TÜRKİYE’DE ÇOĞUNLUK VE AZINLIK POLİTİKALARI: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları
Kendimizi ideal olanın cazibesinden kurtarıp, çevremize serinkanlı bir nesnellik içinde bakmak belki hiçbir dönemde kolay olmadı. Ama ulus-devletlerin kuruluş dönemleri bu zaafın devletler tarafından sistematize edilerek topluma sunulduğu, hatta bizzat bir ‘toplum’ üretmek üzere kullanıldığı tarihsel aralıklar olarak yaşandı.
Bu süreçten Türkiye de nasibini fazlasıyla aldı... Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren gündeme gelen kimlik ve vatandaşlık meselesi, bir yandan idealize edilmiş bir söylem içinde dokunulmaz kılınırken; devletin politikaları söz konusu vatandaşlığı kuramsal ve pratik açıdan zedelemekten geri kalmadı.
Osmanlı mirasının bizlere yansıttığı çoğunluk ve azınlık algılamasının bugün modern anlamda bir vatandaşlığa dönüştüğünü hala söyleyemiyoruz. Diğer taraftan bugün, modern dünyanın da yeniden çoğunluk ve azınlık kavramlarını ele alma zorunluluğu içinde olduğu görülmekte. Dolayısıyla Türkiye henüz modernliğin gereğine uygun bir vatandaşlığın kimliksel temelini oturtamadan, modernliğin ötesine geçtiği söylenebilecek toplumsal taleplerle ve bunları meşrulaştıran evrensel bir algılama ile karşı karşı ya.
Bu durum Türkiye’nin kimlik, azınlık ve vatandaşlık kavramlarını demokrat bir zihniyet içinde yeniden ele almasını gerekli kılıyor. Batı dünyasının çözmüş sanmasına karşı n çözemediği sorunlar, Türkiye’de tarihin ürettiği kemikleşmiş gerilimler içinden yeniden tanımlanıyor...
TESEV olarak, bu karmaşık ve hayati meseleyi alanın en yetkin kalemlerinin süzgeci içinden kamuoyuna sunarken, ortaya çıkan kapsamlı derlemenin Türkiye’deki vatandaşlık tartışması açısından ufuk açıcı olmakla kalmayıp; ülkenin demokratlaşmasına yönelik önemli bir referans oluşturacağını da düşünüyoruz.
Etyen Mahçupyan TESEV, Demokratikleşme Programı
İÇİNDEKİLER
Sunuş / 6 Önsöz / 7 Giriş / 9 Türkiye’de Azınlıklar ve Anayasal Yurttaşlık Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı
BÖLÜM I – YURTTAŞLIK, AZINLIK VE KİMLİK POLİTİKALARI Avrupa Birliği Bütünleşme Sürecinde Yurttaşlık, Çokkültürcülük ve Azınlık Tartışmaları: Birarada Yaşamanın Siyaseti / 35 Ayhan Kaya Türkiye’de Çoğunluk, Azınlık ve Kimlik Anlayışı / 64 Fatma Müge Göçek Türkiye’de Ulus-Devlet ve Vatandaşlığın Doğuşu / 79 Engin Işın ve Bora İşyar
BÖLÜM II - AZINLIKLAR VE KİMLİKLER Azınlık mı Vatandaş mı? / 101 Arus Yumul Türkiye’nin Avrupa Birliği Uyum Süreci Bağlamında Kürt Sorunu: Açılımlar ve Sınırlar/ 122 Bahar Şahin Aleviler ve Topluma Eklemlenme Sorunsalı / 160 Tahire Erman ve Aykan Erdemir Azınlık Kavramına İçeriden Bakmak / 186 Suavi Aydın Türkiye’deki Avrupa Birliği Yurttaşları / 224 Bianca Kaiser ve Ahmet İçduygu
BÖLÜM III - ULUSLARARASI HUKUK, AVRUPA BİRLİĞİ VE AZINLIKLAR Azınlıkların Korunmasına İlişkin Uluslararası Normlar / 241 Naz Çavuşoğlu Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politikaları ve Vatandaşlık / 262 Bertil Emrah Oder Avrupa Birliği’nin Anayasal Düzeninde Azınlık Hakları: Açılımlar, Fırsatlar ve Olasılıklar / 285 Dilek Kurban
Yazarlar Hakkında / 304
Önsöz
