VersionsYaresan (Ehl-i Hak) [Türkçe, İstanbul, 2009]
Islamkundliche Untersuchungen - Band 138: The Yaresan [English, Berlin, 1990]
Yaresan (Ehl-i Hak)
M.Reza Hamzeh’ee
Avesta
Yaresan ve "Ehl-i Heqq", Güney Kürdistan'da yoğunlaşmış önemli bir Kürt cemaatine verilen isimlerdir. Önemine rağmen, cemaat hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu nedenle, yetersiz ve eksik olsa da mevcut bilgiler, sosyologlar da dahil sosyal bilimciler tarafından geniş ölçüde kullanılmıştır. Yine de bu cemaat üzerine sosyolojik bir örnek olay araştırması yoktur. Bu yüzden, bu cemaat hakkında henüz cevaplanmamış birçok soru olacaktır.
Yaresan cemaati üzerine yapılmış ilk genel araştırma niteliğindeki bu çalışmada, cemaatin bütünlüklü bir resmini çizmek ve gelecekteki araştırmalara birtakım ana hatlar sunmak amaçlanmıştır.
M.Reza (Farıborz) Hamzeh’ee-Harsin’de (İran) doğdu. Poona Üniversitesi’nde (Hindistan) Ekonomi okudu. 1986: Doktorasını Poona’da “Toplumsal Hareketler Sosyolojisi” alanında -uluslarası bir üne sahip Delhili sosyologun tasdikiyle- aldı. 1989: Başka iki Bavyera üniversitesinin de onayıyla Ausburg Üniversitesi tarafından kendisine Alman “Dr. phil” unvanı verildi. 1990: Kassel Ûniversitesi’nde “Uluslararası Gelişim” alanında bir yıllık post-doktora programını tamamladı. 1998: “Kültür Sosyolojisi” alanındaki Profesörlük unvanını, başka üç Alman üniversitesinin (FU Berlin, Leipzig, Wein Garten) de tasdikiyle Osnabrück Üniversitesi’nden aldı. İngilizce, Almanca ve Farsça bilimsel yayınlarının yanısıra bir roman (Werçem) ve bir şiir kitabı yayımlamıştır. Hindistan’ın parya kastı hakkındaki ilk belgesel filmi 2007’de Almanya’da Augsburg Üniversitesi’nde gösterildi. 1993’ten beri Ausburg (Almanya) ve Kermanşah (İran) üniversitelerinde araştırma çalışmaları yapmaktadır.
