Yirminci yüzyılın başı, Osmanlı Imparatorluğu'nun etnik haritasının çizildiği, tebaanın etnik kökenlerine göre hesaplandığı, yerleşim alanlarının nasıl yeniden biçimlendirileceğinin sorgulandığı bir dönemeçtir. İttihat ve Terakki, Osmanlı Devleti'nin dinsel cemaatlere yönelik olarak kullandığı takibat metotlarını geliştirip "modernleştirerek" etnik kimlik temelli araştırmalar haline getirdi. Bir yanda etnik köken araştırmalarındaki "bilimsel" sıfatının cazibesi ve etkileme kudreti, diğer yanda milliyetçi politikaların harita, etnografya ve topografya üzerinde sınandığı "mühendislik" faaliyeti, 1913-1918 arasında imparatorluk nüfusunun bileşimini topyekun değiştirdi. Fuat Dündar, İttihat ve Terakki'nin raporlar, kitaplar, araştırma heyetleri ve dergilerle biçimlendirdiği; nüfus kompozisyonuna dair gizli ve açık verilere dayanarak uygulamaya koyduğu ve en uzak bölgelerde en ince ayrıntısına kadar telgraflarla izlediği "iskan" politikalarını inceliyor. Rum, Bulgar, Ermeni, Kürt, Yahudi, Nasturi ve Süryanilere yönelik yer değiştirme, mübadele, tehcir, "yeniden iskan" etme siyasetinin hangi amaçlara dayandığını, bu amaçların nasıl biçimlendiğini ve kimler tarafından uygulandığını araştırıyor. Belge, harita, nüfus verileri, telgraflar ve şifreli emirlerle sürecin nasıl idare edildiğini çarpıcı bir biçimde ortaya koyuyor. Bu araştırma ile Anadolu'nun Türkleştirilmesi ve İslamlaştmlmasmm, coğrafyanın güvenilir "unsurlarla" tahkim edilmesinin, İttihat ve Terakki'nin milliyetçilik projesinin önemli bir ayağı olduğu anlatılırken, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e devreden etnografik mirasın ve bakış açısının ne olduğu da çarpıcı bir biçimde ortaya konuyor.
Fuat Dündar, 1971 doğumlu. Lisans eğitimini 1994 yılında 111) Petrol Mühendisliği'nde ıarnamladıkıan sonra master eğitimini lsıanbul Üniversitesi Balkanlar Ortadogu ve Asya Gelişmeleri Bilim Dalında yapu. Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası ilişkiler Bölümü'nde doktorasını yanda bırakıp, Paris-EHESS (Ecole des Hautes Etudes en Science Sociales) okulunda -elinizdeki eser ile- tarih doktoru akademik unvanını aldı. Michigan Üniversitesinde bir dönemlik, Osmanlı ve Modem Türkiye Tarihi dersi vermektedir. Yazann Tılrlıiyt Nılfus Sayıııılanııdıı kınlılılar DOZ Yayınlan, 1999 ve lttihat-Tualılıi'ııin Mılslılmanlan lslıan Politilıalan (1913- 1918) iletişim Yayınlan, 2001 adlı iki eseri bulunmaktadır. AmatOr olarak fotogrıf sanan ile ilgilenmektedir. fuatdundaı®hounail.com
İçindekiler
Önsöz /19
1914 Vilayet ve Sancaklar / 23
Giriș / 27 Kaynaklar / 32 Tartışmaların odağı, şifreli telgraflar / 35 Türk, Ermeni, Yunan, Yahudi ve Kürt tarih yazımı / 38
Birinci Bölüm Osmanlı Göç Tarihi ve ittihat ve Terakki Cemiyeti / 41 Osmanlı lmparatorluğu'nun kısa göç tarihi / 41 Yayılma dönemi, sürgün politikası ve onda bir ilkesi / 41 "Çöküş" dönemi, muhacir ve göçebelerin iskanı sorunu / 43 İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türk milliyetçiliği / 41 Cemiyet tarihi / 52 Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşı ve ittihatçıların Anadolu tercihi / 57 1913 Bab-ı Ali Baskını / 61 Goltz Paşa ve lttihatçılann vatan ve millet anlayışına etkisi / 63 Asker Millet / 65 Ahmed Rıza Goltzist eseri: Asker / 70 Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp: Türlcçülüğün getirisini tartışmak / 73 Gökalp ve "yeni hayat" projesi / 79
