PÊŞGOTIN
Xebatkareki bê westan, Qanatê Kurdo
Lı Sovyetistanê qasi 200 hezar Kurd dıjin. Pıraniya wan lı Ermenistanê ye; yê din lı Azerbeycanê; Gurcıstanê û Tırkmenistané ciwar bûne. Ew nıfûs; gora xelké me ye Kurdistan pıçek e; iro lı Kurdistan ji 20 mılyoni zêtır insan diji. Kurdên Sovyêtiyê hındık ın, lê granıya wan dı jina mıletê me da gelek e. Jı ber ku 20 mılyon Kurd bındest ın, welat dı bın nirê zordestan da ye, parçebûyi ye; lê ew piçek insanê me lı Soviyêt azad in.
Pışti Şoreşa Oktobrê, weki hemû gelên Soviyêt -çı mezın, çı pıçûk- Kurd ji gihiştin azadiyê. Jı zerandin û berberiye, teda û neheqiyê, bırçiti û belengaziyê û ji nezaniye xilasbûn. Azadi, beri hertışti, dı aliyé çanda Kurdi da xwe xuya dıke. Dı nav vê cımaeta pıçûk da ji, dı demek kurt da gelek merıvên zana, nıviskar - şair, çiroknıvis û berevkir (di aliyê folklorê da) û hwd. derket. Çawa şitıl erdeki xweş, têr avê û royê dıbinın û bejn dıdın, ewana ji usa bejn dan. Qanatê Kurdo yek jı wan ewladên Kurd ê ku dı pışti Şonşa Oktobrê dı sazûmana sosyalist da ronahi dit û gihiya. Xelkê me yê belengaz vê yekê xweş femdike û berê xwe dıde sosyalizmê.
Lı aliyê dın, gihiştına ewqas nıviskarên Kurd dı cımaetek usa pıçûk da tışteki dın nişan dıde; dewlemendiya zman û çanda me. Herçiqas dıjmınên gelê me, ew zordest û nıjadparêz, zmanê me, diroka me û çanda me pıçûk dıbinın û usa nişan dıdın ji, ne wek wan e. Dewlemendiya zman û çanda me jı kûrahiya hezar salan tê. Çawa keç, bûk û pirejınên Kurdıstane, tım û tım hıri rıstın, tewn çêkırın û çinıkên rengin lı wan xıstm û xaliçeyên giranbıha pêkanin, mina we, xelkê me yê xebatkar -şıvan, cotkar û dulger, rispi û dengbêj, şaır û çirokbêj- lı ser zmanê me xebıtin, ew dewlemend kırın, xemılandın.
Belê, iro ew lı Sovyetiyê piçek insan in, lê di sazûmana aşıti û edlahi da jı wan ra rê vebû û wan hunera xwe nişan da. Sibê Kurdistan ku bı temami bıgehe azadiyê, hıngê hunera dest û mêjoyê bı milyonan insanê me wê bı xurti xwe nişan bide. Emê welatê xwe avakın, mina bûkeke bıxemilinın.
Zman û çand dı şerê mıletên bındest da ciyeki gıring dıstinın. Dive kes vi kari pıçûk nebine. Qanatê Kurdo qelema xwe wek şûreki tûj kiriye û pê şer dıke. Çawa bexçewanek şitılên nuh datine, gulan mezin dıke, ew ji di warê zman û çand da xebatkar û hosteyên nuh dıgihine. Karê wi kareki hêja ye, gıranbıha ye.
Brayên me yen Sovyêtiyê bı huner û afırandınên hêja serê me bılınd dıkın, rûyê miletê me û rûyê sosyalizmê spi dıkın. Em bı mamosteyên mina Ereb Şemo, Qanatê Kurdo, Heciyê Cındi û yên dın şa dıbın. Xebata wan dı şerê rızgariyê da quwetê dıde me, pışta me qewin dike.
Pışti rızgariya welat ji ewê ben hawara me. Emê bı hevra şerê nezaniyê bıkın, Kurdistan avakın û emê bı hev ra govendê bıkışinın.
