VersionsTürkçe izahlı Kürtçe grameri [Türkçe, Ankara , 1965]
Türkçe izahlı Kürtçe grameri [Kurdî, İstanbul, 1992]
Türkçe izahlı Kürtçe grameri (Kürmançça lehçesi)
Açıklamalar
Bugün Türkiyemizde konuşulmakta olan Kürtçe, asıl kürtçenin kürmançça lehçesidir. Bu lehçe üzerindeki çalışmalarım lise sıralarında başlar [1]. O tarihlerden bu yana çalışmalarım esnasında edindiğim notları bir araya getirmekle bu eser meydana gelmiş oldu.
Bu lehçe mıntıkalara göre bir takım farklılıklar arzeder. Biz burada Kürmanççayı genel hatlariyle iki şive üzerinden ele aldık. Birincisi Cizre ve ,dolaylarında konuşulan ve eskiden beri «edebî dil» olarak kabul edilen şivedir. Diğeri de bu havalinin dışında kalan yerlerde konuşulan şivedir. Bu sebepledir ki iki şivede de müşterek olan hususlar dışında önce birinci ve sonra da ikinci şiveye ait kaide ve özellikler açıklanmıştır.
Kürtçe metinler siyah, bunların Türkçe karşılıkları da - parantez içinde olarak - beyaz puntolarla dizilmiştir.
Türkçede dil bilgisine ait terimler henüz bir anarşi içinde bulunduğundan eski veya umumî olan terimlere de ayrıca parantezler içinde işaret olunmuştur.
Metinler arasında şu kısaltma ve işaretler kullanılmıştır :
b. — Bakım.
ç. — çoğul, çoğulu.
kk. — kelime kelime.
M. — Madde.
ok: — okunuşu, okuyunuz.
() — Kürtçe metinlerin Türkçe karşılıklarını içine alır.
[] — Kürtçe metinlerin karşılığı olmayan, ancak anlamın daha iyi
anlaşılması için bazı ibare ve izahları içine alır.
/ — Kelimeler arasında «veya, veyahut» anlammadır.
: — Misâllerden önce bulunur.
= — İbareler arasında gelen lugat veya tâbirler ile karşılıkları
arasında bulunur.
- — Bir kelimenin kısımları veya değişimleri arasında bulunur.
(1) İstanbul, Kabataş Erkek Lisesi [1941-1944].
Bütün ihtimama rağmen tashihi zaruri: şu tertip hataları olmuştur: 13'üncü sahifenin 1'inci satırındaki eba a mın, ebe a mın; 69'uncu sahifenin 18'inci satırındaki te?, mın? ; 70'inci sahifenin 8'inci satırındaki çıtan, çıton olacak ve nihayet 64'üncü sahifenin sondan 2 ve 3'üncü sa¬tırları da şöyle olacaktır :
Tekil 2. şahıs [müfret muhatap] te (sen) » 3. » [müfret gaip] : wî (o) [eril için] wê (o) [dişil için]
Bir tecrübe mahiyetinde olan bu kitapta şüphesiz ki hatalar ve nok¬sanlar bulunacaktır. Değerli okuyucuların görecekleri bu hata veya nok¬sanları bildirmelerini şükranla beklerim.