İçindekiler
Teşekkür / 11
Türkçe baskıya önsöz / 13
1. Kavram ve Metodoloji / 37
1.1. Araştırmanın yapısı / 37
1.1.1. Sorulan sınırlandırma / 37
1.1.2. Cemaatin karakteristik yapısı / 38
1.1.3. Cemaatin ortaya çıkış bağlamı / 40
1.1.4. Yaresan’ın Bekası / 42
1.1.4. a) Dayanışma / 46
1.1.4. b) Toplumsal yapı / 47
1.1.4. c) Önceden varolan düşünce ve tecrübeler / 49
1.2. Metodoloji / 50
1.2.1. Tipolojik yaklaşım / 51
1.2.2. Sosyo-psikolojik yaklaşım / 52
1.2.3. Sosyo-tarihsel yaklaşım / 55
1.3. Kaynaklar ve Araştırma / 57
1.3.1. Araştırmanın konumu Z 57
1.3.2. Materyal inceleme / 58
1.3.3. Kaynaklar / 60
1.3.3. a) Alan araştırması / 60
1.3.3. b) İkincil literatür / 60
1.3.3. c) Birincil literatür / 60
1.3.3. C. a) Seyyah raporları ve benzeri / 61
1.3.3. C. b) Tarih kutapları ve tarihi kitaplar / 61
1.3.3. c. c) Heresiografik kitaplar / 63
1.3.3. C. d) Yaresan dini metinleri / 63
I.3.3.C. e) Diğer dini kitaplar / 66
1.4. Kavram açıklama / 68
1.4.1. Doğuştancılık / 68
1.4.2. Binyılcılık / 70
1.5. İsim açıklama / 72
1.5.1. Cemaatin adı / 72
1.5.2. Bazı yer adları / 74
1.5.2. a) İran / 74
1.5.2. b) Kermanşah / 75
1.5.2. c) Lekistan / /6
2. Sosyo-Ekonomik ve Tarihsel Arkaplan / 77
2.1. Sosyo-ekonomik arkaplan / 77
2.1.1. İran ekonomisi / 77
2.1.2. Kürt toplumu ve ekonomisi Z 83
2.1.3. Yaresan demografisi, ekonomi ve toplumu / 86 .
2.1.3. a) Yaresan cemaatinin dağılımı / 86
2.1.3. b) Yaresan ekonomi ve toplumu / 88
2.2. Tarihsel arkaplan / 90
2.2.1. Behlul devri / 91
2.2.2. a) Şah Fezl devri / 94
2.2.2. b) Arap hakimiyeti esnasında muhalif Kürt hareketleri / 95
2.2.3. Baba Serheng devri / 99
2.2.4. a) Şah Hoşin devri / 99
2.2.4. b) Lorestan, Lekistan ve Kermanşah / 100
2.2.4. c) Pir Şehriyar / 103
2.2.4. d) Şo’ubit hareketi / 104
2.2.4. e) Bölgenin Şah Hoşin devrindeki tarihsel arkaplanı / 105
2.2.5. a) Sultan Sehak devri / 109
2.2.5. b) Bölgenin Sultan Sehak devrindeki tarihsel arkaplanı / 111
2.2.6. 15-17. yüzyıllarda Kermanşah / 114
2.2.7. 17-20. yüzyıllarda Kermanşah / 116
2.2.7. a) Safevi Hükümeti / 116
2.2.7. b) Afşar ve Zend devirleri / 117
2.2.7. c) Kaçar hanedanlığı / 118
2.2.7. d) Pehlevi hanedanlığı / 123
2.2.7. e) 1979-1988/ 125
3. Yaratılış Hikayeleri / 127
3.1. Yaresan yaratılış ve demonoloji hikayeleri / 127
3.1.1. Ezelden “Heften”in yaratılışına/ 127
3.1.2. Kainat ve yeryüzünün yaratılışı / 129
3.1.3. Semavi varlıkların yaratılışı (demonoloji) / 130
3.1.4. Adem ve Havva’nın yaratılışı / 131
3.1.5. Adem ve Havva cennette / 132
3.1.6. Adem ve Havva yeryüzünde / 133
3.2. İran bağlamında Yaresan yaratılış hikayesi / 134
3.2.1. Mazdaizm /134
3.2.2. Zarvanizm / 141
3.2.3. Iran folklorü arkaplanı / 144
4. İlahi Tecelli, Melekbilim ve Düalizm / 151
4.1. İlahi Tecelli / 151
4.1.1. Yaresan arasında “İlahi Öz”ün tecellisi / 152
4.1.2. İlahi tecelli düşüncesi / 154
4.1.3. İlahi Öz / 155
4.1.4. Irani toplumsal hareketleri arasında İlahi tecelli düşüncesi / 156