İkinci Bölüm Bilgi Süreci: Harita, Nüfus Sayımları ve Etnografya / 85 Osmanlı'da haritacılık, nüfus sayımları ve etnografi / 85 Nüfus sayımları ve istatistik / 85 Osmanlı nüfus sayımları ve ilk istatistik teşkilatı: istatistik Kalemi / 86 Tahrir dönemi / 86 Nüfus sayımları dönemi / 88 Osmanlı sayımlarının işlevi: Devleti paylaşmaktan ayrılıkçı taleplere / 93 Nüfus tartışmaları / 107 Rum nüfusu tartışmaları / 108 Ermeni nüfusu tartışmaları / 109 Keldani, Nasturi ve Süryani nüfusu tartışmaları / 112 Yahudi nüfusu tarnşmaları / 113 Kürt nüfusu tartışmaları / 114 Kartografi, etnografik haritalar ve ikon-haritalar / 115 Bir politik araç olarak logo-haritalar / 118 Sosyoloji ve etnografi / 121 Etnografik araştırmalar ve Encümen-i İlmiyye Heyeti / 126 Almanların rolü / 130 İki ittihatçı araştırmacı: Baha Said ve Habil Adem / 133 Baha Said / 133 Habil Adem (Naci İsmail Pelister) / 135 İttihatçı yayınlar ve resmi tezlerin oluşumu / 136 Operasyonel harita ve nüfus sayımları / 142 Gizli nüfus sayımlarının analizi / 152 Sonuç / 170
Üçüncü Bölüm Uygulama: Etnik Gruplann Sevk ve İskanları / 175 Bulgarlar: ilk ittihatçı hedef ve Avrupa sınırlarının ittihatçılarca çizilmesl / 182 Bulgar işgali ve Müslümanların kovuluşu / 184 Edirne'nin geri alınışı, Bulgar nüfusun kovulması / 187 İlk resmi mübadele, Osmanlı-Bulgar anlaşması / 188 Rumlar: "Kovma"dan "hapsetme"ye kıyıları Türkleştirmek / 191 1. Dönem (1913-1914): Bir ittihatçı rövanş olarak Rumlann gayriresmi yollarla kovulması / 194 İlk hedef Trakya bölgesi, Anadolu'ya hazırlık / 194 İkinci hedef; Anadolu Rumları / 197 Organizasyon / 197 Hükümet görevlileri / 200 Çeteler / 202 Kullanılan metotlar / 204 Ekonominin millileştirilmesi metodu olarak boykot / 204 Bir kovma metodu olarak muhacir iskanı / 207 Terör ayları ve Yunanistan'ı mübadeleye ikna etme çabaları (Mayıs-Temmuz I9I4) / 210 Kadük kalan bir proje: Mübadele / 216 Meclis tartışmaları ve Talat Paşa'nın ikili üslubu / 219 2. Dönem (1915-1918): Bir "tehdit vasıtası" olarak kullanmak ve kıyıları temizlemek için Rumların iç bölgelere sürülmesi / 225 Uluslararası boyut: Düşmanlıktan birlik arayışlarına / 228 Savaşa giriş ve Rumların iç bölgelere sevki / 230 Kıyıların Rumlardan temizlenmesi / 233 Yunanistan'ın savaşa girişi / 240 Sonuç / 246
Ermeniler: "Kesin çözüm" için çöle sürmek / 248 Zorla tehcir kararının önemi / 251 Zor bôlgesinin iklim ve coğrafi karakteri .251 Zor halkının göçebe karakteri .252 Lütfi Efendi'nin raporu / 255 Talat Paşa'nın Zor bölgesine dair bilinci / 256 Tehcir kararına götüren süreç / 258 1914 "Vilayat-ı Şarkiyye ıslahatı" / 258 Ermeni partilerin takibi ve "isyancıların" hareketsiz kılınması / 262 Bir ittihatçı korku: Ermeni-Kürt ittifakı / 272 1. dönem (24 Nisan 1915): Politik tutuklamalar ve güneye ilk sürgün emri / 276 Politik nedenler ve 24 Nisan tutuklamaları / 276 Demografik nedenler / 278 Askeri nedenler: Çanakkale çıkarması ve Rus işgali / 279 2. dönem (9 Mayıs 1915): Kıyı ve sınır bölgelerin boşaltılması emri / 282 Meclis-i Vükela Kararı ve Tehcir kanunu / 286 