Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi - II Şevket Beysanoğlu Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Akkayunlular, kendilerini, Bayındır boyuna ad verdiği sanılan ve Oğuz Han’nın torunu olarak bilinen Bayındır Han’ın soyundan gelme kabul ediyorlardı. Bu sebebic, Türkiye kaynaklarında" Bayındır Han Oğlanları", İran kaynaklarında" Ba- yındiriyyc " adıyla da anılmışlardır. Hânedamn, Hamza Bey döneminde (1437- 1444) Bayındır damgasını paralara koydurmak suretiyle resmen kullandığı; Uzun Haşan ve halefleri döneminde ise, paralardan başka, Akkoyunlu divanından çıkmış yazılara ve bayraklara da koydurulup daha yaygın bir şekilde kullanıldığı görülmektedir. Akkoyunlu devletinin öz kaynağım oluşturan oymaklar şunlardır: Pürnek, Musullu, Koca Hacılu, Hamza Hacılu, Tabanlu (Dabanlu), Ahmedlu, İzzeddin Hacılu, Haydarlu, Emîrlu, Yurtçu. Bunlara, ikinci derece önemli olan Şcyhlü, Sülevmen Hacılu, Çavundur, Dodurga, Döğer, Karkın, Avşar, Beğdili oymakları da eklenebilir. Bu oymakların Moğol istilâsı üzerine XIII. yüzyılın sonlarında Horasan’dan Azerbaycan’a geldikleri, daha sonra da (XIV. yüzyıl sonlarına doğru) Azerbaycan’dan Elazığ ve Diyarbakır ...
Içindekiler
Dokuzuncu Bölüm: Akkoyunlular Yönetiminde Diyarbakır / 421-507? I. Giriş / 421 II. Akkoyunlu Beyliği / 422 Di. Akkoyunlu Beyliği’nden Akkoyunlu Devleti’ne Geçiş / 427 Akkoyunlu Devleti’nin Gerçek Kurucusu Karayülük Osman Beg / 432 Karayülük’ten Sonra Başlayan Taht Kavgaları / 433” Akkoyunlu Cihangir ile Karakoyunlu Cihanşah’ın Mücadelesi / 435 Uzun Hasan’ın Âmid’i Cihangir’den Alışı / 438 Şeyh Cüneyd’in Bölgede Görünüşü / 440 Şeyh Cüneyd Diyarbakır’da / 440 IV. Akkoyunlu Devleti’nin Genişlemesi / 443 Uzun Hasan’ın Cihanşah ile Savaşı ve Sonuçlan / 443 Başkent’in Diyarbakır’dan Tebriz’e Alınması / 450 Uzun Hasan’ın Son Günleri / 451 Otlukbeli Savaşı / 452 . Uzun Hasan’ın Kimliği, Kişiliği ve Özellikleri / 452 Uzun Hasan’dan Sonraki Olaylar / 456 Akkoyunlu Devleti’nin Çöküşü / 459 ' VI. Akkoyunlular’dan Kalma Eserler ve Kitâbeleri / 463 Ergani Kalesi / 463 Diyarbakır Kalesi / 463 Safa Camii / 467 Hoca Ahmet Camii / 473 Nebi Camii / 473 Şeyh Matar Camii / 480 Lala Bey Camii / 484 Mescitler / 486 Medreseler / 489 ? Tekkeler, Zâviyeler, Hamamlar / 490 Mevlânâ Şeyh Muhammed Türbesi / 491 VB. Akkoyunlular Döneminde Diyarbakır’da Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı / 494 VIII. Akkoyunlular’ın Âmid’de Kestirdikleri Paralar / 502 ,
Onuncu Bölüm: Şah İsmail İdaresinde Diyarbakır / 508-515 Eğil Beyliği / 510 Çermik ve Atak Beylikleri / 511 Tercil ve Kulp Beylikleri / 512 Meyyâfârikîn Beyliği / 513 II. Şah İsmail’in İki Sikkesi / 514
On Birinci Bölüm: Osmanlı İdaresinde Diyarbakır / 516 I. Diyarbakır'ın Osmanlı Birliğine Katılışı / 516 II. Diyarbakır’ın İlk Osmanlı Valisi Bıyıklı Mehmed Paşa ve Zamanı / 542 Fatih Paşa Camii / 542 Bıyıklı Mehmed Paşa’nın Mezar Taşı Kitâbeleri / 552 IH. Yavuz Sultan Selim’in Âmid’de Kestirdiği Sikkeler / 554 IV. Kanunî Sultan Süleyman Döneminde Diyarbakır / 557 İçkale’nin Genişletilmesi / 557 Kanunî’nin Âmid’e Gelişleri / 558 Hamravat Suyu’nun Şehre Getirilmesi / 562 Hüsrev Paşa Camii ve Medresesi / 567 Deliller Hanı / 570 Deva Hamamı / 572 Çardaklı