Kemal Burkay
Jiyina Qanatê Kurdo û afırandınên wi
(Jı mıqalê Prof. Heciyê Cındi hat gırtın û hat hurtkırın)
Emrê Qanatê Kurdo digehe 72 sali. Ew lı hêla Qersê, gundê Sûsızê hatiye dınê. Dı dema Şerê Cihanê yê Ewlin da ku Romê êrişi ser Ermeniya kır û ci û ci Kurd û Ermen berdan hevdu, Susız ji belav bû, Kurdên Ezdi tevi Ermenan sala 1918 da jı welat derketın çûn Ermenistana rojhılatê. Mala Qanat lı Korblaxê, ci bûn. (Nıha jı vi gundi ra Şênkani dıbêjın, lı hêla Aragasê ye.) Lı wê ji xelayı çêbû û mala Qanat cardın barkırın çûn Gurcistanê, bajarê Tiflisê. Li wê bavê Qanat mır û ew lı cem pismamê xwe Reşidê Osman ma. Wan salan Qanat hım dıçû dıbıstanê hım ji xebat dıkır - sol paqıj dıkır - û xercê xwe derdıxıst.
Dı sala 1928'an da Kommerkeziya Partiya Komunist a Ermenistanê 8 xortên Kurd bo xwendınê şande Leningradê, Qanat ji dı nav wan da bû. Êdi dı emrê Qanat da rêçeke nuh vebû. Wı lı Uniwersita Leningradê dı Fakulta Pala da dıxwend. Xorteki jir û jêhati bû. Di nav dersdarên wî da kurdzanen bı nav û deng: N. Ya Mar, H.A. Orbeli û A.A. Frêyman ji hebûn. Qanat, bı alikariya wan gıhişt û lı ser zımanê Kurdi bû zâna û dersdar.
H. A. Orbeli dı sala 1959 da lı Leningradê dı İnstituta Rojhılatzaniyê da kursıyê Kurdzanıye da vekırınê. Ew bı xwe ji bû serwere wê. Pıştî mırına wi dı sala 1961 da, şagırtê wi Qanatê Kurdo bû serwerê kursi. Ew e 20 salın ku zanayê heja Qanatê Kurdo dı vi kari da xebatên hêja pêk tine û her usa ji gelek merıvên zana dı vê İnstutiyê da dıghin. Lı ser zmanzani, dirok, zargotın û, edeba Kurdi da xebatên granbıha dıkın.
Wexta dı sala 1970 da lı Iraqê - Bexdayê Akademıya Kurda vebû. Qanatê Kurdo jı vê Akademıyê ra wek dersdarekî payebılınd hat bınavkırın.
Qanatê Kurdo jı zımanê Kurdi ra gelek xızmetên hêja kırın. Wi lı ser rêzman bı zmanê Urısi û Kurdi gelek kıtêb nıvisandın. Hın jı wan ev ın:
- Gramatika Zmanê Kurdi (Moskova, 1957)
- Zmanê Kurdi (Moskova, 1961)
- Gramatika Zmanê Kurdi Ser Qınyatên Kurmanci û Sorani (Moskova 1978)
- Rêzman bo sınıfên III - IV û IV - VIII (Erêvan, 1970)
- Xızmetek wi yê hêja çêkırına Ferhenga Kurdi - Rusi ye (1960.) Dı ferhengê da 34.000 xeber heye.
Prof. Qanatê Kurdo iro ji bê westan xebata xwe dajo. Kitêbeki wi yê dın ji nuh gihışte destê me: İmperyalizm (Lenin). Q. Kurdo ew kıtêba mamostê Lenin guhırandiye Kurmanci û jı me ra bı rê kıriye. Emê wê ji, çıqa jı me bê zû çap bıkın û bıgıhinın xwendevanan.
Em dıxwazın lı ser vê rêzmana ku çapdıkın ji çend tıştan bêjın.
Weki xwendevan dıbinın, dı nav rêzmana mamoste Qanat û rêzmana rahmeti Celadet Bedırxan da (yê ku em iro pê dınıvisının) hın ferqên pıçûk hene.
1 - Qanatê Kurdo, fêlê (lêkerê) bûn'ê cuda nanıvise, ew bı pırsa beri wê tê gırêdan: Wekî: grane, ez lı malım..
