Hatıralar - II

Hatıralar - I [Türkçe, Ankara, 1985]

Hatıralar - II [Türkçe, Ankara, 1987]

Hatıralar - II

İsmet İnönü

Bilgi

Bir süre önce İsmet İnönü'nün "Hatıralar"ının birinci cildi yayımlandı. Bu cildin kapağındaki sunuş yazısında şöyle deniliyordu: "Okuyucular büyük asker, büyük diplomat, büyük devlet adamının, kendine has üslubuyla aynı zamanda ne büyük bir edip olduğunu da açıkça görecekler."

O ciltte İsmet İnönü genç subaylık ve Milli Mücadele yıllarını anlatıyordu. "Büyük asker"i yakından tanıdığımız bu kitap, ordularımızın İzmir'e girişiyle bitiyordu.

Elinizde tuttuğunuz ikinci kitap, oradan başlıyor. İsmet Paşayı,kendi anlatışıyla, evvela Mudanya Müterakesi görüşmelerinde, sonra Lozan Barış Konferansında Türk temsil heyetinin başı olarak buluyoruz. Bu sefer karşımızdaki "büyük diplomat"tır.

Nihayet, Cumhuriyetin kuruluşunda, 1937'e kadar başbakan olarak hizmet gören "büyük devlet adamı" ile karşılaşıyoruz. İnönü burada Atatürk ile geçici ayrılışının nedenlerini çok samimi bir dille açıklamaktadır. Öğreniyoruz ki, anlaşmazlığın temelleri biraz daha eskidedir. İsmet İnönü, cumhurbaşkanı seçilmesinden hemen sonra kendi el yazısıyla tuttuğu notlarda da olayın ilginç ayrıntılarını anlatmaktadır ve bu notlar, ikinci cildin bitimindeki ekler arasında yer almaktadır. Bütün bu cilt boyunca da "büyük edip", o kendine has, dikkat çekici üslubunu sürdürmektedir. Denilir ki siyasi karşıtları onun demeçlerini birkaç defa okuyarak inceliğini sezinlerlerdi. Bu, İnönü'nün üslubunun güç anlaşılır olmasının değil, kıvrak cümlelerle ve kaba konuşmaktan daima kaçınarak fikirlerini, sizin de bir çaba göstermenizi bekleyerek söylemesinin sonucudur.

İki ciltlik İsmet İnönü'nün "Hatıralar"ı, Türkiye'nin çok önemli bir dönemine ışık tutmaktadır. Bilgi Yayınevi bu hatıraları Türk kamuoyuna ilk defa toplu halde sunmanın övüncünü taşımaktadır.

İçindekiler

Üçüncü Bölüm
Büyük Zaferden Sonra
9 Eylülden Mudanya Konferansına / 15
Barışa Giden Yol / 15
Çok Tehlikeli Bir Karar / 16
İlk Şart Trakya’nın Teslimi / 17
Gayretimizin Mükâfatını Aldık / 17
Ingiltere Yalnız Kalıyor / 19
Ingilizlerin Yeni Harp Teklifi Haksız Bulunuyor / 19
Trakya'nın Tahliyesi / 20
Barışın Kapısı Açılıyor / 22
Mütareke Daveti / 22
İsabetli Bir Askeri Politika / 23

Mudanya Mütarekesi
Konferans 3 Ekimde Açıldı / 27
Yunanlılar İştirak Etmediler / 27
Görüşme Başlıyor / 28
Mudanya’da Kararlıydık / 28
Şartlarımız Belli / 29
Başkomutanın Talimatı / 31
Müttefikler Trakya’nın Teslimine Yanaşmıyor / 31
Başkumandana Rapor / 31
Ordulara Harp Emri Verdim / 33
Başkumandandan İki Talimat Aldım / 33
Müttefikler Telaşlanıyor / 34
Mütareke İmzalanıyor / 35
İstediğimiz Neticeyi Almıştık / 35
Mukavele Projesini Dikkatle Tetkik Ettim / 35
«İsmet Paşa Bize Mağlup Muamelesi Yapıyor» / 37
Mustafa Kemal Paşa Memnun Oldu / 38