Hamamı / 573 Hadım Ali Paşa ve Eserleri / 574 Ali Paşa Camii / 574 Ali Paşa Medresesi / 584 Vali Rüstem Paşa ve Bir Olay / 588 İskender Paşa ve Camii / 590 Behram Paşa ve Diyarbakır’daki Eserleri / 595 Behram Paşa Camii / 595 Paşa Hamamı / 602 Meryemana Kilisesi Onanını / 602 İlk Yirmi Beş Yılın Bilançosu / 603 1540 Yılında Diyarbakır Şehri Mahalleleri, Hane ve Nüfus Durumu / 604 Sinoğlu Camii / 608 Kanunî Sultan Süleyman’ın Diyarbekir Eyaleti Kanunnâmesi / 610 V. Kanunî Sultan Süleyman Adına Âmid’de Kesilen Sikkeler / 612 VI. Vali Haşan Paşa ve Diyarbakır'daki Eserleri / 615 Haşan Paşa Ham / 617 VB. Özdemiroğlu Osman Paşa ve Türbesi / 621 VIII. Beyliklerin durumu ve bunlardan kalan eserler / 627 Eğil Beyliği / 627 Şerbetin Ham / 628 Kasım Bey Künbeti / 629 Atak Beyliği / 631 Lice’de Vakıf Ahmed Bey Camii / 633 Tercil Beyliği / 634 r Meyyâfârikîn Beyliği / 634 Meyyâfârikîn’de Kara Behlül Bey Camii / 637 Kulp Beyliği / 637 Çermik’te Şah Ali Bey Camii / 638 Çermik’te Beyler Sarayı / 638 IX. Diyarbakırlı Melek Ahmed Paşa ve Camii ile Hamamı / 640 Melek Ahmed Paşa Camii / 642 X. Nasuh Paşa ve Camii / 647 XI. Yeniçerilerin Diyarbakır Ayaklanması ve Sadrâzam Husrev Paşa’nm İdamı / 652 XII. Padişah IV. Murad’ın Âmid’e Gelişi ve Aziz Mahmud’un öldürülmesi / 654 Şeyh Aziz Mahmut’un idamı / 654 IV. Murad’la ilgili Bir Diğer Olay / 660 Aziz Mahmud Urmevî’nin Çarbağ Köşkü / 661 XIII. XVI ve XVII. Yüzyıllardan kalma diğer tarihî eserler / 664 A. Camiler / 664 Kadı Camii / 664 Defterdar Camii / 664 Hanzâde Camii / 665 Paşa Camii / 665 Murtaza Paşa Camii / 665 Arap Şeyh Camii / 667 Hazro Ulu Camii / 669 Hani Ulu Camii / 670 B. Mescitler / 673 Molla Bahaddin Mescidi / 673 Cağaloğlu Mescidi / 673 Salos Mescidi / 673 Dabanoğlu Mescidi / 673 C. Hamamlar / 673 Vahap Ağa Hamamı / 673 Küçük Hamam / 674 Çermik Saray Hamamı / 676 Çüngüş Hamamı / 677 D. Hanlar, Kervansaraylar / .679 Çifte Han / 679 Gevran Ham / 679 E. Köprüler / 680 F. Türbeler / 680 Müslihiddin Lârî Türbesi / 680 Pîr Mansur Türbesi / 681 Cafer Bey Türbesi / 682 Zincirkıran Türbesi / 683 Rıdvan Ağa Türbesi (Kubbesi) / 685 XIV. Selim II. döneminden Sultan İbrahim dönemine kadar Amid Darbhanesinde kesilen sikkeler / 686 XV. XVI ve XVII. yüzyıllarda Diyarbakır’da bilim, kültür, sanat ve ticaret hayatı / 696 XVI. Çeteci Abdullah Paşa ve Çermik’teki medresesi / 701 XVII. Vali Milli Deli Behram Paşa Olayı / 706 XVm. Vali Kurt İsmail Paşa ve Diyarbakır'daki çalışmaları / 712 Kurt İsmail Paşa Camii / 712 Başarıya ulaşamayan büyük bir girişim / 715 Kültür ve eğitim alanlarındaki hizmetleri / .717 Diğer hizmetleri / 719 XIX. Diyarbakır Tarihinde I. Ermeni olayı / 720 Olayların başlaması ve sonuçlan / 726 XX. Vali Halid Bey olayı / 732 XXI. XVm ve XIX. yüzyıllardan kalma diğer tarihî eserler / 742 Râgıbiyye Medresesi / 742 Zübeyde ve Leylâ hanımlar türbesi / 743 Seyyid Haşan Paşa / 748 Kiki Abdi Paşa / 749 Reşit Mehmet Paşa / 749 Esad Muhlis Paşa / 750 Diyarbakır Evleri / 752 Onanlan Bazı Tarihî Eserler / 756 XXII. XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Diyarbakır’da Bilim, Kültür, Sanat ve Ticaret Hayatında Toplumu bir bakış / 757 XXIII. Milli îbralim Paşa’ya karşı iki ayaklanma / .759 Milli İbrahim Paşa’mn