2 - Kulık danayne ser pevgırêka (û) yê ku du xeberan bı hevra gırê dıde. Weki: dar u ber, ez u Hesen. (Ji xwe dı zmanê peyivandınê da ji ew deng lı hın ciyê Kurdıstanê wek "u" derdıkeve.)
3 - Dı Kurmanci da hın tipên bêdeg hene ku bı du tewri tên gotın (bılêvkırın): ç, k, p, r, t. Ango şıklê wan ê sıvık û xurt, dırêj û kurt hene. Dı elifba Kiril da ew her yek, mina tipeki cuda tên nıvisandın. Qanatê Kurdo ji dı elifba Latini da ew jı hev cuda kırıne.
Lê dive bê gotın ku iro zmanê me yê nıvisandınê da - dı elifba Latini - ew tışt tune û bı bir û baweriya me ne hewce ye iro guhartınek bê çêkırın. Sıbê, kingê Kurd rızgar bûn û zmanê me dı welat da bû zmanê resmi, hıngê merıv kare cardın lê bınêre û çı guhartınên ku lazım e, bı kêri zmin tê, pêk bine.
Mamoste Qanatê Kurdo ji kulek dabû ser (î) u (ı) ji bı nıqte, wek (i) nıvisandıbû. Me tenê ew guhart û gora xwe ( i - i ) nıvisand. Jı ber ku xwendevanên me yen Kurdıstana Tırkiyê hini vi şıkli bûne.
Ev kıtêba mamoste Qanatê Kurdo berê (mahsûlê) xebata salan e. Em hêvidar ın ku insanê me bo hinbûna zmanê xwe gelek feydê jê bıstinın.
Redaksiona Weşanên Komkar
PÊŞGOTIN
Zıman bınge u bınaxa yekitiya andamên mılete, çeka serbesti u serxwebûna wi ye; lı jiyin u efırandina xwe da her mılet, merıvên her cıvakê hevbendiya xwe, pevgırêdana xwe bı hevra dıkıne yek. Bê hevbendi, bê pevgırêdan u bê hevfehmkırın qet mıletek, qet endamên cıvakê nıkarın bıjin u bıefırinın. Çeka hevbendi, pevgırêdana andamên cıvakê, çeka netevan bı hev ra, çeka hevfehmkırına wan bı hev ra zımane. Zıman neynıka dıyanet, feraset, rewş, birûbawera mılete, neynuka ruh, can u tarixa mılete. Ziman wusan ji çeka pêşkevtına merıvên mılet u civakêye. Rengrû u rewşa jiyin u efırandına her mıleti, her andamên cıvakê lı zımanda tê ber çavan, zıman kaniya tarix u kûltûra mılete, sebeb vê yekê her mılet, andamên her cıvakê zımanê xwe hin dıbe, ~du- xwezo bızanbe qanûnên sazmani u çêkırna zımanê dayka xwe. Mıletên pêşkevti u serbest, bona hinkırına zımanê xwe gelek dabıstan vekırıne, gelek kıtêbên dersan, kıtêbên zımanê daykê nıvisine u çap kırıne u lı dersxananda keç u xortan hini zıman dıkın. Li destpêka sedsaliya bistan gelek mıletên paşvemayi rabûne ser xwe, serbesti bûne u nıha bı serefırazi zımanê xwe lı dabıstanan da dıdıne bıçûkên xwe. Her mıletê Kurd dı vê şıxulêda bêpar maye. Beri şûrşa Aktyabirê u heta nıha ne hukmeta Tırkan, ne ji hukmeta İranê ne dıhıştın u nahêlın, ku lı mektêban da dersê zımanê Kurdi bıdın, qedexekırıne bı Kurdi bınıvisın u çap bıkın. Sebeb vê yekê qat lı ciki bı serbesti keseki Kurdan nefıkıriye, ku kitêbekê dersê zımanê Kurdi bınıvise, ku lı dersxanêda hini zımanê xwe bıkın. Lı paşi şûrşa Aktyabırê Kurd ji hışyar bûne, lê hela hê serbest ne bûne, lê zimanê xwe baş xwedi kırıne; terka zımanê xwe ne kırıne, zımanê xwe hez dıkın u bı zımanê xwe dıaxıfın u xeber dıdın.
