Değişimin rasyonelliği ima eden tek yönlü bir süreç olduğunu söyleyen modern algı artık iyice eskimiş durumda. Küresel dünyada entegrasyonun ille de Batı’ya benzemeyi değil, karşılıklı adaptasyonu ifade ettiğini idrak etmeye başladık. Bu tespit bugün toplumların sahip olduğu ayak bağlarının ‘içerden’ anlaşılmasına yönelik çabaları daha da anlamlı hale getiriyor.
Türkiye neredeyse üç yüz yıldır modernleşen, söz konusu adaptasyonu gerçekleştirerek çevresine entegre olmaya çalışan bir ülke. Nitekim bu süre içinde ekonomik düzenden yargıya, eğitimden sosyal haklara büyük değişimler yaşandı. Ancak din özgürlüğünün eksikliğinden Kürt meselesine, latent şiddet yatkınlığından faydacı siyasi analiz alışkanlığına uzanan farklı bir yelpaze, toplumun bazı alanlara bakış tarzının sanki hiçbir değişime uğramazcasına kendini tekrarladığını ortaya koymakta.
Dolayısıyla önümüzde kaçınamayacağımız bir soru var: Acaba nasıl oluyor da bütün bu çağdaşlaşma gayretine ve değişim dinamiğine rağmen, bazı sorunlarımızı çözmemeyi becerebiliyor ve çözülmemiş sorunlarımızla birlikte yaşamaya devam ediyoruz? Sorunların çözümsüz kalması bağlamında devleti eleştirmek haklı bir perspektife dayansa da, salt devlet iradesi bu süreci açıklamakta yeterli olabilir mi? Yoksa toplum bilinçli olarak ya da zımnen devletin çözümsüzlük iradesinin parçası ve destekleyicisi olarak mı işlev görüyor?
Bu sorular TESEV’de bir dizi çalışmanın tetikleyicisi oldu... Laiklik, dindarlık, milliyetçilik, aile, devlet, hak gibi kavramlar etrafında yürütülen bu çalışmalarda Türkiye toplumunun zihniyet yapısı, kendisini ve çevresini algılama biçimi, dayandığı referanslar ve bu referansların ima ettiği değer sistemi ortaya çıkarılmaya çalışıldı. Zihniyet değişiminin nasıl çalıştığı, ne tür kırılmalar yarattığı, bu kırılmaların ürettiği çelişkilerin nasıl rasyonalize edildiğini anlamak istedik...
Umarız ortaya çıkan tespit ve değerlendirmeler günümüz Türkiye’sinin kaotik değişim dinamiğini tanımlama ve kavrama yolunda etkili bir referans oluşturmakla kalmaz, daha kapsamlı ve derinlemesine yeni çalışmaların yapılması açısından da teşvik edici olur...
Etyen Mahçupyan Demokratikleşme Programı TESEV
İÇİNDEKİLER
Teşekkür / 1 Niye Algılar ve Zihniyet Yapıları? / 2 Algılar ve Zihniyet Yapıları – Milliyetçilik Ekseni / 3 Summary / 5 İkinci Baskıya Önsöz / 9 GİRİŞ / 13 1. Araştırmanın Konusu ve Amacı / 13 2. Kuramsal Çerçeve / 15 3. Yöntem / 16 4. Modern Bir “Strateji” Olarak Milliyetçilik / 20
I. MODERN ULUS/ POSTMODERN KÜRESELE KARŞI / 25 1. Sert ve Yumuşak Küreselleşme Karşısında Bir Dil Olarak Milliyetçilik / 27 2. “Büyük Birader” Türkiye / 30
II. TÜRK OLMANIN BİNBİR ŞEKLİ / 41 1. Türk Olmanın En Sıradan Hali / 41 2. Modern Seküler-ulusal Strateji; Seçkinlik ve Yalnızlık / 44 3. Rasyonel Milliyetçilik; Üretim ve Kalkınma / 45 4. Saf Türklük / 47 5. Büyükken Küçük Olmuş Toplum: Utanç / 49 6. Potansiyel ve Gurur / 54 7. Göreli Kimlikler / 58 8. Ortalamanın Tahakkümü: İç İçe Geçen Müslümanlık ve Türklük / 59 9. Konuşan Farklılıklar ve Yeni Bir Strateji: İç İçe Geçen Etnik, Dinsel Kökenler / 61 10. Dile Gelen Farklılıklara Karşı Tepkisel Milliyetçilik / 68