Lozan Antlaşması
Lozan'a Davet / 43
Lozan'a Kim Gidecek / 43
İstanbul Hükümeti de Çağrıldı / 43
Ankara’da Herkes Konferansla Meşgul / 45
Saltanatın Kaldırılması / 47
Murahhas Heyeti Teşkili / 47
Ruslarla Diplomatik İşbirliği / 47
İstanbul’dan Lozan'a Hareket / 48
İsviçre’de Müttefikler Yoktu / 51
Paris'e Davet Ediliyorum / 51
Konferans Öncesi Görüşmelerim Sürüyor / 52
Fransız Nazırları Beni Teşvik Ettiler / 55
Musolini İle de Görüştüm / 56
Konferansın Açılışı / 59
Konferansı Fransızlar İdare Ediyor / 59
«Venizelos da Konuşacaktı» / 61
Önce Sınırlar Konuşuluyor / 63
Trakya Hudutları Meselesi / 63
Venizelos Bizi Zayıf Yerimizden Yakalamıştı / 64
Balkan Harbinde, Trakya Hükümeti Kurmuştuk / 66
Meriç Hududu ve Garbi Trakya Meselesi Hitam Buldu / 68
Boğazlar Meselesinin Görüşülmesi / 68
Boğazlar Meselesi / 70
Çiçerin'in Yardımları / 70
Sulhun Esas Şartlarından Biri / 71
Boğazlar ve Musul Meselesi / 73
Lord-Curzon Gösterişi Çok Seviyordu / 75
Boğazlar Kapalı Veya Açık Olacak / 76
Azınlıklar Meselesi / 79
Lord Curzon Ateş Püskürüyor / 79
Ermeniler, Yurt İstiyorlar / 80
Ermeni Meselesine İsviçreli Karışıyor / 82
Ermeni İstekleri Üzerine Münakaşa / 82
Ekalliyetlerle İlgili Fırtınalı Celse / 84
Kapitülasyonlar Meselesi / 87
Amatör Diplomat Oluşumun Güçlükleri / 87
Kapitülasyonlar: Türklerin Eski ve Aziz Rüyası / 87
Mali Meseleler / 89
Önce Düyunu Umumiye / 89
Yine Musul Meselesi / 90
Muahede Projesi Hazır / 91
Proje Galip Devletlere Göre Hazırlanmıştı / 91
Muahede Projesini İmzalamadık / 93
Konferansın Kesilmesi / 95
Memlekete Döndüm / 95
Atatürk İle Eskişehir’de Buluştuk / 95
Konferansla İlgili Meclis Müzakereleri / 97
Sulh Olmamasını Hatam Olarak Gördüler / 98
Mecliste Tenkitler Sert Oluyordu / 98
Atatürk'ü Müteessir Eden Olaylar / 99
Meclis Müzakereleri 6 Martta Bitiyor / 101
İç Meselelerde Patlama / 103
Ali Şükrü Beyin Öldürülmesi / 103
Atatürk, Meselenin Silahla Halline Emir Verdi / 103
Müttefiklere Nota / 105
Karşı Projemizi Hazırladık / 105
İç Politikada Bir Gelişme / 106
Meclisin Yenilenmesi Kararı / 107
Atatürk’ün Siyasi Kudreti / 109