4.2. Melekbilim /161
4.2.1. Yaresan henoteizmi / 161
4.2.2. Yaresan meleklerinin adlan / 165
4.2.3. Ruçyar ve Ayvat’ın konumlan / 169
4.2.4. Baba Yadegar’ın doğumu / 172
4.2.5. Anahita çeşmesi/173
4.2.6. Yaresan melek-tapınma sistemi / 178
4.2.7. Ameşaspandlar ve Heften / 179
4.2.8. Yazatalar/ 181
4.2.9. Heftevane / 183
4.2.10. Mitra ve Vayu / 185
4.3. Düalizm / 186
4.3.1. Yaresan düalizmi / 186
4.3.2. Yaresan ve Yezidiler arasındaki ilişki / 189
4.3.3. Ek kısım: Yezidi dini ve cemaati / 190
4.3.4. Yaresan’da Yaratılışın dûalist kökeni / 193
4.3.5. İran’da düalizm / 194
5. Eskatologya/ 199
5.1. Tenasüh öğretisi / 199
5.1.1. Yaresan’da inancında tenasüh / 199
5.1.2. Tenasüh öğretisi / 202
5.1.3. Irani toplumsal hareketlerinde tenasüh öğretisi / 204
5.2. Binyılcılık ve doğuştancılık / 209
5.2.1. Yaresan’ın binyılcılıgı ve eşitlikçiligi / 209
5.2.2. Mehdici kehanet / 219
5.2.3. Irani sosyo-dinsel hareketlerde doğuştancılık / 222
5.2.4. İran’da binyılcılık ve eşitlikçilik / 226
6. Ritüeller / 233
6.1. Periyodik toplantılar / 233
6.1.1. “Cem” / 233
6.1.1. a) Bir Cem düzenlemenin şartları / 234
6.1.1. b) Cemde kurallar ve roller / 234
6.1.1. c) Cem töreni / 235
6.1.2. Cemdeki ibadet türleri / 237
6.1.3. Fekr-o zekr / 238
6.1.4. Yaresan’da müziğin ehemmiyeti / 240
6.1.5. Cem töreninin ehemmiyeti / 241
6.2. “Nezr” ya da Adak ve Kurban / 243
6.2.1. Adaklar / 243
6.2.1. a) "Niyaz” / 243
6.2.1. b) “Şokrane" / 244
6.2.2. Kurbanlar / 245
6.2.2. a) Kan kurbanı / 245
6.2.2. b) Kansız kurban / 246
6.2.2. c) Kurban edilmediği halde kurban merasiminde sunulan maddeler / 246
6.2.2. d) Khedmet / 246
6.2.3. Kurban merasiminin icrası / 247
6.2.3. a) Kan kurbanı ritûeli / 247
6.2.3. b) Kansız kurban ritûeli / 258
6.2.3. c) Kan veya kansız kurbanlar dışındaki kurban ritûelleri / 258
6.2.3. d) Khedmet ritûeli / 259
6.2.4. Adak ritûelleri 7 259
6.2.5. Kurbanın ehemmiyeti üzerine bir ilahi / 259
6.2.6. İran’da kurban ritûelleri / 262
6.3. Yaresan’ın diğer ritüel ve dini ilkeleri / 266
6.3.1. Oruç / 266
6.3.2. Otuz günlük oruç yasağı / 269
6.3.3. Yaresan’da abdest / 271
6.3.4. Ölüler için düzenlenen merasimler / 273
6.3.5. “Çarçıvan" ya da Yaresan dininin “Dört Sütun”u / 276
6.3.6. Yaresan’ın beş “Moqadesat”ı / 277
6.3.7. Dünya Tarihi devirleri / 279
6.3.8. Yaresan ve Mazdacılık arasındaki diğer benzerlikler / 280
7. Örgütlenme ve Kurum / 283
7.1. Toplumsal örgütlenme ve ayinler / 283
7.1.1. Bazı erginleme terimleri / 283
7.1.2. Cemaate üyeliğin şartları / 285
7.1.3. “Ser-seporden” ya da Yaresan erginleme töreni / 286
7.1.4. “Ser-seporden”in icrasına dair birtakım farklar / 289
7.1.5. Toplu erginleme / 289
7.1.6. Cemaate katılım ve üyelik türleri Z 290
a) “Çekide” / 290
b) “Çesbide” Z 291
7.2. Yaresan cemaatinin toplumsal yapısı / 292
7.2.1. “Handan” / 292
7.2.2. “Handanlar’Tn “Ser-seporden”i / 296
7.2.3. “Handanlar’’ın ilk oluşumu / 298
7.2.4. Yaresan “Ser-seporden” kuruntunun ehemmiyeti / 302