III. DİRENEN ve UYUM SAĞLAYAN ESKİ BİR STRATEJİ OLARAK DİN / 74 1. “Ulusal Birlik” Aracı Olarak Din / 76 2. Ulusallığın İçinde Eriyen Seküler İslam / 78 3. Geleneksel/radikal Dine(den) Duyulan Tepki (Korku) ve Türklüğün Öne çıkması / 82 4. Dinimizi ve Türklüğümüzü Bölen Bir Yabancılık: Misyonerlik / 86 5. Değmekten Korkulan Alevilik / 88 6. Yeniden Yorumlanan Din ve Uyum / 90 7. Gerilim ve Ait Olma Yolları / 94
IV. “KÜRT MESELESİ” ve İKİ STRATEJİ: TÜRK VE KÜRT MİLLİYETÇİLİĞİ / 97 1. Bir “Öz”e Sahip Öteki Olarak Kürtler / 98 2. Kürtleri Anlamak / 107 Yasin’in Hikâyesi: Ortalamanın Gücü ya da Bir “Aşırıya Kaçmama” Hikâyesi / 115 3. Batı’da Kürt Olmak / 118 4. Dışarıdan Bakınca Kürtler ve PKK / 123 5. İçeriden Bakınca Kürtler ya da PKK ve Devlet Arasında Sıkışmak / 126 6. Diyarbakır’da Kürt Olmak / 129 Diyarbakır’da tanımlayıcı bir strateji / 130 Stratejiyi besleyen pratikler / 131 Stratejinin kuşattığı pratikler / 133 7. Diyarbakır’da Türk Olmak / 134 8. Cemaat ve Bireysellik Arasında Kalmak / 136
V. BUGÜN İÇİN YENİDEN YAZILAN TARİH / 139 1. Nostalji ve “Örnek” Geçmiş / 142 2. Tarihteki Acılar ve Ermenilik / 146 3. Yeniden Yazılan “Kardeş” Kavgaları / 151 4. “Huzur” İçin Geçmişi Unutmak / 156 “Bütün bu meseleler neden şimdi ortaya çıkarılıyor?” / 158
VI. KİMLİKLER ve CEMAATLEŞME / 161 1. “Kimlik altı”: En Sıradan Halden Cemaatleşmeye / 161 Cemaat ve çıkarlar / 165 2. Bir Strateji Olarak Dil: Güven ve Anlaşma Platformu / 167 3. Çok Yönlü Değişim: Kaybolan Kültür/ Kazanılan Kimlik / 170 4. Çözülen Cemaatler / 172 5. Sorunsuz/ Makbul Köken ve Tehlikeli Kimlik / 175 6. Ulus Altında “Milletler”, Milliyetçilikler / 176 7. Yakın ve Uzak Kimlikler / 179 8. Kimliklere Bağlanma, Radikalleşme ve Tepkicilik / 181 9. Ara Yerler, Sınırda Duranlar / 185
VII. “PARÇALANAN” TÜRKİYE / 190 1. “Biz Birlikte Yaşıyoruz” / 190 2. Sıradan Hayatlarda Parçalanma / 193 3. Belirsizlik, Müphemlik ve Güvensizlik / 198 Cemaatlerin korkusu / 201 4. Sosyal Düzen, Sosyal Adalet Çığlığı / 203 5. “Türkiye Üzerine Oynanan Büyük Oyunlar” / 210 6. “Komplo”nun Tahriki – İhanet / 217 7. İçerideki Parçalayanlar: Okumuşlar Mı, Cahiller Mi? / 221 Sona gelmeden önce ara / 223 8. “Parçalanmanın” Dışı ya da Öncesine Dönüş / 224
VIII. BİR ALT STRATEJİ OLARAK KENTLER: “BİRLİK YAHUT BÖLÜNME” / 227 1. Büyük Şehir: Kaos ve Direniş / 227 Büyüyen ya da değişen kentler / 230 2. Kent: Övünme, Bozulma, Dışarısı, İçerisi ya da Bir Arada Yaşama ve Bölünme / 231 Övünme ve güven / 232 Bozulma, güvensizlik, korku / 235 3. Dışarısı: “Öteki” Kentler / 241 Dışarıdan gelen tehlike / 244 4. Bir Arada Yaşayamama ve Bölünme / 246 5. Yeniden Bir Arada Yaşama ve Bütünleşme Arzusu / 253
IX. KARMAŞIKLIKLA BAŞETMENİN KESTİRME YOLU: ŞİDDET / 257 1. Popüler Kültür; Varolanı Tüketmek / 259 Adam yerine konmak için ilaç: “Kurtlar Vadisi” / 262 2. Erkeklik Onuru - Ulusal Onur / 266 3. Şiddete Giden Yolda Semboller ya da Basitleştirme / 272 Sembollerin tüketimi / 274 4. Öğreten Sert Otorite ya da Kurtarıcı / 277 Basitleştiren çözüm: Şiddet / 280 5. Hrant Dink’i Öldüren “Kurtarıcı” Sentez / 283