Lozan’a İkinci Gidiş
İkinci Gidişin Farklılığı / 113
18 Nisanda Lozan’a Hareket Ettik / 113
Diplomasiye ve Sivil Hayata Girmiş Bulunuyorum / 114
Başvekilin Kontrolü / 115
Lozan’da Beklenen Misafirler Gibiydik / 116
Konferans Başladı / 117
Yine Trakya Hududu / 117
Adakale ve Meis Adasmda Israr Ettik / 118
Yunanistan İle Münasebetler / 120
Venizelos Beni Ziyarete Geldi / 120
Venizelos Müttefiklerden Şikâyetçi / 121
İhtilalci Venizelos / 123
Venizelos Balkan Harbini de Anlattı / 123
Venizelos Usta Bir Politikacıydı / 124
Venizelos’la Konferans Sonrası İlişkiler / 125
Venizelos'un Bize Emniyeti / 127
Patrikhane Meselesi / 130
İş, Türklük — Hıristiyanlık Meselesi Haline Geldi / 130
Tekrar Kapitülasyonlar Meselesi / 133
Montagna Formülü / 133
Kapitülasyonlarda Şiddetli Mücadele / 135
Kapitülasyonlardan Kurtulmak İçin / 136
Genel Af Beyannamesi / 139
Herkes Gelebilir / 139
Yabancı Şirketler ve Kuponlar Meselesi / 141
Şirketlerin İmtiyazları / 141
En Sona Kalan Mesele / 142
Borçları Altın Olarak Ödetmek İstiyorlardı / 143
Konferans Neticeye Ulaşıyor / 144
Antlaşmanın İmzalandığı Gün / 146
Lozan Günleri Hemen Hemen 9 Ay Sürdü / 146
Türkiye Siyasi Bir İmtihan Verdi / 146
İmza İçin Talimat Bekliyorduk / İ48
Istırap Verici Bir Bekleyiş / 148
Mustafa Kemal Paşanın Telgrafı / 148

Antlaşma İmzalandıktan Sonra
Amerika İle Müzakereler Başladı / 150
Amerika Müşahit Devletti / 150
Amerikalılarla da Anlaştık / 150
Türkiye’ye Dönüş / 151
Antlaşmayı Diğer Devletlerin Onaylaması Gecikmişti / 153
Muahedenin Tahlili / 153
Muahede Bir Sene Sonra Yürürlüğe Girdi / 153
Antlaşmanın Bazı Hükümleri Tenkide Uğradı / 154
Trakya’yı Müzakere Yolu İle Kurtardık / 154
Birtakım Eksiklikler Olmuştur / 155
Araplar Aleyhimize Çalışmışlardı / 155
Araplara Karşı Vicdan Rahatlığı İle Konferanstan Çıktık / 156
Azınlıklar Yüzünden Çok Sıkıntı Çektik / 157
Hasta Adamdan Bir Devlet Doğdu / 158
Galip Devletlerin Tahminleri Boşa Çıktı / 158
Lozan, 45 Yıl Sonra Canlılığını Muhafaza Ediyor / 159
Mali ve İktisadi Baskılar / 160

Dördüncü Bölüm
Cumhuriyetin İlk Yılları
(1923-1938)
Ankara’nın Başkent Oluşu / 163
İç Siyaset Gelişmeleri / 163
Rauf Beyin Tutumu / 163
Hariciye Vekili Oluyorum / 164
Ankara'nın Hükümet Merkezi Olması İçin Takrir / 166
Bütün Şartlar Ankara’nın Aleyhine / 168
Ankara’da İlk Sefarethaneyi Ruslar Yaptı / 170
Atatürk İle İhtilafa Düşenler / 171
Ankara Hükümet Merkezi, Sıra Cumhuriyette / 171
Atatürk İle İhtilafa Düşenler / 172
Cumhuriyetin İlanına Varan Hükümet Buhranı / 174
Cumhuriyet Fikri / 175
Biz Memleketi Kurtarmaya Çakşırken / 176