Elinizdeki çalışma, Türkiye’nin Avrupa Birliği bütünleşme sürecinde etno-kültürel ve sosyo-kültürel farklılıkların yönetimine ilişkin yaşanan dönüşümü, disiplinlerarası bir yaklaşımla ele almaktadır. Osmanlı’dan günümüze yurttaşlık, azınlık ve kimlik tartışmalarının nasıl yaşandığı tarihsel bir perspektifle, sosyolojik, antropolojik, hukuksal ve siyasal yönleriyle değerlendirilmektedir. Türkiye’de ulus-devletin inşa süreci, yurttaşlık kurumunun gelişimi, gayrimüslimler, Aleviler, Kürt sorunu, AB Yurttaşları, göçmen kimliği, kimlik politikaları, din politikası, çokkültürcülük, azınlıkların korunmasına ilişkin uluslararası hukuk normları ve AB politikaları, AB entegrasyon sürecinde demokratikleşme çabaları ve AB bölgesel politikaları gibi alt başlıkların yer aldığı bu çalışma, özellikle ‘azınlık’ ve ‘yurttaşlık’ kavramlarını yakından mercek altına almaktadır. Azınlık tartışmalarının son yıllarda hararet kazandığı ülkemizde, ‘azınlık’ kavramının sadece Lozan’da dile getirildiği gibi hukuksal ve siyasal niteliklerle sınırlandırılamayacağını, aynı zamanda bu kavramın sosyolojik ve antropolojik yanlarının da olduğunu dile getiren bu çalışma, insanı merkeze almakta ve kültürel farklılıkların biraradalığını mümkün kılan yönetişim modellerine değinmektedir. Ne Fransız Cumhuriyeti’nde yaşandığı gibi asimilasyonist ne de Anglo-Sakson dünyada yaşandığı gibi çokkültürcü bir yaklaşımın, etnik, kültürel ve dinsel nitelikli azınlıkların, kendi içine kapalı paralel toplumlar oluşturmalarını engelleyemeyeceği tezinden hareketle, siyasal yurttaşlık kurumunun ve meşru siyasal katılım kanallarının oluşturulması gerektiğinin altı çizilmektedir.
Bu çalışmanın gerçekleşmesi sürecinde pek çok kişinin emeği bulunmaktadır. Katkıda bulunan yazarlarımız, çok keyişi bir işbirliği içerisinde büyük bir özveri ile çalışarak yaklaşımlarını ve çalışmalarını bizimle paylaştılar. Kendilerine bu katkılarından ötürü teşekkürü borç biliriz. Çalışmanın başından bu yana bizlerden desteğini esirgemeyen TESEV çalışanlarına, özellikle Etyen Mahçupyan, Dilek Kurban, Ferda Balancar, Derya Demirler, Mert Kayhan ve Ethem Yenigün’e teşekkür ediyoruz.
Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı
TÜRKİYE’DE ÇOĞUNLUK VE AZINLIK POLİTİKALARI: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları
TESEV Yayınları ISBN: 975-8112-65-1
Kapak Tasarım: Bora Tekoğul Sayfa Düzeni: Myra Basım Yeri: Sena Ofset 0212 613 38 46
Bu kitabın hakları saklıdır. Kitabın hiçbir bölümü Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı’nın (TESEV) izni olmadan, hiçbir elektronik ve mekanik formatta ve araçla (fotokopi, kayıt, bilgi depolama vd.) çoğaltılamaz.
Bu kitapta yer alan görüşler yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEV’in görüşleriyle bire bir örtüşmeyebilir.
Bu kitabın yayımlanması ve tanıtılmasındaki katkılarından ötürü Friedrich Naumann Vakfı’na, Açık Toplum Enstitüsü – Türkiye’ye ve TESEV Yüksek Danışma Kurulu’na teşekkürü borç biliriz.
Dilek Kurban: Lisansını Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü'nden aldı. İnsan hakları alanındaki yüksek lisansını, Columbia Üniversitesi Uluslararası ve Kamu İlişkileri Fakültesi’nden aldı. İki yıl boyunca, Birleşmiş Milletler Siyasi İlişkiler Bölümü Güvenlik Konseyi Bürosu'nda Siyasi İlişkiler Yönetici Yardımcısı olarak çalıştı. 2004’de Columbia Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden Hukuk doktoru derecesi ile mezun oldu. Aynı fakülte tarafından verilen İnsan Hakları Araştırma Bursu ile, TESEV ve Avrupa Azınlık Hakları Merkezi'nde (Almanya) azınlık ve insan hakları konularında araştırmalar yaptı. 2005’de TESEV Demokratikleşme Programı’na Program Yöneticisi olarak katıldı. Uluslararası hakemli dergilerde, Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey’s Path to the European Union (Columbia Human Rights Law Review, 2003) ve Unraveling a Trade-off: Reconciling Minority Rights and Full Citizenship in Turkey (European Yearbook of Minority Issues, 2005) adlı makaleleri yayınlanmıştır. Ayrıca, T. Aker, B. Çelik, T. Ünalan ve D.Yükseker ile gerçekleştirdiği Türkiye’de Ülke İçinde Yerinden Edilme Sorunu: Tespitler ve Çözüm Önerileri (TESEV, 2005) başlıklı bir çalışması bulunmaktadır.