Ermeni Köylerinin İslamlaştırılması ve Türkleştirilmesi / 289 Ermeni mallarının dağıtımı: Emval-i metruke komisyonları / 293 3. dönem (21 Haziran 1915): "İstisnasız tüm Ermenilerin hedeflenmesi" / 296 Anadolu'da bırakılan Ermeni nüfusu / 298 Asker ve zanaatkar aileleri, Protestanlar ve Katolikler; kimsesiz kadınlar ve çocuklar / 298 ihtidalar / 300 Bir devlet politikası olarak Ermeni kadınların zorunlu evlendirilmeleri: Tezvic / 304 Ermeni çocukların "terbiye" meselesi / 305 Ayrıcalıklı bölgeler Edime, İstanbul ve İzmir / 307 Ermeni sorununun "çözümlenmesi" ve istatistiğin kullanılması / 308 Tehcirin sona erdirilmesi / 311 iki bölgede iki farklı istatistiki kaygı: iskan bölgesinde % 10'u tutturmak ve Anadolu'da sayısal "takibat" / 315 Sürgün bölgesindeki sayımlar:% 10'u tutturmak / 316 Musul'un Ermenisizleştirilmesi / 320 Anadolu'da bırakılan Ermenilerin sayısal "takibatı" / 321 Cemal Paşa ve Ahmed Rıza Bey'in muhalefeti ve propaganda faaliyetleri / 324 Halep'in iskan bölgesine dahil edilmesi meselesi ve Cemal Paşa / 324 Ayan Ahmed Rıza Bey'in Meclis'teki muhalefeti / 328 Savaş propagandasından resmi ideolojinin inşasına / 330 Sayısal boyut ve Talat Paşa'nın defteri" / 335 Sonuç / 340 Nasturiler ve Süryaniler / 349 Nasturiler / 350 Süryaniler / 353 Yahudiler: "Sadık unsurun• tehciri / 354 Yahudilerin yurt arayışı ve Abdülhamid lmparatorluğu / 355 Pogromdan kaçan Yahudilerin Osmanlı'ya varışı / 355 Abdülhamid ve Siyonist hareket / 358 Cemiyet Yahudiler ve Siyonizm / 362 Cemiyet ve Yahudiler / 362 Balkanlar'dan Yahudi muhaceratı / 369 Yahudilere yönelik kovma ve sevk politikası / 372 Yabancı Ülke Tebaası Yahudilerin Filistin'den kovulrnası / 373 25 Ağustos 1915, Yahudilerin sünilmcsi 383 Anadolu ve Trakya sahillerinden Yahudi sürülmesi / 386 Yafanın boşaltılması ve Kudüs'teki benzer girişim / 388 Sonuç / 396 Kürtler: Asimile edilebilir bir halk / 399 Abdülhamid'in Kürt politikası / 400 İttihatçı politika ve Ziya Gökalp / 401 1. Etap: "Sorun"un tanımlanması / 401 2. Etap: Kürdoloji araştırmaları / 403 Sosyolojik anket / 404 Zeami teşkilat / 405 Dint teşkilat / 407 İktisadi teşkilat / 408 3. Etap: Uygulama, Kürt nüfusunun % 5 oranında dağıtılması / 409 Türk bölgesindeki Kürtlere yönelik gizli araştırma / 410 AMMU'nun kuruluşu ve Kürtlerin sevk ve iskanı / 411 4. Etap: Kürt sorununa dair resmi ideolojinin inşası / 418 Prospektif bir bakış: Gökalp'in Cumhuriyet dönemi faaliyetleri / 419
Sonuç Türk Milliyetçiliğinin Şifresi / 423 Sölük / 443
ÖNSÖZ
Bu önsöz, Osmanlı arşivlerine adım attığım 11 Ağustos 1995 tarihinden beri yürütülen iki aşamalı bir çalışmanın sonsözü sayılabilir. 2000'de bir master tezi olarak Müslümanlara yönelik sevk ve iskan politikasını işlediğim çalışmanın ikinci aşaması olan elinizdeki bu eser 2007'de EHESS-Paris'te tarih doktorası olarak savunulmuş ve tarafımdan Türkçe'ye çevrilmiştir. Bu çalışmanın Paris gibi, farklı bir kültür onamında, farklı kaygıların hakim olduğu ve bunların beni daha da ötekileştirdiği bir ortamda yapılması tezimi biraz değiştirmiştir. Şunu dürüstçe ifade etmeliyim ki, bu çalışma Türkiye'de yapılmış olsaydı biraz daha farklı olurdu. Eldeki malzemelere bakış ve bunları işleme biçiminin de etkilenmemesi mümkün