Dibe lı Kurdıstana parevekırida lı ci-ciyan merıvên zana u zanyarên Kurd kıtêbên dersê zımanê daykê u kıtêbên rêzmana Kurdi nıvisine, 1ê sed mıxabın jı wanra lê ne hati ye, ku wan çap bıkın u pê wan lı dersxananda dersê zımanê Kurdi bıdın, çımki çawan min got zimanê Kurdi lı Tırkiyê u İranê da qedexekırıne. Her lı Sovêtêda hemû çar û mıkanên nıvisandın u çapkırıne kıtêbên bı zımanê Kurdi peyda bûne; lı dabıstanên Kurdên Ermenistanê da jı koma yekê destpêkıri komên VII-VIII bı serbesti u serfırazi bı zımanê Kurdi ders dıdın. Bona vê lı Sovêtistanêda pêvist bû rêzmana Kur dı bê nıvisandınê, ku têda qanûnên sazmani u çêkırına zıman bêne şırovekırınê u daninê.
Havinê sala 1946 ez jı Lêningradê çûme Ermenistanê nav xızmên xwe, lı Êrêvanê ez rasti heval u hevkarê xwe Eminê Avdalê rehmeti hatım: Gotubêja me derheqa zimanê kurdida u dayina zıman lı dabıstanên Kurdida bû. Hıngê Eminê Avdal jı mınra got:"Qanat, tu zımanzani, te çend salan lı Lêningradê da lı fakûltêta palanda dersê zimanê Kurdi daye, wusan ji çaxê tu lı zaninga Lêningradê da hin dıbû, te wusan ji dersê gramatika Kurmanci dıda hevalên xwe Rûs u Kur mancan, yên ku tevi te hin dıbûn. Bı fıkıra min tu dıkari bona dersxanên me kıtêba dersê zıman bınıvisi".
Min got: "Nıvisandına gramatika zimanê Kurmanci ne rehet e , pêşketiyên me ser qanûna zımanê Kurdi heta nıha tıştek bı Kurmanci nenıvisine, qanûna axaftına zıman, ya lı hev hatına xeberan şırovenekırıne terminên gramatiki bı Kurmanci tune, ez jı derheqa wê yekêda fıkırime, rêça nivi sandına gramatika zımanê me tune, ku hebûya, ezê têda bıçû mai". Emin got:"Rêç tune, tu wê rêçê bıkışine, bıra yeki dın lı rêça teda here, ez dızanım nıvisandına gramatika zımanê me ne rehete, tu carnan havina dıhati Ermenistanê, te lı kursa dersdaranra dersê gramatika Kurmanci dıda, te hıngê çawan qanûnên gramatikê dıgot, hema wusan ji bınıvise, ter min hêç, terminê bêne guhastınê, lê şırovekırına formên gramatikê u qanûnê zıman tuyê rast bınıvisi, çımki pırakıtika te lı dersdayina zımanê Kurmanci da heye, gerek tu bınıvisi". Eva gotına Eminê Avdel bı mın xweş hat, mın bıryar kır, ku vegerıme Lêningradê bona dersxanên Kurdên Ermenistanê gramatika zımanê Kurmanci bınıvisim. Min xwestına Emin u biryarê xwe anin ci, gramatika zımanê kurmanci ya kurt bona komên III-IV yên dabıstanên Kurdên Ermenistanê nıvisi. Ew gramatik li sala 1949 bı berpirsiyara Eminê Avdel û rêdaktoriya Haciyê Cındi çap bû. Li dû wê heta nıha pênc-şeş kıtêbên mın yên rêzmana Kurdi bona komên V-VI, VII-VIII çap bûne.
