor ki hiçbir ülke kendisine, idam cezasını kaldır demesin. “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 4, 6 ve 7 numaralı protokollerini onaylayın; insan haklarına saygı gösterin; işkenceye son verin; ekonomik dengesizlikleri düzeltin; hukukun üstünlüğünü sağlayın, etnik, dilsel ve dinsel farklılıkların yaşamasına saygı gösterin ve Avrupa için çok önem taşıyan Kopenhag Kriterleri’ne uyun” demesin.
Açıkçası, AB’ne üye olmak için gerekli koşulların yerine getirilip, getirilmediğine bakılmadan, Türkiye’nin üyeliği kabul edilsin istiyorlar. Gerçi AB, Türkiye’den yapılması istenen hususları belirleyen Katılım Ortaklığı Belgesi’nde (KOB) bazı ilkelerinden taviz vermiştir ama, bunların süreç içinde değiştirilmesi kaçınılmazdır. Belki de Türkiye’ye verdikleri tavizlerden kendileri bile rahatsız olduklarından, bu ülkeyi sürekli olarak eleştiriyor ve ısrarla Avrupa’nın standartlarına uymaya davet ediyorlar.
AB’nin bu yaklaşımını, kendi iç işlerine müdahale olarak nitelendiren resmi çevreler, AB ülkelerini hem dayatmacı, hem de çifte standartçı olarak suçluyorlar. Hatta daha da ileri giderek,“Türkiye’deki azınlıkların haklarını savunan Avrupa’lılar, kendi ülkelerindeki azınlıkların haklarına sıra gelince, onların haklarını çiğnemekte hiç bir sakınca görmüyorlar” diyerek hem onları eleştiriyorlar, hem de iç kamuoyunu yanıltıyorlar. Bu eleştiriye bakıldığında, insanın aklına şöylesi sorular geliyor:
Gerçekten de AB ülkeleri, kendi sınırları içinde yaşayan etnik, dilsel ve dinsel azınlıkların kültürel haklarını göz önünde bulunduruyorlar mı? Ya da AB ülkeleri Türkiye’deki kültürel farklılıkların korunması ve yaşatılmasını isterlerken, acaba kendi ülkelerindeki benzer sorunları çözebilmişler mi?
Şunu peşinen belirtmek gerekir ki, bu sorulara “evet” diye yanıt verebilmek çok zordur. Çünkü, dünyanın değişik ülkeleri gibi Avrupa ülkeleri de başkalarının haklarını vermek yerine, öncelikle kendi ulusal çıkarlarını gözetmektedirler. Böyle olmasına karşın, bazı Avrupa ülkeleri etnik, dinsel ve kültürel farklılıklarla ilgili sorunları demokratik yöntemlerle çözme doğrultusunda hayli yol katetmişlerdir.
Bu çalışmalara, ulusal düzeyde olduğu gibi uluslararası düzeyde de tanık olunmaktadır. İstenilen boyutlarda olmasa bile, en azından teorik anlamda umut verici gelişmelerin olduğundan ve çabaların varlığından söz edilebilir.
Hem AB platformunda, hem de AB'ne üye ülkelerdeki gelişmeleri Türkiye’nin gerçekleriyle karşılaştırdığımızda, Türkiye’nin, ne oranda haklı veya haksız olduğunu daha kolay anlayabiliriz. Bu anlamda, konuyla ilgili kat edilen mesafeyi tüm boyutlarıyla birlikte kavrayabilmek için gelişmeleri, AB dışına çıkarak, biraz da Birleşmiş Milletler (BM) ve Avrupa Konseyi (AK) bağlamında ele almak gerekiyor.
Biz, bu kitapta onu yapmaya çalışacağız. Genel olarak din, dil ve kültürel açılardan diğerlerine egemen durumda olan ulus mensuplarının, aynı ülkedeki farklı din, dil, kültür ve ulus mensuplarına (kitapta bu sözcüklerin tümü için çoğunlukla azınlık, Kürt veya Kürtler kavramı kullanılmıştır) bakışlarıyla, onlarla ilişkilerinin boyutlarına değinmeye çalışacağız. Yani bir ülkedeki çoğunluk ile azınlıkların ilişkilerini, evrensel hukuk, demokrasi ve insan hakları çerçevesinde ele alacağız.
Böyle olmakla birlikte yine de konuyla ilgili ulusal ve uluslararası belgelerle, tek tek ülkeler bazındaki uygulamaların tümüne yer veremiyeceğiz. Kaldıki bu kitabın amacı da o değildir. Yukarıda da belirtildiği gibi, AB'ne girmek isteyen Türkiye’nin azınlıklara ilişkin politikalarının insan hakları, demokrasi ve hukuki açılardan ne oranda BM, AK ve AB değerleriyle bağdaşıp, bağdaşmadığına bakarken, bu sorunun AB ülkelerinde ne durumda olduğunu da irdeleyeceğiz. Ancak, konuya tüm boyutlarıyla yaklaşıldığında ortaya şöyle bir gerçek çıkıyor: Türkiye’deki tüm azınlıkların durumunu anlatabilmek böyle bir kitabın sınırlarını aşıyor.