değildi. Yani Paris'te bu tezin yapılması, aynı zamanda bana bir saha çalışması yapma şansı vermiştir. Tarihçiler arşivlerden, kağıt yığınlarından tezlerini inşa ederler sanılır, oysa içinde bulunulan kaygı kültürü, tarihçiler üzerinde derin etkiler bırakır. Bu çalışma bende de önemli etki ve değişimler yarattı. Mühendislikten sosyal bilimlere ve tarihe geçişimde en büyük etmen, Benedict Anderson'un "Nüfus Sayımı, Harita ve Müze" adlı makalesi olmuştu. Matematiğin milliyet sorunlarında ve genelde de toplumsal hayatın organizasyonundaki işlevine bakma yönündeki temel problematiğim o günden beri değişmese dahi, bu çalışma sırasında temel dünya görüşüm bir nebze etkilendi. Tek cümleyle ifade edersem, anık dine değil pozitivizme daha sorgulayıcı bakmak gerektiğini fark ettim. Pozitivizmin toplumu değiştirme, dönüştürme hırsı bundan sonraki çalışmalarımın temel derdi olacaktır. 6 farklı kimliğe yönelik olarak yürütülen nüfus politikası ekseninde milliyet politikalarının da söz konusu edildiği ve oldukça hassas konulara değinildiği bu çalışma, birçok eksiği de bağrında taşımaktadır. Özellikle giriş kısmında, Türk milliyetçiliğinin düşünsel gelişimini daha geniş tutamadığım için gerçekten hayıflanıyorum. Ama böylesi çok sayıda kimliğin işlendiği ve orijinal metinlere dayanan bir tarihyazımının tercih edildiği, bir o kadar da hassas, kamuoyunu saflara ayıran ve bugüne kadar ciddi bir araştırmaya tabi tutulmamış bir konuda yazmak hiç de kolay olmadı. Tüm enerjim ve imkanlarım son raddesine kadar zorlandı. Ancak tüm eksiklerine rağmen, 200l'deki çalışmam gibi, bu çalışmanın alanında bir ilk ve Türk tarihyazımı yanı sıra Yunan, Ermeni, Kürt ve Yahudi tarihyazımlannı -bu dönemle ilgili- sarsacak düzeyde olduğunu düşünüyorum. Çalışma yürütülürken ve analizler yapılırken gerekli olan ve gösterilen tevazuyu, sonsözde, bu noktada ne yazık ki gösteremiyorum. Bu çalışmada yayımlanan belgelerin ezici bir çoğunluğu ilk defa gün yüzüne çıkmaktadır. Özellikle haritalar, nüfus verileri ile Kürtlere yönelik sosyolojik anketin genel geçer söylemleri alt-üst edecek önemde belgeler olduğuna inanıyorum. Ancak bu çalışmanın özgüllüğü bulunan belgelerle sınırlı değildir. Öne sürülen tezler de oldukça önemlidir. Temel tez, istatistik ve matematiğin etnik sorunlarda asıl rolü oynadığını öne çıkarırken bu çalışmanın her bölümünde yeni tezler ileri sürülmüştür: Ermeni katliamının, dereceli tırmanan tehcirin bir -kaçınılmaz değil- sonucu olduğu; l 922'de Yunanistan ile yapılan mübadelenin kadük kalan İttihatçı bir proje olduğu; Kürtlerin asimilasyonunun Gökalp'in çerçevesini çizdiği günümüz Türk milliyetçiliğinin kurucu bileşkesi olduğu; İttihatçıların Yahudilere ve Filistin meselesine bakışında da tehcir amacının merkezi bir yer tuttuğu; Osmanlı devletinin Müslümanları etnik kökenlerine göre kayda geçirdiği; nüfus sayımlarının cemaatlerin devlete katılım oranını belirlemede önemli işlev gördüğü; Türk resmi ideolojisinin bugün Ermeni ve Kürt meselesine bakışının savaş yıllarında oluşturulmuş propaganda menşeli olduğu vs. vs. Bu çalışma sırasında birçok devlet arşivi ve kütüphaneden yararlanıldı. