Mem û Zîn

Mem û Zîn [Kurdî, İstanbul, 1968]

Mem û Zîn, a Kurdish romance - I [English, Michigan - USA, 1991]

Mem û Zîn, a Kurdish romance - II [English, Michigan - USA, 1991]

Mem et Zîn [Français, Paris, 2001]

Mem and Zîn [English, İstanbul, 2008]

Ehmedê Xanî, Mem û Zîn [Kurdî, İstanbul, 2010]

Hemû Berhem: Mem û Zîn, Dîwan, Nûbara Biçûkan ... [Kurdî, Istanbul, 2008]

Mem û Zîn

Ehmedê Xanî

Avesta

Ehmedê Xanî Mem û Zîn'de aşktan tasavvufa, Kürtlerin kaderinden Newroz’a, İblis'ten ontoloji ve diyalektiğe birçok alanda yeni düşünceler geliştirmiştir. Şair bir beytinde düşünceleri için "Mem û Zîn’’i bir vasıta kıldığını şöyle vurgulamaktadir:
Şerha xemê dil bikim fesane / içimdeki dertleri açıklayıp efsaneleştireyim
Zînê û Memê bikim behane / Zîn ve Mem hikâyesini buna bahane edeyim
Xanî, duru şaraba benzeyen Arapça, Farsça ve Türkçeyi bir tarafa bırakarak bu kitabı kendi dili Kürtçeyle yazmaya da şöyle değinmiştir:
Safî şemirand vexwari durdî / Saf şarabı bir yana bırakarak tortuyu içti
Manendê durrê lîsanê Kurdî / inci gibi dizmek için Kürt dilini tercih etti
Înaye nîzam û întîzamê / Bu dili düzene koyup ona çekidüzen verdi
Kêşaye cefa ji boy ' amê / Umum halkı için bu yolda eziyetler çekti
Da xelqi nebêjitin ku "Ekrad / Bunu yaptı ki eloğlu demesin "zaten Kürtler
Bê me’rîfet in, bi esi û bunyad / Köken ve yapıları itibariyle kültürsüzdürler

Ehmedê Xanî-Hicrî 1061 / Miladî 1650-51 yılında Doğubeyazıt'ta doğdu. Babasının adı ilyas, annesinin adı Gülnigar'dır. Doğubeyazıt'ta başladığı eğitimini Ahlat, Van, Urfa ve Bitlis gibi dönemin ilim ve kültür merkezlerinde sürdürdü ve icazetini Van-Hoşab Medresesi müderrislerinden Mele Camî'den aldı. Dönemin Kürt Bayezîd Beyliği'nde resmi kâtip olarak görev aldı. Medrese eğitimi ve kâtipliğin sağladığı avantajlar sayesinde Arapça, Farsça ve Osmanlıcayı anadili Kürtçe gibi kullandı. Dîvvan'ında bu dört dille yazılmış "mülemma" türü şiirler vardır. Fıkıh mezhebi olarak Şafiî, itikadî mezhep olarak Sünnî / Eş'arî, tarikat olarak Nakşibendî, tasavvuf anlayışı olarak da ılımlı bir "vahdet-i vücûd"çu olan Xanî'nin kendisine ait olduğu kesin olan ve günümüze ulaşan eserleri, Kürt medreselerinde öteden beri birer ders kitabı olarak okutulmakta ve ezberlenmektedir. Kürt milletinin dinsel ve ulusal bir öncüsü olan bu çok yönlü seçkin bilge, doğduğu yer olan Doğubeyazıt'ta 1707 veya 1709 yılında vefat etti.

Kadri Yıldırım - Diyarbakır-Lice doğumludur, ilk ve orta öğrenimini Diyarbakır'da yaptı. Üniversiteyi bitirdikten sonra 1986 yılından itibaren 13 yıl öğretmenlik yaptı. 1994-1998 yılları arasında Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında Yüksek Lisans ve Doktora yaptı. 1999 yılında Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne Yardımcı Doçent olarak atandı. 2004 yılında Doçent oldu. 2010 yılında profesör oldu. Halen Mardin Artuklu Ünivesi-tesinde rektör yardımcısı ve Yaşayan Diller Enstitüşü müdürü olarak görev yapmaktadır. İlgi ve araştırma alanı Doğu Dilleri ve Edebiyatıdır. Evli ve dört çocuk babasıdır.