1. Haziran. 1965
Ankara – Bahçelievler
Kemal Badıllı
Urfa Milletvekili, Avukat
İçindekiler
Açıklamalar / I
İçindekiler / II
Giriş
Kürtçe ve bölümleri
Yeryüzündeki diller / 3
Dil aileleri
Dil gurupları / 4
1. Tek heceli diller
2. Eklemeli diller
3. Çekimli diller
Kürtçenin dünya dilleri arasındaki yeri / 5
Kürtçenin bölümleri
1. Lûrî / 6
2. Goranî
3. Kelhûrî
4. Kurmancî / 7
Kürtlerin kullandığı yazılar
Birinci bölüm
Sesler / 8
Seslerin çeşitleri / 9
1. Sesliler
2. Sessizler / 10.
Ses olayları
1. Ses değişmesi
2. Ses türemesi
3. Vokal düşmesi / 12
4. Konsonant düşmesi / 14
5. Konsonant ikileşmesi
6. Yabancı kelimelerde
İkinci Bölüm
Kelimeler
1. Yapıları bakımından kelimeler / 15
a) Kökler
b) Ekler
Eklerin yazılışı
2. Manaları bakımından kelimeler / 16
a) İsimler
b) Fiiller / 17
c) Edatlar
Üçüncü Bölüm
İsim
1. Varlıklara verilişlerine göre / 18
a) Özel isim
b) Ortak isim / 19
2. Varlıkların oluşlarına göre
a) Somut isim
b) Soyut isim
3. Varlıkların sayılarına göre
a) Tekil isim
b) Çoğul isim / 20
4. Topluluk isimleri
5. Bileşik isim
İsimlerde erillik – dişillik
İsimlerde tekillik – çoğulluk / 22
İsimlerin çoğul yapılmaları
Yabancı kelimeler / 23
Özel isimlerin çoğullanması / 24
İsimlerde birlik
Târif harfi / 25
İsimlerin ilali / 27
İlalin çeşitleri
1. Özel ilal
2. Genel ilal / 28
İsim tamlaması / 30
Tamlanan ve tamlayanın çeşitleri / 31
Zincirleme tamlama
Tamlanan ve tamlayanin çoğullanması / 33
Tamlamanın anlamları
1. Affı beyan veya bedel
2. Genel olarak iyelik / 34
3. Diğer anlamları
Kesik tamlama / 35
İsim takımının çekimi / 36
İsimlerin çekimi
İsimin halleri / 37
1. Yalın hâl
2. -İ ve -E hâlleri
3. -E taraf hâli / 40
4. İçine hâli
5. -De hâli
6. -Den hâli / 41
7. İçinden hâli
8. -Den taraf hâli
9. Birlik-beraberlik hâli
10. Vasıta hâli / 42
11. İçin hâli
12. -Nin hâli
13. Ünlem hâli
a) Hitapta
b) Bedduâlarda / 43
Küçültme isimleri
Şahıs isimlerinin kısaltılması / 44
Dördüncü Bölüm
Sıfat / 46
Vazifeleri bakımından sıfatlar / 47
A. Vasıflandırma sıfatları
Sıfat tamlaması
Sıfat tamlamasında teselsül / 48
Belirtilen ve belirtenin çoğullanması
Karşılaştırma / 49
1. Eşitlik
2. Üstünlük
3. Mübâlağa / 50
B. Belirtme sıfatları
1. Sayı sıfatları
a) Asıl sayı sıfatları
Sayı tamlaması / 52
b) Sıra sayı sıfatları / 53
Sayı ilali / 54
c) Üleştirme sayı sıfatları
d) Kesir sayı sıfatları / 55
Sayı zarfları / 56
Çarpma
2. İşaret sıfatları
a) Genel olarak
b) Ayrı ayrı olarak işaret sıfatları / 58
c) İşaretin pekiştirilmesi / 58
Yapıları bakımından sıfatlar / 59
Basit sıfatlar
Türemiş sıfatlar
a) -î ile türeyen sıfatlar
b) -kî ile türeyen sıfatlar / 60
c) -van ile türeyen sıfatlar
d) -în ile türeyen sıfatlar
e) -bı ile türeyen sıfatlar / 61
f) -bî, bê ile türeyen sıfatlar
g) -wek ... ile türeyen sıfatlar
h) -tî, -anî ile türeyen sıfatlar
i) -ok ile türeyen sıfatlar
j) -or/-orî ile türeyen sıfatlar / 62
k) -arî ile türeyen sıfatlar
l) -ax, -e ile türeyen sıfatlar
C. Bileşik sıfatlar
Beşinci Bölüm
Zamir
Şahıs zamirleri / 63
A. Geçişsiz şahıs zamirleri
Geçişsiz şahıs zamirlerinin özellikleri / 64
B. Geçişli şahıs zamirleri
Geçişli şahıs zamirlerinin özellikleri / 65
Pekiştirme zamiri / 66
Belirtme zamirleri / 67
İlgi ve iyelik zamirleri / 68
Soru zamirleri / 69
Bağlama ve ulama zamiri / 70
Belgesiz zamirler / 71
Altıncı Bölüm
Zarf / 73
1 Zaman zarfları / 74
2.Yer zarfları
3 Nasıllık-nicelik zarfları / 75
4. Tasdik, nefi, şüphe, soru zarfları
Yedinci Bölüm
Fiil
Yapıları bakımından fiiller / 76
I. Basit fiiller
Masdar
A. Fiil tabanı / 77
1. Asıl fiil tabanı
2. Yapma fiil tabanı
a) Kök kelimeler / 78