7.2.5. İran’da erginleme ayinleri / 305
7.3. Kardeşlik ve kardeş-kız kardeşlik akdi / 310
7.3.1. Yaresan’da kardeş-kız kardeşlik akdi / 310
7.3.2. Kardeş-kızkardeşlik akdinin ehemmiyeti / 310
7.3.3. İran’da kardeş-kız kardeşlik akdi / 311
7.4. Yaresan cemaatinde toplumsal bölünmeler / 314
7.5. Yaresan cemaatinin toplumsal yapısı / 316
8. Toplumsal Hareketler ve Toplumsal Çatışma / 319
8.1. Yaresan’ın ortaya çıkışının özgün bağlamı / 319
8.2. Bir toplumsal hareket olarak Yaresan / 321
8.3. Yaresan toplumsal hareketinin diğer Irani hareketlere kıyasla başlıca özellikleri / 322
8.3.1. Doğuştana eğilimler / 322
8.3.2. Eşitlikçi eğilimler/324
8.3.3. Binyılcılık / 325
8.3.4. Düalist dünya görüşü / 326
8.4. Yaresan arkaplanının başlıca çevresel (ortamsal) yönleri / 327
8.4.1. Toplumsal yönler / 327
8.4.2. Ekonomik yönler / 332
8.4.3. Jeopolitik yönler / 334
8.4.4. Tarihsel yönler / 335
8.5. Mevcut durumun bir sonucu olarak toplumsal çatışma / 338
8.5.1. Ekonomik çatışma / 339
8.5.2. Sosyo-kültürel çatışma / 341
8.5.3. İktidar çatışması / 343
9. Yaresan’ın Bekası / 347
9.1. Yaresan’ın bekasında payı olan faktörler / 348
9.1.1. Siyasi radikalizmin olmayışı / 348
9.1.2. Toplumsal örgütlenme / 350
9.1.3. Askeri güç / 352
9.1.4. Cemaat-ötesi (trans-communal) dayanışma / 355
9.1.5. Önceden var olan düşünce ve deneyimler / 356
9.1.6. Diğer kaynaklar / 358
EK / 359
Ek 1: Yaratılışa dair Yaresan dini hikayeleri/361
Ek 1: ilahi tecelli, tenasüh ile teofani ile meleklerle alakalı diğer konulara dair Yaresan hikayeleri / 367
Ek 3: Ritüel ve kuramlarla alakalı Yaresan dini hikayeleri / 385
Bibliyografya / 391
TÜRKÇE BASKIYA ÖNSÖZ
Yaresan cemaati üzerine olan bu araştırma elverişsiz koşullarda tamamlandı. Tam olarak İran ve Irak arasındaki talihsiz savaşın en şiddetli olduğu esnada yürütüldü. Yaresan cemaat mensuplarının çoğunluğunun ikamet ettiği Kermanşah bölgesi, Irak silahlı kuvvetleri tarafından kısmen işgal edilmiş ve bu bölge, savaş boyunca başlıca savaş alanlarından biri olarak kalmıştı. Sekiz yıl süren bu savaş, yirminci yüzyılın en uzun savaşı kabul ediliyor. Doğaldır olarak bir savaş bölgesinde araştırma yürütmenin kolay olması beklenemez. Normal şartlar altında bile öylesi cemaatler üzerine yapılan çalışmalar, olağanüstü kısıtlamalarla baş etmek zorunda kalır. Nihayetinde bu cemaat, yüzyıllarca gizli koşullar altında yaşamıştır. Bereket versin ki halen cemaatleri hakkında benimle konuşmaya razı olan ve cemaat, mensuplarının özel kullanımı için sınırlı sayıda basılan kitap veya el yazmalarını benim için tedarik etmeyi kabul eden birkaç kişi bulabildim. Hatta birkaç mülakatı, Irak savaş uçakları üzerimizden uçarken yaptım. Ayrıca sürekli olarak roketleri de hesaba katmak durumundaydık zira tüm bölge Irak uzun menzilli füzelerinin erimi dahilindeydi. Bu araştırmanın tamamlanması için karşılaşılan zorluklar o denli çoktu ki birkaç sayfada ancak anlatılabilir.