İçindekiler

Giriş Yerine Önsöz/13

Birinci Bölüm
Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanîve Eserleri / 17

1. Ehmedê Xanî (1650-1707) /19
1.1. Kısaca Hayatı / 19
1.2. Yaşadığı Dönem ve Etkileri / 20

2. Eserleri / 22
2. 1. Nûbehara Biçûkan/22
2. 2. 'Eqîdeya îmanê / 27
2. 3. Dîvan /30
2. 4. Mem û Zîn / 39
2.4. I.Adı / 39
2. 4. 2. Meme Alan ile ilgisi / 40
2. 4. 3. Orijinalitesi / 44
2. 4. 4. Bölüm ve Beyit Sayısı / 45
2. 4. 5. Mesnevi tarzında yazılışı /45
2. 4. 6. Bazı Edebî Sanatlar / 52
2.4. 6. 1. Cinas / 53
2. 4. 6. 2. iştikak / 54
2.4. 6. 3. Kalb / 54
2.4. 6. 4. Rücû' / 54
2. 4. 6. 5. Nida' / 55
2.4.6. 6. İstifham / 55
2.4. 6. 7. Tezat / 55
2. 4. 6. 8. İktibas / 56
2. 4. 6. 9. Telmih / 57
2. 4. 6. 10. Tenasüb / 58
2. 4. 6. 11. Kinaye / 58
2.4. 6. 12. Hüsn-i Ta'lîl / 59
2.4. 6. 13. Mübalağa / 59
2. 4. 6. 14.Tecahul-i Arif / 59
2. 4. 6. 15. Teşhis ve İntak / 60
2.4. 6. 16. Teşbih / 61
2.4. 6.17. İstiare / 62
2. 4. 6. 18. Diğerleri / 63
2. 4. 7. Dil Yapısı / 64

İkinci Bölüm
On Kategoride Mem û Zîn Terminolojisi / 65
1. Aşk Terminolojisi / 67
1.1. Aşk için Kullanılan Terimler / 67
1.2. Sevgili İçin Kullanılan Terimler / 67
1.3. Sevgilinin Güzellik Unsurları - Organları / 68
1.3. 1. Por: Saç / 68
1.3.2. Çehv - Çav: Göz / 69
1.3.3. Xemze: Yan bakış, gamze / 69
1.3.4. Ebrû: Kaş / 69
1.3.5. Mujgan: Kirpik / 70
1.3. 6. Rû, rux,'îzar. Yüz ve Yanak / 70
1.3. 7. Xal: Ben / 71
1.3.8. Xet: Hat; Ayva tüyleri / 72
1.3.9. Dev - Dehan: Ağız / 72
1.3. 10. Leb - Lêv: Dudak / 72
1.3.11. Zeqen: Çene / 73
1.3. 12. Qed - Qamet: Endam – Boy / 73
1.3. 13. Dendan: Diş / 74
1.4. Âşık İçin Kullanılan Terimler / 74
1.5. Aşk Hikâyeleri / 75

2. Tasavvuf Terminolojisi / 77
2. 1. Bazı Tasavvufî Tipler / 78
2.2. Bazı Tasavvuf! Kavramlar / 78
2. 3. Tasavvuf! Mecaz ve Semboller / 79
2. 3.1. Sevgili ve Müştemilatı İle ilgili Tasavvuf? Mecaz ve Semboller / 79
2. 3. 2. Şarap ve Müştemilatı ile ilgili Tasavvuf? Mecaz ve Semboller / 79

3. Astronomi ve Astroloji Terminolojisi / 81
3.1. Felekler / 82
3.1.1. Seb'ê Şeddad: Yedi Büyük Felek / 82
3. 1.2. Neh Felek/Neh Sedef: Dokuz Felek / 82
3. 1.3. Felekle İlgili Kullanılan Benzetme Unsurları / 82
3. 2. Sitare – exter – kewkeb - necm: Yıldızlar / 83
3. 3. Seyyare: Gezegenler / 85
3.3.1. Keywan – Zuhel - Sekendîz: Satürn / 85
3. 3. 2. Bercîs - Muşterî: Jüpiter / 86
3.3.3. Zuhre - Nahîd: Venüs / 86
3.3.4. Utarid: Merkür / 86
3. 3. 5. Mirrîx: Merih / 87
3. 3. 6. Heyv – Qemer – Meh – Mahîtab – Bedir - Hilal (Ay) / 87
3. 3. 7. Roj – Xurşîd - Afîtab (Güneş) / 88
3. 4. Burç: Burçlar / 88