sonu / 764 Ve üç belge / 767 XXIV. D. Meşrutiyet ve buna bir tepki / 776 Yeni partiler ve demekler / 779 Meşrutiyet Döneminin İlk Diyarbakır Valisi / 780 XXV. I. Dünya Savaşı Boyunca Diyarbakır / 783 1914 yılı büyük yangım / 783 Diyarbakır'da Seferberliğin ilk günleri / 784 İkinci Ermeni Olayı / 785 Enver Paşa’mn Diyarbakır’a gelişi / 798 Mustafa Kemal’in Diyarbakır'daki Kafkas Cephesi Komutanlığı / 799 Mustafa Kemal Paşa’mn Silvandaki yaşantısı / 808 Mustafa Kemal Paşa’mn II. Ordu Komutan Vekilliği / 812 Mustafa Kemal Paşa’mn II. Ordu Komutanlığı / 813 XXVI. Mütareke ve Millî Mücadele Yıllarında Diyarbakır / 823 Diyarbakır'daki çalışmalar / 828 Diğer faaliyetler ve Sonuçlan / 839 Noel’in Bölgedeki sonuçsuz faaliyetleri / 844
On İkinci Bölüm: Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Yönetimi ; döneminde Diyarbakır / 848 „ Bu Dönemin Diyarbakır Valileri / 850 Ziya Gökalp’ın Sosyal ve Kültürel Çalışmalan / 853 Büyük Zafer’in Diyarbakır’daki Yankılan / 859 Cumhuriyet’e Doğru / 861 Bibliyografya / 862
SUNUŞ
Doç. Dr. Ahmet Bilgin Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı
Belediyelerin asli görevi, şehrin fiziki alt yapısı yanında, kültürel alt yapısı ile de ilgilenmektir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak ilim ve kültür alanında, şehrimizin yetiştirdiği değerlerin, unutulmadan yeni nesillere aktarılmasını bir görev telakki ediyoruz. Diyarbakır, yetiştirdiği kültür, sanat ve ilim adamları ile belki de dünyanın sayılı metropollerinin ulaşamadığı bir kentimizdir. Süleyman Nazif, Ali Emiri, Cahit Sıtkı Tarancı, Munis Faik Ozansoy ve Şark Bülbülü Celal Cüzelses. Günümüzün şiir ve nesir ustaları Sezai Karakoç, Orhan Asena, Ahmet Arif. İşte bir çırpıda sayılı veren ilim, kültür ve sanat adamları. Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı olarak Diyarbakır'a geldiğimde, şehri alt yapı hizmetleri bakımından ihmal edilmiş bir durumda bulduk. Yollar köstebek yuvasına dönmüş,şehir içme suyundan yoksun hava kirliliği had safhada, ulaşım yetersiz yeşil alanlar yok denecek düzeyde, şehirleşme sağlıksız bir durumda idi. bütün gücümüzle şehrimizin eksik ve yetersiz olan alt yapısını yeniden yapmaya koyulduk. Kısa bir sürede Hat boyu adı verilen pislik yuvasını düzenleyerek yol haline getirdik. Şehrin su problemini çözmek için adımlar attık. Ofis alt-üst geçit inşaatı hızla devam ediyor. Hava kirliliği ile açtığımız savaşı kazandık. Şehrin havası artık tertemiz. Şehrin bir çok yerine park ve bahçeler yaparak yeşil alanları arttırdık. Şehrin bütün yollarını asfaltla kapladık. Burada sayamadığımız daha pek çok alt yapı hizmetlerini gerçekleştirmiş olduk.
Bütün bunları yaparken, Diyarbakır'ın kültürel alt yapısının da ihmal edilmiş olduğunu gördük. Bir yandan fiziki yapı çalışmalarımızı sürdürürken, diğer yandan da şehrimizin kültürel kimliğini ortaya çıkaracak çalışmalara ağırlık verdik.
Kültür ve Sanatın, birlik ve beraberliğin sağlanmasında büyük rol oynadığına inanan Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, vatandaşlarının kültür ve sanat ortamında yan yana, gönül gö-nüle olması için elinden geleni yapmaktadır. Kültür zenginliklerimizi gelecek kuşaklara aktarmanın bir yolu da inceleme ve araştırma eserleridir.