Onun için burada, mağdur olan tüm azınlıkların durumunu ayrı ayrı ele almayıp, sadece Kürt sorunu ve Kürtlerin durumunu irdelemeye çalışacağız. Bu anlamda Kürtler’in, egemen ulus ile ilişkilerini tarihselliği içinde ele alıp, bağımsız beyliklerden “yok sayılma” noktasına, hangi politikalar sonucu geldiklerine/getirildiklerine vurgu yapacağız.
Ayrıca, günümüzde çok yaygın bir şekilde kullanılan “uluş, halk, etnik grup, azınlık, bireysel ve kollektif haklar, negatif ve pozitif haklar” gibi kavramları ele alarak Kürt gerçekliğiyle bağını kurmaya çalışacağız. Böylesi bir tercih yapmamız, “diğerlerinin sorunları önemsizdir" şeklinde bir anlayışa sahip olmamızdan değil, aksine gelinen noktada her türlü gelişmenin önünü tıkamış durumda olan “Kürt sorununun çözümü, benzer sorunların çözümünü de beraberinde getirecektir" veya “onların sorunlarının çözümüne de katkıda bulunacaktır” şeklinde bir düşünceye sahip olmamızdan kaynaklanmaktadır.
Şurası açık ki, bugün Kürt sorununun öne çıkmasında belirleyici olan faktör, devletin herkesi “Türkleştirme” politikalarına karşı Kürtler’in uzun soluklu direnmeleridir. Ayrıca gayri müslimlerin, hem devletin, hem de Anadolu’da yaşayan müslüman halkların baskılarına dayanamıyarak zamanla ülkeyi terk etmek zorunda kalmalarının ve azınlık durumundaki diğer müslüman halkların da “Türkleşme” ye gönüllü olarak “evet” demelerinin ya da en azından öyle davranmalarının da Kürtlerin öne çıkmasında, dolaylı bir şekilde etkisi olmuştur. Tüm bunlara karşın, kitapta tartışılmaya çalışılan azınlık haklarının, anlayış bağlamında sadece Kürtleri değil, aksine tüm azınlıkları kapsadığına, vurgu yapma gereğini duyuyorum. Son olarak, kitaba çok sayıda “ek” koyduğum için, beni sabır ve hoşgörü ile karşılayacağınızı umuyorum.
Ayrıca, hazırladığım bu yazının, bir kitap haline dönüştürülmesinde Mehmet Şahin faktörünün önemini belirtmek istiyorum. Enver Karagöz, Ayhan Kutlay ve Osman Derya’ya da, katkılarından dolayı teşekkür ediyorum.
Kemal UZUN Mayıs 2001, KÖLN
Türkiye’nin Farklılıklara ve Azınlıklara Yönelik Politikaları
Türkiye, yaklaşık 65 milyonluk nüfusuyla dil, din ve etnik açıdan çok çeşitlilik gösteren bir ülkedir. Sınırları içinde 20 civarında farklı ana dilin konuşulduğu ve 51 etnik grubun bulunduğu belirtilmektedir. Buna karşın devlet, tek ırk, tek din, tek dil ve hatta tek düşünceden hoşlandığı için bu farklılıkların ortaya çıkmasını istememektedir. Nüfus sayımında, ana dillerin tesbitine ilişkin soru bile sorulmamaktadır, özellikle dil ve etnik farklılıklar birer tabu durumunda olduğundan bu konuda bilimsel araştırma bile yapılamamaktadır. Bu nedenle Türkiye’de farklılıklarla ilgili kesin bilgilere sahip olmak mümkün değildir. Türkiye'de yaşayan halkların nitel ve nicel farklılıkları ne olursa olsun, bunların hakları, devleti o kadar ilgilendirmemektedir.
Türkiye, Lozan ve Türk-Bulgar Dostluk Anlaşmalarına göre müslüman olmayan halklardan sadece Rum, Bulgar, Yahudi ve Ermenileri azınlık saymaktadır. Buna karşın Asuri-Süryani ve Kel-danileri ise azınlık dahi kabul etmemektedir. Daha da kötüsü bu halklar, devletin yaptığı baskılar nedeniyle batı ülkelerine göç etmek zorunda kaldıklarından artık Türkiye'de, varlıklarından bile söz edilmemektedir.
İster azınlık sayılsın, isterse sayılmasınlar; Türkiye’deki müslüman olmayan halkların bugünkü durumları, pek de iç açıcı değildir. Bunlardan, dünyanın herhangi bir bölgesinde, kendi ırklarına ait devletleri olmayanlara azınlık statüsü tanınmadığı için onlar, çoğunlukla Avrupa ülkelerine sığınmışlardır. Azınlık statüsü tanınanlardan Yahudi'ler ile Rumlar, kardeş ülkelerine giderlerken, Ermeniler Avrupa ve Amerika’ya gitmeyi tercih etmişlerdir, örneğin, Türkiye'deki Süryani nüfusu 25 yıl önce 50 bin iken, 1989 yılında 7 bin, bugün ise 3 bin civarında tahmin ediliyor.1
.....
1 Can Dündar, Aktüel, 13.05.2001
Kemal Uzun
Türkiye’nin Avrupa Birliği Yolundaki Engeli Kürt Sorunu
Pro Humanitate
Pro Humanitate Türkiye’nin Avrupa Birliği Yolundaki Engeli Kürt Sorunu Kemal Uzun