4. Müzik terminolojisi / 91
4. 1. Müzik Aletleri / 91
4. 2. Müzik Makamları / 92
4. 3. Gruplar ve Oyunlar / 94
4. 3. 1. Mehter / 94
4. 3. 2. Govend (Halay), Berîte, Sema / 94
4. 3. 3. Reqs (Raks) / 94
4. 3. 4. Çerx (Çark) / 95
4. 4. Kişiler ve Sıfatlar / 95
4. 5. Sesler / 96
4. 5. 1. Zîr / 96
4. 5. 2. Bern / 97

5. Flora (Bitkiler Âlemi) Terminolojisi / 99
5. 1. Ağaçlar/99
5. 2. Çiçekler/100
5. 3. Meyveler/100

6. Fauna (Hayvanlar Âlemi) Terminolojisi / 101
6. 1. Kuşlar/101
6. 2. Sürüngenler, Böcekler, Balıklar/102
6. 3. Dört Ayaklı Hayvanlar/102

7. İblis Terminolojisi / 103
7. 1. iblîs İle ilgili Kur'an Eksenli Çoğunluğun Görüşü /103
7. 2. iblis ile ilgili Radikal Mistik Görüşleri / 103
7. 3. iblîs ile ilgili Yezidilerin Görüşleri /104
7. 4. Mem û Zîn'de iblîs ile İlgili Xanî'nin Görüşü/104

8. Ontoloji ve Diyalektik Terminolojisi / 107
8. 1. Ontoloji / 107
8. 1. 1. Muhammedi Nûr / 107
8. 1.2. Varlıklarda Vacip-Mümkıin Kategorisi / 108
8. 1.3. Heyûla / 109
8. 2. Diyalektik / 109

9. Cinsel Terminoloji / 111
9. 1. Mem İle Zîn Arasında / 111
9. 2. Tacdîn ile Sitî Arasında / 113

10. Kürt Realitesi ve Newroz Terminolojisi / 115
10. 1. Kürt Realitesi / 115
10. 2. Kürt Dili ve iktidarla ilişkisi / 121
10. 3. Nevvroz / 122

Üçüncü Bölüm
Mem Û Zîn'in Çevirisi Ve Kavramsal Tahlili / 125
1. Dibace (Giriş) / 127