SONUÇ / 291 1. Aranan Sıcak Yuva / 291 2. Bulunan Beton Binalar / 292 3. Adam Yerine Konmak / 293 4. Bölünmenin Adı Olarak “Milliyetçilikler” / 295 5. Karşı Retorik; Milliyetçiliklerden Çıkış? / 295 6. “Anti-milliyetçiliği” ya da “Demokratik Entelektüeli” Sorunsallaştırmak / 296
Görüşme Listesi / 299
Kaynakça / 303
Yazarlar Hakkında / 307
Elinizdeki araştırmanın yapılması ve kitabın hazırlanması kolay olmadı. Konu zordu ve karmaşıktı. Türkiye’nin dört bir yanında bizimle konuşmayı kabul eden ve neredeyse hayatın her alanına değen akışkan bir konuyu biraz olsun anlamlandırabilmemize katkıda bulunan insanlara teşekkür borçluyuz öncelikle. Aralarında, TESEV adını duyduğunda kuşkuyla bakıp, tepki gösteren bir kişi de dahil olmak üzere, onlar, “konuşarak”, bu toplumun kendi üzerinde “düşünebilmesi” yönünde, katkıdan da öte, bizzat bu bilgi üretim sürecinin esas aktörleri oldular.
Bu araştırmanın yeşerdiği TESEV’e ve Şkir babası Etyen Mahçupyan’a teşekkür ediyoruz. Onun önayak olmasıyla, milliyetçilik gibi beylik bir konuya hayatın içindeki, toplumun derinliklerindeki insanlık hallerine bakarak bir nebze ışık tutabilme imkânını bulduk.
TESEV’den Volkan Aytar’a teşekkür ediyoruz. Bir türlü bitmek bilmeyen yazım aşamasında, bütün nezaketiyle inanılmaz bir sabır gösterdi. Kasetlerin çözümünde bazen neredeyse gaipten gelen sesleri duymaya çalışan Ayşe Çavdar ve Jaklin Çelik’e teşekkür ediyoruz. Olağanüstü yapıcı eleştiri ve yorumlarıyla raporun son halinin ortaya çıkmasında çok önemli bir rol oynayan “hakemimize” ve eleştirileriyle yol gösteren Ali Bayramoğlu, Ayşe Kadıoğlu, Aksu Bora, Etyen Mahçupyan, Volkan Aytar ve Dilek Kurban’a teşekkür ediyoruz. Kuşkusuz, kaydettiğimiz ve gözönüne almaya çalıştığımız bütün bu eleştirilere rağmen, bu araştırmanın yetersizliklerinin sorumluluğu bize aittir. Son olarak, kendimize ve yakınlarımıza teşekkür ediyoruz. Sürekli yenilenen acı ve gerilimli deneyimlerle çalkalanan bir toplumun bir türlü durulmayan hareketinin peşinde koşup, raporu yeniden ve yeniden düşünmekten çok yorulduk, bazen umutsuzluğa kapıldık ama yakınlarımızın verdiği moral destek sayesinde bitirmeyi becerdik.
Ferhat Kentel, Meltem Ahıska, Fırat Genç Haziran 2007
TESEV DEMOKRATİKLEŞME PROGRAMI ALGILAR VE ZİHNİYET YAPILARI: MİLLİYETÇİLİK EKSENİ
Yayıma Hazırlayan: Derya Demirler, Fırat Bozçalı, Özge Genç Kitap Tasarım: Rauf Kösemen, Myra Kapak Tasarım: Bora Tekoğul Basıma Hazırlayan: MYRA Basımevi: Sena Ofset 0212 613 38 46
Bu kitabın hakları saklıdır. Kitabın hiçbir bölümü Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı’nın (TESEV) izni olmadan, hiçbir elektronik ve mekanik formatta ve araçla (fotokopi, kayıt, bilgi depolama vd.) çoğaltılamaz.
Bu kitapta yer alan görüşler yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEV’in görüşleriyle bire bir örtüşmeyebilir.
Bu kitabın yayımlanması ve tanıtılmasındaki katkılarından ötürü Açık Toplum Enstitüsü – Türkiye’ye, Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği’ne ve TESEV Yüksek Danışma Kurulu’na teşekkürü borç biliriz.