b) Fiil gövdelerinin teşkili / 80
B. Masda eki / 82
II. Bileşik fiiller / 83
A. Birinci gurup bileşik fiiller
Yardımcı fiiller
B. İkinci gurup bileşik fiiller / 84
C. Üçüncü grup bileşik fiiller
1. Bir ön-edatlı bileşik fiiller / 85
a) Basit ön-edatlar
b) Bileşik ön-edatlar
2. Çift ön-edatlı bileşik filler / 87
Çift ön-edatların özellikleri
Üçüncü grup bileşik fiillerin özellikleri / 89
Nesne alıp almamaları bakımından fiiller / 90
Aslî geçişli – yapma geçişli fiiller
Failleri bakımından fiiller / 92
Etgen fiiller
Edilgen fiiller
Dönüşlü fiiller / 93
İşdeşli fiiller
He ne ni / 94
Eksik fiiller / 95
Eksik fiillerin özellikleri
İsnada benzer fiiller / 98
Fiil çekimi / 99
Fillerin değişmeleri
1. Şahıs
2. Azlık-çokluk
3. Zaman
Kipler / 100
Bildirme ve tasarlama kipleri
Fiillerin çekiminde genel esaslar / 101
Geçmiş zaman gövdesi
Geniş zaman gövdesi
Emir kipi
Emir kipi hakkında notlar / 102
Emri gaip / 105
Ek-fiil ve çekimi
Ek-fiilin geçmiş zamanı / 108
Ek-fiilin olumsuz şekli / 109
Kiplerin yapımı
Genel esaslar
Kipler ve yapımları / 110
I. Basit fiillerde
A. Fiil tabanindan türeyen kipler / 111
1. Görülen geçmiş zaman kipi
2. Şimdiki zamanın hikâyesi kipi / 112
3. Oğrenilen geçmiş zaman kipi / 113
4. Oğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi kipi / 114
5. İstek kipi / 115
6. Gelecek zamanın hikâyesi kipi / 117
7. Geniş zamanın hikâyesi kipi / 118
8. Gereklik şeklinin hikâyesi kipi / 119
9. Şart şeklinin hikâyesi kipi / 120
B. Emirden türeyen kipler
1. Geniş zaman kipi
2. Şart kipi / 122
3. Şimdiki zaman kipi / 123
4. Gelecek zaman kipi / 124
5. İstek kipi / 126
6. Gereklik kipi
II. Bileşik fiillerde
Kiplerin şart şekilleri / 128
Kiplerin iktida şekilleri / 129
Olumsuzluk / 131
Soru şekli / 134
Partisipler
Gerundiumlar / 136
Sekizinci Bölüm
Edat
1. Ön-edatlar / 138
a) Gerçek ön-edatlar
b) Ön-edat olarak kullanılan zarf veya isimler / 139
2. Son edatlar / 140
3. Ünlem edatlar
a) Çağırma
b) Sakındırma / 141
4. Bağlama ve ulama edatları / 142
Dokuzuncu bölüm
Kelime yapımı
Bileşmeler / 144
A. Ulama bileşmeleri
1. Doğrudan doğruya bileşme
2. û ve diğer ulama edatlariyle bileşmeler / 145,
B. Belirtme gösteren bileşmeler / 146
C. Bileşik sıfatlar / 147
Türeme / 148.
A -dan, -gûn ekleriyle türeme
B. -van, -vanî ekleriyle türeme
C -ok ekiyle türeme / 149
D. Diğer ekler
1 Küçültme şekilleri
2 -în eki
E. -e, -a, -an, -î ekleri
Onuncu Bölüm
Sözdizimi
A. Cümle ve ögeleri / 151
1. Cümlenin temel ögeleri
a) Yüklem
b) Özne / 152
2. Cümlenin yardımcı ögeleri
a) Nesne
b) Tümleç / 153
B. Yüklemlerine göre cümleler
1. İsim cümlesi
a) İsim cümlesinde özne
b) İsim cümlesinde yüklem / 154
İsim cümlesinde ek-fiiller / 156
İsim cümlesinde pekiştirme
2. Fiil cümlesi
Fiil cümlesinde özne
Fiil cümlesinde yüklem / 157
Fiil cümlesinde nesne ve tümleçler / 158
Fiil cümlesinde ögelerin sırası / 159
Giriş
Kürtçe ve bölümleri
Yeryüzündeki diller
Yeryüzünde, her insan topluluğunun bir dili vardır. Bu dil, Kürmanççada o topluluğun adına -î eki getirilerek adlandırılır: Kurd (Kürt) - Kurdî (Kürtçe), Tırk (Türk) - Tırkî (Türkçe) gibi. Dili adlandırma, ünlü kişilerin veya onlara mensup olanların adlarına aynı eki ilâve etmek suretiyle de yapılır : Osman - Osmanî (Osmanlıca) gibi. Yeryüzünde, mevcut olmuş veya olan kavimler kadar dil vardır. Dillerin sayısını kafi surette tâyin ve tesbit etmek mümkün değildir. Bununla beraber, bugüne kadar (2796) dilin konuşulduğu, bunlardan bugün ancak (118)'inin devlet dili olarak kullanıldığı, bunlar arasında en eski bir devlet ve medeniyet dili olarak Kürtçenin de bulunduğu bilinmektedir.