Bertil Emrah Oder: Lisans ve yüksek lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ile Marmara Üniversitesi AT Enstitüsü’nde tamamladı. Köln Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden özel hukuk ve kamu hukuku doktoru ünvanını alarak mezun oldu. Zürih, Köln ve Los Angeles Kaliforniya (UCLA) üniversitelerinde araştırma ve programlara katıldı. Avrupa hukuku, anayasa hukuku ve insan hakları konularında ulusal ve uluslararası dergiler ile çok yazarlı kitaplarda makaleleri ve katkıları yer aldı. Son kitabı Avrupa Birliği’nde Anayasa ve Anayasacılık 2004 yılında yayınlandı. Halen, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışıyor.
Bahar Şahin: 1975 yılında Almanya'da doğdu. Lisans eğitimini 1998'de ODTÜ Sosyoloji Bölümü’nde tamamladı. Jean Monnet Vakfı bursiyeri olarak Christian Albrechts Universitaet zu Kiel'de Sosyoloji, Etnoloji ve Siyaset Bilimi Bölümleri’ne devam etti. Yüksek lisans derecesini 2004 yılında İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden Homogenizing the Nation: Turkish Nation-State Building Process 1919-1938 başlıklı tez çalışmasıyla aldı. Bir süre Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'nda Uluslararası Projeler Sorumlusu ve Ders Kitaplarını İyileştirme Projeleri Koordinatörü olarak çalıştı. Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde araştırma görevli-sidir. Başlıca çalışma alanları, kimlik, etnisite, milliyetçilik ve göçtür. Michael Meeker, İmparatorluk’tan Gelen Bir Ulus: Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005) kitabını yayına hazırlamış, Dilek Güven, Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları Bağlamında 6-7 Eylül Olayları (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005) adlı kitabın çevirisini yapmıştır. Ayhan Kaya ile birlikte derlediği uluslararası göçte yeni tartışmalara ilişkin bir kitap, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından basıma hazırlanmaktadır.
Turgut Tarhanlı: 1999 yılından beri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde, Uluslar arası Hukuk ve İnsan Hakları Hukuku öğretim üyesidir. Bu konulardaki derslerin yanı sıra, yüksek lisans programında Uluslararası İnsan Hakları Hukuku: Koruma Usulleri ve İnsan Hakları Aktivizmi derslerini vermektedir. Tarhanlı, aynı üniversitede Hukuk Fakültesi Dekanlığı ve İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü’nü de yürütmektedir. ABD’de, Harvard ve Princeton Üniversiteleri’nde, uluslararası hukuk bağlamında evrensel yargı yetkisi, insan haklarını koruma usulleri ve çatışma çözümü konularında araştırma projelerinde yer almıştır. 2002 yılında, mülteci haklarının korunmasına ilişkin katkıları nedeniyle, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği’nce onur belgesine layık bulunmuştur. 1996 yılından beri, Radikal gazetesinde dünya sorunları ve insan hakları konularına ilişkin yazıları yayımlanmaktadır. Yakın zaman içinde yayımlanan kitapları: Ne Hukuk Ne de Ahlak: Yeryüzü Cehennemi ve İnsansız Yönetim: Türkiye’de İnsan ve Hakları.
Arus Yumul: 1987'de Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümünde lisans eğitimini tamamladıktan sonra 1992'de Oxford Üniversitesi Sosyoloji Bölümünden doktora derecesiyle mezun olmuştur. 1996 yılından itibaren İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde öğretim görevlisi olarak bulunmaktadır. Halen bu bölümün bölüm başkanlığı görevini yürütmektedir. Kimlik, azınlıklar, cemaat kimliği, modernleşme, çok kültürlülük ve toplumsal cinsiyet, gündelik hayat alanlarında yayınlanmış makaleleri bulunmaktadır.