Kişisel alan araştırmasıyla alakalı sorunların yanısıra, ikincil literatürle ilgili farklı tür sorunlar da sözkonusuydu. En başta anılması gereken sorun, son derece nadir olan bilimsel çalışmalarla ilgiliydi. Cemaatin ritüelleri ve toplumsal örgütlenmesi hakkında bilimsel bir alan araştırmasına dayanan bir tek çalışma mevcut değildi. Dini öğretilere gelince, Minorsky ve Mokri tarafından yazılan makaleler dışında hepsi çok dikkatli bir şekilde ele alınmayı gerektiriyordu. Bununla birlikte, tanınmış Şarkiyatçılar tarafından yazılmış makaleler bile, tüm sosyal incelemeler için azami öneme sahip olan sistematik araştırma stratejisi ve metodolojiden yoksundu. Aslında birçok sosyal bilimci olmayan araştırmacı -özellikle Şarkiyatçılar-zaten metedolojinin önemli olduğunu düşünmemektedirler. Görünüşe bakılırsa kendi özel yöntemlerini izlerler; gerçekten birtakım yöntemleri varsa bile, bunlar doğal olarak okuyuculara takdim edilmez. Benzer şekilde, kullandıkları terimleri açıklamazlar bile; bu da, daha fazla zorluğa neden olur. Kullanılan terminolojiyi açıklamaya dair bir bölümün olmayışı, yalnızca, farklı araştırmacılar tarafından farklı şekillerde tanımlanan bilimsel terimlere has bir sorun değildir. Bazen yer isimleri bile, örneğin “İran”, farklı anlamlara gelebilir. İşte bu terimler tanımlandığı takdirde, her okuyucu onları kendi arkap-lanına göre anlayacaktır. Diğer yandan -ve bu eğilime karşı olarak- metodoloji, sosyal bilimciler için gerçekliğin neredeyse yarısı demektir. Bu bağlamda sosyologlar yalnızca terminolojinin açıklanmasında değil, metodolojinin öteki boyutları konusunda da gayet hassas davranırlar. Onlar için verilerin veya bir analizin geçerliliği daha çok, onların toplanışında izlenilen yol veya bir çalışmanın dahilinde yürütüldüğü teorik alanlara bağlıdır. Ne yazık ki, bu araştırma için bulunan hiçbir kitap veya makalede, herhangi bir metodolojinin izlendiğine yönelik hiçbir bir göstergeye rastlanmadı.
Bu yüzden mevcut ikincil literatürün kullanımı dikkatli ve eleştirel olmayı gerektiriyordu. Çalışma boyunca bu hassas noktalara yeterince dikkat etmiş olmalıyız, zira şu an elime geçen bu fırsatla, çalışmada temel bir düzelti yapmamı gerektirecek türden yargıların olmadığını görmekteyim. Buna rağmen, yukarıda değinilen zorluklar yüzünden, ikincil literatüre dilediğimden daha fazla dayanmak zorunda kaldım. Aslında, ikincil literatür ve elyazması müsvedde ve notları aramak bile alan araştırmamın hayli zaman ve enerji alıcı bir bölümüne dönüştü. Çünkü o zaman, önemli kaynaklar hiçbir kitapçıda bulunmuyordu. Onlara sahip ve onları bana vermeye razı cemaat mensupları bulmak zorundaydım. Bu kitapların çoğu çok sınırlı sayıda basılmıştı. Onlara veya herhangi bir müsveddeye sahip olan insanları bulmak hiç de kolay değildi. Bazıları, o eserleri başkalarına göstermeye bile razı değillerdi. Veri toplama sürecinde karşılaştığım zorlukların ayrıntılı bir sunumu, sosyal bilim öğrencileri için yararlı olabilecekse de, burada, kitap ve müsveddeleri ararken ve hatta ikamet ettiğim ülkeye ulaştırırken baş etmek zorunda kaldığım maceralar hakkında bundan fazlasını yazmak mümkün değil. Bununla birlikte sosyal bilimciler, -metodolojilerinin bir parçası olarak- tüm bunların bu veya şu şekilde incelemenin sonucunu etkileyebileceğinin farkındadırlar.1
.....