Yeryüzündeki diller bugün birbirinden ayrı ve müstakil bir durumda bulunmalarına rağmen, aralarında gurup gurup bir takım yakınlıklar vardır. Bazan kapalı, bazan da açık olan bu yakınlık ve benzerlikler iki noktada toplanır :
1) Köken (menşe), 2) Yapı.
Dil aileleri.
Menşe bakımından birbirine yakın olan diller, bir ana dil'den, bir ana kaynak'tan çıkmış bulunan akraba dillerdir. Bir ana dilden çıkmış dillerin meydana getirdikleri topluluğa dil ailesi denir. Dünya dilleri bu şekilde muhtelif dil ailelerine ayrılırlar. Bir ana dilin, metinleri olmadığı hâlde, bir çok özelliklerini kendisinden türemiş bulunan ailedeki dilleri mukayese etmek suretiyle tesbit bile mümkündür.
Yeryüzündeki başlıca dil aileleri şunlardır: Hint-Avrupa Dilleri Ailesi, Bantu Dilleri Ailesi, Çin-Tibet Dilleri Ailesi ve bu diller gibi sağlam bir aile teşkil etmeyen Ural-Altay Dilleri Gurubu.
Dil gurupları
3. Yapı bakımından yeryüzündeki diller üç guruba ayrılırlar : 1) Bir heceli diller, 2) Eklemeli diller, 3) Çekimli diller.
1. Tek heceli diller'de hemen her kelime bir tek heceden ibarettir. Kelimelerin çekimleri yoktur. Cümleler bir çekimsiz ve tek heceli kelimeler sırasından ibarettir. Cümlenin ifade ettiği anlam (mana), genel olarak kelime sırasından anlaşılır. Mesela Çince «wo bu pa ta» cümlesi, birer heceli kelimelerden kurulmuştur. Bu kelimelerin sırasiyle anlamları şöyledir : Ben, değil, korkmak, sen. Kürmançça cümlesiyle «Ez jı te na tırsım» (Ben senden korkmam) demektir. Çin-Tibet dilleri bu guruba girer.
2. Eklemeli [iltisakî] diller gurubundaki dillerde ise, tek veya çok heceli kelime kökleri ile ekler vardır. Kelimelerden yeni kelimeler, veya kelimelerin geçici halleri yapılırken köklere ekler eklenir. Bu ekleme sırasında kökler değişmez, köklerle ekler, hemen her zaman, açık şekilde ayırt edilebilir. Eklemeli dillerde ekler, bazan ,başa, bazan sona getirildiğinden bu diller ön - e kli veya son- ekli diye adlandırılırlar. Ezcümle Türkçe, eklemeli diller gurubundan son-ekli eklemeli bir dildir. Türkçede kök değişmez. Yapım ve çekim ekleri kelimelerin sonlarına takılır. Örneğin:
göz-lük-çü-lük-ten
gör-üş-tür-ül-e-me-miş-ler-mi-ydi ?
3. Çekimli [bükünlü, tasrifî] diller'de de tek veya çok heceli kökler ve bir takım ekler vardır. Fakat yeni kelime yapılırken ve çekim sırasında çok defa, köklerde bir değişiklik olur. Kökün konsonantları çok kerre değişmez, vokalleri değişir. Ekler köklere önde, içte ve sonda getirilebilir. Bazı dillerde kelime kökü ile yeni kelime veya kelime hali arasında açık bir bağ, ilgiyi gösteren belirli bir iz vardır. Sami diller, ezcümle Arapça bu guruba girer. Örneğin Arapça k t b nıvısandın (yazdırmak) kökünden türemiş olan kâtib, mektub, kitab, kütüb gibi.
Bazı dillerde ise, bu değişiklik çok kerre kökü tanınmaz bir hâle getirir. Yeni kelimede veya kelime halinde kökü hâtırlatacak hiç bir iz, hiç bir ses kalmaz. Hint-Avrupa dilleri ve bu arada Kürtçe böyledir. Misâller:
Hint-Avrupa dilleri ailesinden olan Fransızca aller çûyın (gitmek) fiilinin geniş zamanının 1, 2, 3. tekil şahısları je vais, tu vas, il va'dır...
Türkçe izahlı
Kürtçe grameri
(Kürmançça lehçesi)
Kemal Badıllı
Urfa milletvekili
Ankara basım ve ciltevi — Ankara
1965