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin yarattığı uygun çalışma ortamı ve başta Fuat Recep olmak üzere araştırma salonu ekibinin çabası olmasaydı bu özgünlükte bir çalışma ortaya çıkaramazdım. Ayrıca bu çalışmada Quai d'Orsay Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Britanya Public Records Arşivi ve Yahudi Alyans Okulları Arşivi'nin yanı sıra; INALCO, Maison Sciences del'Homme-MSH, Fransız Ulusal Kütüphanesi-BNF, Ermeni Nubar Kütüphanesi, Paris Kürt Enstitüsü Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, lSAM ve IFEA gibi birçok kütüphanenin çalışanlarının güleryüz ve sabrının da payı vardır. Direktörüm Hamit Bozarslan'a, onun hoşgörüsü ve engin bilgisine minnet borçluyum. Bir ikinci direktör gibi yakın ilgisini esirgemeyen Nathalie Clayer'e; gerek tez yazım sürecinde ve gerekse birçok konferansta görüş, öneri ve yardımlarını benden esirgemeyen François Georgeon, Gilles Veirıstein, Raymond Kevorkian, Claire Mouradiarı, Morgane Labbe, Christine Allison, Gilles Dorronsoro, Alexandre Toumarkine, Rıfat Bali, Henriette Asseo, Meropi Anastassiadou-Dumont, HansLukas Kieser, Taner Akçam, Howard Eisserıstat, Michael Reynolds, Ronald Suny, Peter Holquist, Eric Weitz'e teşekkürü bir borç bilirim. Amerika arşivlerinden belgeleri sağlayan Berna Pekesen'e, tezin Fransızca yazımı sırasında desteğini esirgemeyen Burçin Gerçek, Aslı Sümer, Semra Meral, Clemence Scalbert'a; lngilizce çevirideki katkıları nedeniyle Fatma Ülgen ve Ayşe Günaysu'ya; tezin son günlerinde beliren ve şefkatiyle stresime dalgakıran vazifesi gören Monique B.'a bu çalışma çok şey borçludur. Ailenin en küçüğü olma avantajımı bana hep kullandırtarak bu çalışmanın ihmaline uğrayan Halide ablama ve -okumayı bilmese de- anneme sonsuz şükranlanrnı iletmem gerekir. Gerçekten de, aile ve çevremdeki kadınlar olmasaydı bu çalışma olmazdı, her başarılı erkeğin arkasında bir değil birçok kadın -var dedirten kadınlara, bu çalışma ithaf edilmezse bir vefasızlık olur.
Chateau Rouge, Paris, Aralık 2007
Giriș
Bu çalışma, ittihat ve Tuakki'nin Müslümanlan iskan Politikası (1913-1918) adlı çalışmamın bir devamıdtr.1 Müslüman topluluklara yönelik sevk ve iskan politikası önceki çalışmada incelendiğinden bu çalışmada geri kalan topluluklar; Bulgar, Ermeni, Rum, Süryani-Keldani ve Yahudiler gibi gayrimüslim gruplar hedeflenmiş ve aynca harita, nüfus sayımlan ve etnografik araştırmalann kullanımına yer verilmiştir. Bu iki çalışma sayesinde, lttihatçılann sevk ve iskan politikası bir bütün olarak, kendi belgeleri ile gözler önüne serilmiş oluyor. Bir önceki çalışmada işlenmiş olmasına rağmen, bulunan yeni belgeler Kürtler bölümünü yeniden yazmayı gerektirdi. Bunun bir diğer nedeni de, lttihatçılann Kürtlüğü bir "sosyal problem" olarak kurgulayıp Kürtlerin asimilasyonunu Türkleştirme politikasının kurucu bir bileşeni haline getirmelerine vurgu yapmaktır. Üstelik bu İttihatçı politika, Cumhuriyet dönemine politik bir proje olarak miras kaldığından bu kimliğe yeniden yer vermek elzemdi.
Editör: Kerem Ünüvar Dizi Kapak Tasarımı: Ümit Kıvanç Kapak: Suat Aysu Kapak Tasarımı: Fuat Dündar Uygulama: Hüsnü Abbas Düzelti: Begüm Güzel - Ceren Kınık Dizin: M. Özgür Yıldız Baskı ve Cilt: Sena Ofset
Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34-010 lstanbul Tel: 212.613 03 21
