İro lı welatê me Kurdıstanê, gelê me bı çend zaravayan dıpeyive. Bê guman di nav van zaravayan de, li gor sistema zımanê Kurdi hınık xususiyetên ortaxi ji hene, le dıgel van xususiyetan,xususiyetên cuda ji hene ku ev dibe gelșek jı bo gelê me da ku bıkarıbın hemû zaravayên Kurdi têbıgihijın. Dibe ku hınık Kurd ji lı vê rewşa zımanê Kurdi bıêrın û bêjin her zaravayeki Kurdi zımaneki serbıxwe ye. Ev tışt.şaşiyek gelek mezın e û em bıxwazın nexwzın, ne pır bin ji, yên ku van şaşiyan iro dıparêzın hene. Ez dê lı pêş bızıvırım ser vi nuxtê û çend minak wek numune nişan bıdım.
Beri ku ez behsa zaravayên zımanê Kurdi ...
LI SER ZIMAN (3)
Zaravayen Zımanê Kurdi
İro lı welatê me Kurdıstanê, gelê me bı çend zaravayan dıpeyive. Bê guman di nav van zaravayan de, li gor sistema zımanê Kurdi hınık xususiyetên ortaxi ji hene, le dıgel van xususiyetan,xususiyetên cuda ji hene ku ev dibe gelșek jı bo gelê me da ku bıkarıbın hemû zaravayên Kurdi têbıgihijın. Dibe ku hınık Kurd ji lı vê rewşa zımanê Kurdi bıêrın û bêjin her zaravayeki Kurdi zımaneki serbıxwe ye. Ev tışt.şaşiyek gelek mezın e û em bıxwazın nexwzın, ne pır bin ji, yên ku van şaşiyan iro dıparêzın hene. Ez dê lı pêş bızıvırım ser vi nuxtê û çend minak wek numune nişan bıdım.
Beri ku ez behsa zaravayên zımanê Kurdi bıkım, pewıst e ez lı ser hınık nuxtên din rawestım.
Gelo sedemên peydabûna zaravayên zımanek çıne û di nav zımaneki de ewê çawa yekitiya zaravan pek bê? Bersiva van pırsan, mırov dibe ser pevajo û jiyana gel û zımanê gel. Ger mırov vi pevajoye neyne ber çavan, bersiveke rast nıkare jı van pırsan re bibine. Ev rewşa berbıçav, jı bo hemû zımanan û jı bo zımanê Kurdi ji derbas dibe.
Lı gor baweriya mın, sedemên heri gıring jı bo peydabûna zaravayên zımanê Kurdi, rewşa abûri û siyasi (politik) e. Çımki sedemên paşvemayin, parvekırın û kolonikırına Kurdıstanê bıxwe, wek esas gırêdayê faktorên abûri û siyasi ye. Faktorên din ji, her wek faktorên iklimê, cografyayê, dini û hwd. gırêdayê faktorên abûri û siyasi ye û ev hemû faktor bı tevayi tesirê lı ser jiyana gelê me û zımanê me kıriye. Wek ku mın pêşi ji behs kırıbû, di Rohılatanavin de ciyê Kurdıstanê, di wari abûri (axên Kurdıstanê di wari heyiyên bınerd u sererd de gelek dewlemend e) , politik û sıtrateji de xwedi ciyeke gıring e û ev rewş; jı Beriya Bûyina İsa vırde, heyani roja me ya iroyin (ku ev pevajoyeke bı hezar salan dırej e), bala hemû gelên cihana kışandiye. Bı hezar salan e ku axa Kurdıstanê bûye qada şer; bûye ciyên eriş û qırkırıne. Gelek caran Kurdistan wêran bûye, talan bûye û serobıno bûye; hatiye parvekırın û di merhala dawi de, di nav çar dewletên kolonyalist de hatiye metingehkırın (kolonikırın). Carna em dibinin ku gelê Kurd lı qeraxên çeman, lı ser axên avi û beji yên bı bereket ciwar bûne, bajar avakırıne, haletên çêkınnê peşta birine, abûri û kultura xwe xurt kirine û hwd. Lê carna ji em dibinin ku lı hember talan, qırkırın û hovitiyên nediti yên dıjmınên, gelê Kurd koçewar bûye, xwe ber bı çiyan kêşandiye, çiyayên xwe jı xwe re kıriye sıtar û kırınên wan yên ku bı keda sedsalan avabûbû, di carekê de serobıno bûye û xızmetên wan badılhewa çûye û hwd... Ger em bı gırêdayê vê rewşê, sinorên ku dljmın di nav Kurdıstanê de çekınne ji pê ve bıkın; hin baştır û zelaltır rewşa jiyana gelê Kurd kıfş dibe. Van bûyerên ku mın bı kurtahi ani zımên, lı ser zımanê Kurdi ji gelek tesirên negatif hıştiye û ez dıkarım bı awaki hesa bıbejım ku van sedeman, wek esas bûne bıngeh jı bo peydabûn û jıhev dûrketına zaravayên zımane Kurdi. Dıvê em tesira dinê "islamê û eziditiye ji, jı bir nekın. Dıgel van sedeman, sedemek gıring ji, gelê me wek dewleteke serbıxwe, jiyana xwe dûr u dırej nedomandiye. Ev rewş ji peşi lı zaravayan vekıriye û bûye sedem da ku zaravayên Kurdi zedetır bibin û jı hev u du dûr bıkevın. Pişti ku mın bı kurtebıri behsa sedemên peydabûna zaravayên Kurdi kır; icar hewceye em werın ser zaravayên Kurdi û pırsa heliya yekitiyê di nav zaravayên Kurdi de ji,- emê lı dawiya vê nuxtê de lı ser rawestın.