Cumhuriyetin İlk Karşilaştiği Mesele
Cumhuriyeti Erken Bulanlar / 181
İlk Cumhuriyet Hükümetini Kurdum / 181
Cumhuriyetin İlanı Üzerine İlk Çatışma / 182
Rauf Beyin Açıkça Konuşmasını İstiyorum / 183
Rauf Beyin Atatürk’ten Uzaklaşması / 184
Hilafetin Kaldırılması / 186
Hilafet Hepimizde Ciddi Endişe Yaratıyordu / 186
1924 Anayasası / 189
Eğitim Birliğini Sağlayacak Kanun / 189
Kumandanların Yarattığı Buhran / 190
Kumandanlar Direnmek İstedi / 192
Chp'nin Kuruluşu / 192
Terakkiperver Fırka ve Halk Partisi / 194
Atatürk Kalacakları, Gidecekleri Ayırıyor / 196
Şeyh Saît İsyanı / 198
İsyan Süratle Genişliyor / 198
Takriri Sükûn Kanunu / 200
İsyan Elazığ'a Dayandı / 200
Şeyh Sait Yakalandı / 201
İsyanın Sebepleri / 202
Terakkiperver Fırkanın Kapatılması / 203
İhtiyatlı Olmak / 205
Mücadele Ölçüsüz Olmuştur / 205
Herkes Tarih İçinde Yerini Muhafaza Edecektir / 206
1925 Senesinin Önemli İşleri / 208
Fes Kalpak Münakaşası / 208
1926 Senesinin Önemli Olayları / 210
İzmir Suikastı / 210
«Vaziyet Çok Ciddidir» / 211
Rauf Bey Suikastı Sezmiş Olabilir / 213
Kara Kemal İntihar Ediyor / 215
Her Dönemeçte Bir Baskın / 215
Suikasta Karışan Başlıca" İttihatçılar / 216
Reformlardan Endişeye Kapıldılar / 218
Yeni İnkılaplar / 220
Medeni Kanun / 220
Harf İnkılabı / 221
1930'un En Büyük Hadisesi / 225
Serbest Fırka / 225
Müşterek Meselemiz / 226
Atatürk Fethi Beyin Teklifini Reddetti / 227
Atatürk «Bitaraf Değilim» Diyor / 228
İktidar Değişmesi Endişe Duyulacak Bir Şey Değildir / 230
İktidarı Bırakabilirdik / 231
Birçoğu Tekrar Halk Partisine Girdi / 232
Fethi Beyle İhtilafımız Olmamıştı / 232
Dış Politikada Önemli Meseleler / 233
Musul Meselesinde Karşılıklı Görüşler / 233
Sovyet Rusya Karışmıyor / 234
Yunanlılarla İhtilaf Çıkıyor / 234
Mübadele Meselesi / 235
Türkler Hicrete Mecbur Bırakıldı / 236
Dostluk Arzusu Çekişmelere Hâkim Oldu / 237
Venlzelos Ankara’ya Geldî / 238
Uzun Süren Düşmanlık / 238
Yunanistan’a Gidiyorum / 239
Venizelos’a «Her Şey Bozuluyor» Dedim / 240
Balkan Paktının Tik Tohumlan / 241
Balkan Paktı Meselesi / 242
Rusya Seyahati / 243
Türkiye - Sovyet Rusya İlişkileri / 243
Silahsızlanma Konferansına Katıldık / 244
Rusların Israrı / 244
Görüşmeler / 245
Nezaket Gösterisi / 245
Sıkıntı İçindeydiler / 246
Müzakereler Sonuçlanıyor / 246
Stalin'le Görüşmelerimiz Sürüyor 247
Sözü, Balkan Paktına Getirdim / 247
Stalin, Müdahale Ediyor / 248
Stalin Konuşurken Litvinof Ölecekti / 248
Parayı Nereden Buluyorsunuz? / 250
Leningrad'a Gittik / 251
Bizimle İhtilafa Girmek İstemiyorlardı / 251
Tahminimde Aldandım / 252
Stalin’e Koyduğum Teşhis / 253
Mareşal Voroşilof'un Türkiye’yi Ziyareti / 254
İktisadi Meseleler Ve Asayiş
İhtiyaçları Temin Etmek / 257
Asayişsizlik Devam Ediyordu / 257
Memlekette Fiziksel Bütünlük Yoktu / 257
Mali Kaynak Bulmak Gerekiyordu / 258
Vergi Meselesi / 258
Kredi İhtiyacı / 260
Bizimle 15 Sene Uğraştılar / 260
Aylıkların Vaktinde Ödenmesi / 262
Reji İdaresi / 262
Müddetleri Dolmuş İmtiyazlar / 263
Demiryolu Politikamız / 263
Demiryolunu Kendimiz Yaptık / 264
Adam Sarf Ettiğini Mutlaka Alıyordu / 265
Asayiş Meseleleri / 266
Devletçiliğimiz Kendiliğinden Doğdu / 266
Her Yıl Tekrar Eden Şekavet / 266
Asiler İmha Ediliyor / 267
İran Sının / 267
Şehinşah'm Derdi / 268
Doğu Asayişinin Mahiyeti / 268
Demiryolu Gelince / 269
Ekonomik Tesisler / 269
Suriye Hududu Meselesi / 270
Koruma Tedbirleri Yoktu / 271
Asayişsizliğin Tam Teşhisi / 271
Cumhuriyetin Sildiği Zihniyet / 272
Temizleme / 273
Devlet Olarak Güçlendik / 274
Toprak Davası / 274
İktisadi Buhrana Karşı Tedbirler / 274
Kliring Usulü / 275
Fabrikalar Kuruluyor / 275
Bu Teşebbüs Lüzumluydu / 276
Müzakereler Çıkmaza Giriyor / 276
İmkânları Kaybetmezdik / 277
Planlı Kalkınma Ve İç İstikraz / 277
İş Bankasının Kuruluşu / 278