Ferhat Kentel: İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü öğretim üyesi olan Ferhat Kentel 1956’da Ankara’da doğdu. 1981’de ODTÜ’de işletmecilik lisans eğitimini tamamladıktan sonra 1983’te Ankara Üniversitesi SBF’den yüksek lisans ve 1989’da Totalitarizm ve Demokrasi Arasında Türk Toplumu: Devrimci ve İslamcı Entelektüellerin Dönüşümü adlı teziyle, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS - Paris)’den sosyoloji doktora derecesi aldı. Fransa’da EHESS’de ve Université de Paris I’de çeşitli dönemlerde misafir öğretim üyesi ve araştırmacı olarak bulundu. Türkiye’de ve yurtdışında çeşitli kitap ve dergilerde modernite, gündelik hayat, yeni sosyal hareketler, din, islâmi hareketler, aydınlar, etnik cemaatler üzerine makaleleri yayımlandı. Çok sayıda saha araştırmasında yer aldı. Refah (Fazilet) Partisi’yle On Yıl Sonra Konya (1999), Suskun Kitle Büyüteç Altında. Türkiye Gençliği Üzerine Bir Araştırma (1999), Türkiye’de Gençlik (1995) bunlardan bazılarıdır. Son olarak, Ermenistan ve Türkiye Vatandaşları. Karşılıklı Algılama ve Diyalog Projesi (Gevorg Poghosyan ile birlikte) adını taşıyan araştırması TESEV yayınlarından (2005); Ayhan Kaya ile birlikte hazırladığı Euro-Türkler: Türkiye ile Avrupa Birliği Arasında Köprü mü Engel mi? (2005) ve Belçika Türkleri: Avrupa Birliği ve Türkiye Arasında Köprü mü Engel mi? (2008) kitapları İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları’ndan; Ehlileşmemek, Düzleşmemek, Direnmek, (Söyleşi: Esra Elmas), Hayykitap’tan (2008) yayınlandı. Meltem Ahıska: Halen Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde doçent ünvanıyla tam zamanlı öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Misafir öğretim üyesi olarak 2003 ve 2005 yıllarında Budapeşte Central European Üniversitesi’nde birer dönem ders vermiştir. 2007 yaz döneminde Cambridge Üniversitesi CRASSH bünyesinde kısa dönemli misafir öğretim üyesi olarak bulunmuştur. Garbiyatçılık, toplumsal bellek, toplumsal cinsiyet ve ilişkili konulardaki sunumlarıyla çok sayıda ulusal ve uluslararası konferansa katılmış, bu konulardaki yazıları South Atlantic Quarterly, New Perspectives on Turkey, Toplum ve Bilim ve Defter gibi çeşitli dergilerde yayımlanmıştır. Akıntıya Karşı, Zemin, Defter, Pazartesi dergilerinin kurucu yayın kolektiflerinde yer almıştır. “Orientalism/Occidentalism: The Impasse of Modernity” adlı makalesi Edward Said’e adanmış, Waiting for the Barbarians: A Tribute to Edward Said adlı kitabın içinde yayımlanmıştır (der. Müge Gürsoy Sökmen, Başak Ertur, Verso, 2008). 2006 yılında Osmanlı Bankası Müzesi bünyesinde Aradığınız kişiye şu an ulaşılamıyor: Türkiye’de Hayat Tarzı Temsilleri, 1980-2005 adlı sergiyi ve aynı başlıklı kitabı Zafer Yenal ile birlikte hazırlamıştır. 2004 yılında yine Zafer Yenal ile birlikte Tarih Vakfı tarafından düzenenlen Hikayemi Dinler misin? Tanıklıklarla Türkiye’de İnsan Hakları ve Sivil Toplum adlı gezici sergiyi ve kitabını hazırlamıştır. Radyonun Sihirli Kapısı: Garbiyatçılık ve Politik Öznellik isimli kitabı (Metis Yayınları, 2005) İngilizce olarak IBTauris yayınevi tarafından yayımlanacaktır. Fırat Genç: 1980 yılında İzmit-Değirmendere’de doğdu. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin ardından, 2006 yılında İstanbul Bilgi Üniversitesi Kültürel İncelemeler yüksek lisans programını bitirdi. Akademik çalışmaları daha çok toplumsal hareketler, alternatif küreselleşme hareketi ve gündelik hayat sosyolojisi üzerine yoğunlaştı. Sosyal bilimlerin farklı alanlarında İngilizce ve İtalyancadan makale ve kitaplar çevirdi. Halen yayıncılık sektöründe çalışmakta ve Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde doktora çalışmalarını yürütmektedir.