Lı ser zaravayên Kurdi, lêkolinên cûrbecûr hatıne çekırın. Pewıst e bı hındıkayi be ji, em di vi wari de çend numunên cûrbecûr peşberi xwendevanan bıkın û ferqiyeta ku di nav van lekolinan de heye binin ber çavan. Yên ku lı ser zaravayên zımanê Kurdi lêkolin çekırıne yek jê Ewliya Çelebi ye. Ewliya Çelebi di lekolina xwe de zaravayên Kurdi di bin panzdeh (15) biran (şaxan) de cıvandiye û weha nıvisandiye:
Lı gor baweriya mın Ewliya Çelebi dema vê lekolinê çekıriye,lı gor zımane Kurdi, zaravayên wi yên sereke baş kıfş nekıriye û zaravayên Kurdi û devokên Kurdi ku lı hınık heremên Kurdıstanê têtın axaftın tekilê hev kıriye û jı ber vê yekê gihaye neticeyeke şaş. Lı gor çêkırına gotınan,qaidên gıramatikê û bı awaki tevayi lı gor sistema zıman, dıve mırov zaravayan û devokan tekilê hev neke û wek hev nebine. Çımki dibe ku di nav du herêman de, dı nav zaravayek de devokên cuda hebın. Beguman ev rewş lı Kurdıstanê ji,lı çend herêman xwe şan dıde. Ger em wek numune minak jı Tırkiye şan bıdın, jı bo zımanê Tırki ji em rastê ve rewşa ha têtın. Tırkiya ku lı Ankarê, lı Adanê û lı Stembolê têt peyivandın ne wek hev e. Ev nayê wê manê ku ev hersê bajar xwediyê sê zaravayan e. Di nav van sê bajaran de devokên cuda xwe diyar dıke. Dı warê zımanê nıvisê de, ferqiyet di nav devokan de namine. Ferqiyeta ku heye, teni di wari axaftınê de ye. Ewliya Çelebi ji, dı vi wari de van nuxtan xuyaye neaniye ber çav.
Disa lêkolineke çewt û şaş lı ser zaravayên Kurdi, jı aliyê Ziya Gökalp ve hatiye çêkırın. Ziya Gökalp di lêkolina xwe de her zaravayeki Kurdi, wek zımaneki serbıxwe daye xuyakırın. Lê ez bı xwe, Ziya Gökalp û lekolinvaneke din di yek mêzinekê de nawezıninım. Belam Ziya Gökalp, wexta Kurd bûye, lı ser Kurdan û zımanê Kurdi lêkolin çekıriye û nıvis nıvisandiye. Lê paşi dest jı Kurdayetiyê vekışaye û bûye Tırk. Pişti ku Ziya Gökalp bû Tırk (!), icar lı ser esasiyetên Tırkçitiyê nıvisan nıvisand û ew bıxwe bû pısporê idolojiya Kemalizmê (burjuwazi) ya nijadperest a Tırkiyê. Belki wexta ser zaravayê Kurdi ji nıvisandiye, wê demê dibe ku dev ji Kurdayetiyê êdi berdabû û jı bo ku bıkeve çavê hukûmata Tirk, wezifê xwe yê dawiyê jı bo Kurdan (!) kıriye û hwd. (Binêre, Z.Gökalp, Lêkolinên Sosyolojik lı Ser Eşiren Kurd) Di derheqê zaravayên zımanê Kurdi de, Şerefxanê Bedlisê di pırtuka xwe ya "Şerefname" (Tarixa Kurd) de, zaravayen Kurdi yen esas di bin çar biran de cıvandiye. Lı gor pırtuka Şerefname, zaravayen Kurdi ev in: 1- Kurmanci (Ev zarava ji wek Kurmanciya Rohılat û ya Roava dibin du şax), 2- Lur, 3- Kelhur, 4- Goran (Bınêre.Serefname Tarixa Kurd- )
.....
TSK
Hêviya gel, hejmar 14
Compte d'auteur
Compte d'auteur Hêvîya Gel, sal 2, hejmar 14 Adar, 1988 TSK
Adres: Box 34055 100 26 Stockholm / Sweden
Postgiro Hêviya Gel - 149796-5 Stockholm / Sweden
Abone Şartları: Bir yıllık 35 DM. Bir yıllık 120 isveç kıronu.
Revues