Atatürk’le Tartışmalarımız
Yılların Yorgunluğu / 283
Hatay Meselesi / 283
İtalya İle Münasebetler / 285
Çiftlik Olayı / 287
Başvekillikten Ayrıldım / 291
Kararı Atatürk İle Verdik / 291
Stadyum Olayı / 291
Çankaya’da Sofrada Görüşülenler / 292
Çalışma Güçlükleri / 293
Atatürk'e Minnettarlığımı Söylüyorum / 295
Salih Bozok'un Sorusu / 295
Stadyumda Neler Oldu? / 296
Çankaya’da Varılan Karar / 297
Büyükelçi Olacağım Havadisi / 298
Dolmabahçe Sarayında Misafir Kalıyorum / 299
Mektuplar / 299

Ekler
Ek : 1 Başmurahhas Olan Îsmet İnönü'nün Orduya Veda Mesajı / 305
Ek : 2 Lozan’da İmza Töreni / 307
Ek : 3 Lozan Antlaşması Ve Telgraflar / 311
Ek : 4 İsviçre Cumhurbaşkanının Kapanış Konuşması / 312
Ek : 5 Ankara’nın Başkent Olması İçin Verilen Önerge / 314
Ek : 6 İnönü’nün Kurduğu İlk Cumhuriyet Hükümeti / 315
Ek : 7 «Hilafetin İlgasına ve Hanedan-I Osmaninin Türkiye Memaliki Haricine Çıkarılmasına Dair Urfa Mebusu Şeyh Saffet Efendi ile Elli Üç Refikinin Teklif-İ Kanunisi» / 316
Ek : 8 «Şer’iye ve Evkaf ve Erkânıharbiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Siirt Mebusu Halil Hulki Efendiyle Elli Refikinin Teklif-İ Kanunisi» / 318
Ek : 9 İzmir Suikasti Nedeniyle Tutuklanan Ve Asılan Milletvekilleri / 320
Ek : 10 İnönü’nün El Yazısıyla Kısa Bir Dönemi Kapsayan Anıları / 321
Adlar Dizini / 329

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Büyük Zaferden Sonra
(1922- 1923)