İsal si sal temam bûn, ku gramatika mın yekemin çap bû. Sala 1970-da Rêzmana mın ya zımanê Kurdi bona komen VII-VIII çap bû, lê sed car mıxabın, ku berpırsıyari u rêdaktoriya wê kete destê merıvê ne zımanzan. Min hıngê jı Heciyê Cındi ra nıvisi, ku ew bıbe nıhêrvan, berpırsıyar u rêdaktorê wê gramatikê, lê ewi elami mın kır, ku ew nexweşe, nıkare wê xebatê bıke. Mın hıngê dıxwest rêzmana mın bê çap kırınê, çımki mın gelek ser rasti kırıbûnê, formûlên qanina zıman u şırovekırına formên rêzmani guhastıbûn, lı ci ciyan ji têrminê teze lı şûna yê kevn kırıbûnê. Ez mecbûr bûm rêdaktoriya wê xebata xwe bıspêrm ıeriki dın. Min ew da destê O. Celil - Komker u çapkerê folklora Kurdên Ermenistanê. Ewi ji sera-bera lı wê nıhêribû, bê qeylbûna mın lı ci-ciyan terminên mın teze derxıstıbûn, yê berê kırıbûnê, formul u qanûnên gramatki ji lı çend ciyan guhastibûn u bê mın xebat dabû çapxanê; lı paşê ji şaşi u kêmasiyê çapxanê ji rast nekıribûn u wusan xebat hatibû çapkırınê.
Bı xwesteka organa Komela Xwendekarên Kurdistan lı dervayi Welat(AKSA) mın kıtêba xwe "Rêzmana zımanê Kurdi" ya sala 1974-da çapkiri wergerande ser herfên latini bona xwendkar u xebatkarên Kurd li Ewropêda. Divêt bêjim, ku waxtê min ew li ser meşinkê dınıvisi, min hemû şaşi kemasiyê têda rast dıkırin; qanûnên rezmani u formûlên şirovekirna qanûnên gramatiki mın jı nûva serrast u berpa kırıne, terminên gramatiki lı çend ciyan disan nûber kırın u lı çend ciyan tekstên werzişkirina formên gramatiki guhastine yan ji yên teze kırınê.
Sezman u tertiba nıvisandına madeyên rêzmana Kurmanci lı ve kitêba min da bi vi cûreyiye: Li pêşiyê qanûnên guhastina formên navên heyinê, xeÿstnavan, cinavan, fêlan u parên axaftinê dinê hatıne nıvisandınê, lı du wan meseleyên guhastına formên wan hatine nivisandinê. Li dû wan bona ku xwendevan, xwendkar bı xwe lı ser fehmkırına şırovekırına qanûna formên rêzmana Kırmanci bıxebıtın, mın tekstên werzışkırınê nıvisine yan ji têkstên xwendınê nıvisine u li beri wan min li kitêbêda xebera "Spartın" nıvisiye u lı bıniya wêda çend Spartınê werzişkırına hinbûna formên rêzmanê nıvisine, ku xwendkar yan ji xwendevan bi xwe bixebitin. Xên jı wê der mın lı paşi têkstên werzışkırınê pırs nıvisine, ku şagırt yan ji xwendekar bersıva wan pırsan bı zar yan ji bı nıvisandın bıdın. Lı kutasiya kıtêbêda mın navnişên xeber u terminê rêzmani yên Kurmanci nıvisine u lı rex wan xeber u termın bı wegerandına ser zımanên Fıransızi u Tırki nıvisiye.
Bi kurt goti divêt bêjim eva xebata, ya ku min hazır kıriye jı bona xwendkar u xebatkarên Kurd lı Ewropêda, geleki ne mina rêzmana mın ya lı sala 1970-da çapkırıye; yê ku dixweze bizanbe çiye firqi lı nav vê kitêbê u wê kıtêbê da heye, bıra wan herdû kıtêban raber u beramber hev bıke. Bı gıliki goti-hesab kın, eva rêzmana bı dıl u can hatiye nıvisandınê bona xebatkar, gundi, pale, şıvan u gavanên Kurd, yên ku mecbûr bûne jı welatê xwe derketıne, hatıne Ewropê, ku bı serbest bıxebıtın, bıjin.
Eva xebata -rêzmana Kurmanci mın lı nav sê mehên havini lı havinga xwe da lı rawestga Gorkovskiyê da nêziki şeherê Lêningradê qedandiye. Ez bı dıl u can, bı merd vê nıvisara xwe pêşkêşi "Komkar" dıkım. Eger jê ra lê hat, rê kete ber, bera wê çap bıke, lı nav xwendevan, xwendkar u xebatkarên Kurdıstanê da belav bıke. Ez hividarım, ku kıtêba mın dê bı wan xweş bê u ewê jı xwe ra tışteki baş jê hin bıbın, feydayê jê hıldın.
Qanatê Kurdo