1 Uzun dönemli alan araştırmaları yürütmüş olanların da bileceği gibi, araştırmanın ürününü etkileyebilecek olan yalnızca, incelemeye tabi konuyu etkileyen başlıca nesnel ve öznel faktörler değildir. Benzer şekilde, araştırmanın ürünü, araştırmacının kendisinin de aynı veya başka birtakım farklı önemli veya önemsiz faktörlerin tesirinde olmasından da etkilenebilir. Bu nedenle araştırmacının nesnelliği veya inceleme konusu, örneğin incelemeye tabi cemaatin araştırmacıyı yerli mi yabancı mı diye kabullendiğine bağlı olarak etkilenebilir. Keza bir araştırma, araştırmacının alan tecrübesi; yerel dili biliyor mu yoksa yalnızca ulusal dili mi biliyor olduğu ya da şu veya bu aile arkaplanına sahip olduğu vb. gibi faktörlerden de etkilenebilir. Bu tür faktörlerin yaıusıra, örneğin araştırmacının sosyal veya açık sözlü biri olması ya da şu veya bu görünüme sahip olması gibi çok basit kişisel özellikler de bazen önemli olabilmektedir. Şu ana kadar tüm bunlar, incelediğimiz cemaat üzerine yazmış araştırmacılar tarafından hep ihmal edilmiştir. Bu duruma tek istisna olarak, bir seferinde kendi bıyığının, Yaresan cemaat mensuplarıyla kaynaşmasını kolaylaştırdığını fark eden Van Bruinessen’i gösterebiliriz. Martin van Bruinessen, Satan’s Palmists: Some heterodox beliefs and practices among the Ahl-e Haqq of the Guran district. Yayımlanmamış Müsvedde.
1. Kavram Ve Metodoloji
1.1. Araştırmanın yapısı
1.1.1. Soruları sınırlandırma
Yaresan ve “Ehl-i Heqq”, Güney Kürdistan’da yoğunlaşmış önemli bir Kürt cemaatine verilen isimlerdir. Önemine rağmen, cemaat hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu nedenle, yetersiz ve eksik olsa da mevcut bilgiler, sosyologlar da dahil sosyal bilimciler tarafından geniş ölçüde kullanılmıştır. Yine de bu cemaat üzerine sosyolojik bir örnek olay araştırması yoktur. Bu yüzden, bu cemaat hakkında henüz cevaplanmamış birçok soru olacaktır.
Cemaat üzerine yapılmış ilk genel araştırma niteliğindeki bu çalışmada, cemaatin bütünlüklü bir resmini çizmek ve gelecekteki araştırmalara birtakım ana hatlar sunmak amaçlanmıştır.
Çalışma cemaat ile ilgili üç temel soru üzerine yoğunlaşacaktır;
a) En önemlisi olan ilk soru, bu insanların kim olduklarım ortaya çıkarmaya yöneliktir.
.....
M.Reza Hamzeh’ee
Yaresan (Ehl-i Hak)
Avesta
Avesta Yayınları
Yaresan (Ehl-i Hak)
Bir Kürt cemaati üzerine sosyolojik
tarihsel ve dini-tanhsel bir inceleme
M.Reza Hamzeh’ee
İngilizceden Çeviren: Ergin Öpengin
Kitapta yer alan Almanca kısımlar Bahar Şahin,
Fransızca olanlar ise Ergin Öpengin tarafından çevrilmiştir.
avesta | Mezopotamya Kültürü: 258 | 12
The Yâresan, a sociological, historical and religio-historical
study of a kurdish community
Yaresan (Ehl-i Hak), Bir Kürt cemaati üzerine
sosyolojik tarihsel ve dini bir inceleme
(Berlin, 1990)
Editör: Abdullah Keskin
Dizi Tasarım: Ahmet Naci Fırat
Kapak: Azad Aktürk
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2009, İstanbul
Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212) 613 12 11
© Avesta Yayınları, 2008
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz
Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Ştı.
Hüseyin Ağa Mahallesi
Sakız Ağacı Caddesi
Öğüt Sokak No: 7
Beyoğlu / İstanbul
Tel-Fax: (0212) 251 44 80
(0212) 243 89 75
Ekinciler Caddesi
Nurlan Apt. Giriş Katı No: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Fax: (0412) 223 58 99
www.avestakitap.com
info@avestakitap.com
ISBN: 978-9944-382-58-8