Mudanya Mütarekesi
Lozan Antlaşması

9 Eylülden Mudanya Konferansına

Barışa Giden Yol

Zaferden sonra İzmir'e girişimizi, itilaf devletlerini bizimle temasa, görüşmeye zorlamak için Çanakkale üzerine yürüyüşü anlatmıştım. Lozan Konferansını anlatmaya başlamadan evvel, 9 Eylülden, Mudanya Konferansına ve onun neticesine kadar geçen safhaya tekrar bir göz atmak lazımdır. İzmir'e girdiğimizden Ekime, Mudanya Konferansının başlamasına kadar geçen zaman, askeri ve siyasi, karışık büyük olaylarla geçmiştir. İzmir’e girişimiz, zaferin çabukluğu, geniş ve kesin neticeleri itibariyle bütün dünyada büyük hayret yaratan bir psikolojik ortama rastlar. Bu durumu İngilizler her milletten ziyade, hayretle olduğu kadar hiddetle de karşılamışlardır.

Yunanlılar, bozgundan sonra Anadolu’nun tahliyesi şartı ile mütareke teklifi için müracaat etmek fikrine gelmiş ve bunu İngilizlere söylemişler. Sonraki neşriyattan anlaşıldığına göre, İngilizler mütareke teklifini vakitsiz ve erken bulmuşlar. İlk zamanların kaybı, onlarca o kadar dehşetli bir mahiyette farz olunmamış ve takip eden kuvvetlerin büyük süratle ve o kadar geniş kitleler halinde ilerleyeceklerine az ihtimal verilmiş. Geçen seferlerde de vakitsiz ricat ve bozgun manzarası gösteren taraf, birtakım vesilelerle, daima zararlı çıktığı için, İngilizler, Yunanistan’ın müracaatını, Türkler ta İzmir'in karşısına gelinceye kadar tehir etmeyi daha uygun görmüşler. Yazılanlardan, şimdiki neşriyattan, böyle anlaşılıyor. Bu, bilhassa İngiliz Başvekili Loyd George'un fikriymiş.

Bizim, Büyük Taarruzdan evvel hazırladığımız planda, tasavvur ve kararlarımızda ne kadar isabet ettiğimiz bir daha anlaşılmaktadır. Ordunun imkânları zaten mahdut idi. Sevkülceyşi hazırlığın temeli olarak, bir meydan muharebesi vereceğiz diye düşünmüştük. O meydan muharebesi kesin olacak, ondan sonra nefes aldırmadan düşmanı denize dökeceğiz. Başkumandanlık muharebesini müteakip iki ordumuzla, İzmir üzerine yürüyelim, süratle İzmir’e varalım ve takip hareketimiz, hiçbir mukavemet, hiçbir ümit bırakmayacak intibaını verecek kadar çok kuvvetlerle ve çok gösterişli olsun. Hedef bu. Böyle bir netice, hayal olarak düşünülebilir. Gerçekleştirilen netice, hayalin de üstüne çıkan göz kamaştırıcı bir hadise oldu.

.....

İsmet İnönü

Hatıralar

Bilgi

Bilgi Yayınları
Özel Dizi: 21/2
Hatıralar, 2. Kitap
İsmet İnönü

Birinci Basım
Kasım 1987

Bilgi Yayınevi
Meşrutiyet Cad. 46/A
Telf : 1 31 81 22-1 31 1665
Yenişehir — Ankara

Bilgi Dağıtım
Babıâli Cad. 19/2
Telf: 5 22 52 01
Cağaloğlu — İstanbul

Bilgi Yayınevi
Meșrutiyet Cad. 46/A
Telf:31 81 22 - 31 16 65
Yenișehir - Ankara

Babıali Cad. 19/2
Telf: 5 22 52 01
Cağaloğlu - İstanbul

Kapak: Fahri Karagözoğlu

îsmet İnönü’nün Hatıralarının yayın hakkı,
İnönü Vakfı ile yapılan özel anlaşma gereğince
Bilgi Yayınevi’ne aittir. Bu dizide çıkan ve çıkacak olan
eserlerin hiçbiri kaynaklan gösterilmeden alınamaz.

Olgaç Basımevi — Ankara