Diğerli araştırmacı Şevket Beysanoğlu tarafından hazırlanan "Anıtları ve Kitabeleri ile DİYARBAKIR TARİHİ" isimli bu eser üç ciltten meydana gelmiştir. Birinci ciltte başlangıçtan Ak-koyunlular dönemine kadar, ikinci ciltte Akkoyunlulardan Cumhuriyet dönemine kadar, üçüncü ciltte ise Cumhuriyet dönemi Diyarbakır tarihi ele alınmıştır.
Tarihi olaylar bir kronoloji örgüsü içinde anlatılırken dönemin eserleri, anıtları, kitabeleri yanında bilim, kültür, sanat ve ticaret hayatı üzerinde de durulmuştur.
Şevket Beysanoğlu'nun daha önce de basılan bu eseri, Diyarbakır Büyükşehir Belediye-si'nin kültür ve sanat alanında başlattığı hamlesinin bir ürünüdür. Eserin hazırlanmasında emeği geçenlere şükran hislerimi ifade ederken,
Gelecek günlerde yeni eserlerle karşınızda olmak dileğiyle başta Diyarbakırlı hemşehrilerim olmak üzere hepinize saygılar sunarım.
Diyarbakır 7996
Dokuzuncu Bölüm: Akkoyunlular Yönetiminde Diyarbakır (1401-1507)
I.
Giriş
Akkayunlular, kendilerini, Bayındır boyuna ad verdiği sanılan ve Oğuz Han’nın torunu olarak bilinen Bayındır Han’ın soyundan gelme kabul ediyorlardı. Bu sebebic, Türkiye kaynaklarında" Bayındır Han Oğlanları", İran kaynaklarında" Ba- yındiriyyc " adıyla da anılmışlardır. Hânedamn, Hamza Bey döneminde (1437- 1444) Bayındır damgasını paralara koydurmak suretiyle resmen kullandığı; Uzun Haşan ve halefleri döneminde ise, paralardan başka, Akkoyunlu divanından çıkmış yazılara ve bayraklara da koydurulup daha yaygın bir şekilde kullanıldığı görülmektedir.
Akkoyunlu devletinin öz kaynağım oluşturan oymaklar şunlardır: Pürnek, Musullu, Koca Hacılu, Hamza Hacılu, Tabanlu (Dabanlu), Ahmedlu, İzzeddin Hacılu, Haydarlu, Emîrlu, Yurtçu. Bunlara, ikinci derece önemli olan Şcyhlü, Sülevmen Hacılu, Çavundur, Dodurga, Döğer, Karkın, Avşar, Beğdili oymakları da eklenebilir. Bu oymakların Moğol istilâsı üzerine XIII. yüzyılın sonlarında Horasan’dan Azerbaycan’a geldikleri, daha sonra da (XIV. yüzyıl sonlarına doğru) Azerbaycan’dan Elazığ ve Diyarbakır arasındaki bölgeye, bilhassa Ergani yöresine sürekli olarak yerleştikleri sanılmaktadır. (Bkz.: Harita 4). Prof. Dr. Faruk Sümer’in belirttiği gibi," Akkoyunlu hâncdanı siyasî başarılar kazandıkça, bilhassa Halep yahut Suriye Türkmenlerinden ve Dulkadır elinden Akkoyunlu eline katılmalar olmuştur. Uzun Haşan Beg Karakoyunlu devletini yıkıp bu devletin topraklarını idaresi altına alınca, Akkoyunlu elinden pek mühim bir topluluk İran’a gitti ve orada yurt tuttu. Bu gidenler, İran’da Türkmen veya kendi Jlarını taşıyarak Safevîler devrinde ve hattâ ondan sonraki zamanlarda varlıklarını sürdürdüler. Doğu Anadolu’da kalanları da, eskidenberi yaptıkları gibi, toplu bir halde yaşamakta devam etliler Osmanlı resmî vesikalarında bunlar Boz Ulus adıyla anılır. Boz Ulus, üç koldan meydana gelmişti: asıl Akkoyunlu kolu, Halep Türkmenleri ve Dulkadırh kollan. Boz Ulus da, bilhassa siyasî buhranlar dolayısıyla XVII. yüzyılın başlarında (1022/1607) Orta Anadolu’ya göç etti. Boz Ulus’un Diyarbakır bölgesinde pek az bir kısmı kaldı ki vesikalarda buna Boz Ulus Mândesi (kalıntısı) adı verilir." (1).
Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Tarihi - II
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi Akkoyunlular'dan Cumhuriyete Kadar İkinci cilt Şevket Beysanoğlu
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Ve Sanat Yayınları 1998
Yapım: MN Tanıtım Ankara-1998
ikinci Cilt (Yeni ilavelerle 3. basılış)
Irmak Matbaası Ankara -1998
1. Basılış: 1990 2. Basılış: 1996
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Diyarbakır’ı Tanıtma Yayınları: 2