2. Te'dadê nî'metşimarî û tekrarê şukirguzariya Bari - di sûretê ayînedarî û perdeberdariya Perwerdigarî - da digel îxtîtama bi munacatek muxteserê Kürdi (Eğitici Allah'la aradaki perdeyi kaldıracak bir ayna tutma - Allah'ın nimetlerini sayma ve ona şükretmeyi tekrarlama - Ayrıca bu bölümü kısa bir Kürtçe münacat ile tamamlama) / 131
3. Di ne'ta qelemê mcsnû'at serdefterê mewcûdat - Û aqilê me'qûlat û pêşdestê mexlûqat - Hezretê Seyyidu'ssadat - el-Mustefa 'eleyhi efdelu's-selewat (Yaratıkların kalemi ve varlıklar defterinde başat Akılla idrak edilenlerin aklı ve yaratıklara berat Efendiler efendisi fahr-ı kâinat Muhammed Mustafa'nın na'tıdır; ona en iyi salat) / 139
4. Îstîd'ayê şefa'et û îstîşfa'ê mexfîret - Ji cenabê sahibe serîrê şefa'et - Di sûretê mîTace da bi bal hezretêizzet (Şefaat dilemek ve günahların affını talep etmek - Bunu şefaat tahtının sahibi olan zattan dilemek - Yüce’ Allah'a doğru miraç şeklinde dile getirmek) / 147
5. îş'ara medîheta tewaifê di Kurdan e - bi şeca'et û xîretê - izhara bedbextî û bêtali'iya wan e - digel hinde semahet û hemiyyetê (Cesur ve gayretli Kürt topluluklarını açıkça - övme bunca cömertliklerine ve milli onurlarına rağmen – bu toplulukların ne kadar bahtsız olduklarını ve - şanssız yaşadıklarını açık bir şekilde dile getirme) / 151
6. Sebebê nezma kitêbê bi vî ezmanî / Bi sûretê şekwaya ji dewranî - U giliya ji ebnaê di zemani - Ku li bal wan yeksa ne hunerdanayî digel 'eyba nadanî (Kitabı bu dille nazmetme gerekçemiz - Bu şekilde zamandan şikâyetimiz - Ve zamanımızın insanlarına serzenişimiz - Ki onlar için aynıdır sanat bilgisi ve bilgisizlik ayıbı) / 157
7. Fîhristê seraxazê kîtabê exbar - îş'ar û ne'tê elqab û asar - Di sûretê î'tîraf û îqrara bi 'ecz û înkîsarê – Digel î'tîzara guftarê (Haberler kitabının başlangıç fihristi - Lakap ve eserlerin övgüyle ilan edilişi - Acizlik ve ümitsizliği itiraf edip dile getirme - Söylenen sözlerden dolayı da özür dileme) / 163
8. Mebdeê meqale di ne'ta hakimê Buhtanê xwudan îqbal / Emir Zeynedîn bin Emîr Ebdal - Digel wesfa herdu hemşîreêd wî sahib cemal în û Sitî yêd bêmîsal (Makalenin başı Botan'ın saadetli hükümdarının vasfıyla ilgilidir Emîr Abdal'ın oğlu olan bu hükümdarın adı Zeynedîn'dir Güzellik sahibi iki kızkardeşinin vasıflarından da bahsedilir - Ki bu kızkardeşler emsali bulunmayan Sitî ve Zîn'dir / 171
9. Tehsîna Qumaş û kelayê walayê husna hebîban e 'umûmen - Te'rîda cewherê bihayê cemala Sitî û Zînan e mexsûsen (Genelde dilberlerin kıymetli kumaş değerindeki güzellikleri hakkında - Özelde de Sitî ve Zîn'in güzellik değerlerinin cevherleri hakkında) / 179
10. 'Etfê 'enan û lîcam - Bi ser encamê kelam (Yular ve gemi geri çekme - Sözün artık sonuna gelme) /181
11. Dastana beyana Newroza Sultanî - Tesmiyeê mewsimê surûr û şadimanî - Bi mersûmê qedîmê Kurdistanî Ku wan digotê sersal 'Ed di kiri n bi 'îdê wîsal (Sultanî tarzdaki Newroz destanının açıklanması - Sevinç ve mutluluk mevsimi olarak adlandırılması Bunun Kürdistan'ın eski âdetine göre kutlanması - Ki onlar buna yılbaşı diyorlardı Onu kavuşma bayramı sayıyorlardı) / 185
12. Bi derketina şehiriyan e bi deştê - |i bo syrana sersal û geştê (Şehir halkının ovaya doğru dışarı çıkmaları - Seyretmek için Yılbaşı Bayramını ve kırları) / 189
13. Murexxesbûna wuşaqan bi gulşena sersalê - Rexbetkirina wan bi bazara husn û cemalê (Uşaklara yılbaşı gülşenine gitme izninin verilmesi - Onların güzellik ve aşk pazarına rağbet göstermesi) /191
14. Mulaqîbûna Tacdîn û Meme bi Sitî û Zînê - Mustexriqbûna wan e di behra işq û evînê (Tacdîn ve Mem'in Sitî ve Zîn'e rastlamaları - Onların aşk ve sevda deryasında boğulmaları) / 193
15. Hişyariya Memê û Tacdîn e ji bêhoşî û mexmûriya şeraba eşqê - Agahî û xeberdariya wan e ji sebeb û wasîteê wemqê (Mem veTacdîn'in aşk şarabının sarhoşluk ve mahmurluğundan uyanmaları - Onların sevdanın sebep ve vasıtaları hakkında bilgi sahibi ve haberdar olmaları) / 199
16. Mu'awedeta Sitî û Zînê ji sersal û geştê - Îstîtla'a Dayeê li macera û sergüzeşte (Sitî ve Zîn'in yılbaşı bayramı ve geziden dönmesi Dadı'nın macera ve serüven hakkında bilgi edinmesi) / 205
17. Tekrar îstîxbara Dayeê ji kunhê macerayê Tesrîhê teqrîra wan e ji keyfiyeta te'sîra hewayê (Dadı'nın maceranın gerçek yönüyle ilgili tekrar bilgiler elde etmesi Zîn ve Sitî'nin de aşkın onları nasıl etkilediğini açıkça dile getirmesi) / 211
18. Tefehhus û tefaula Dayeê ji remmalî - ji keşfa heqîqeta wî ehwalî (Dadının falcıdan muayene ve fa! açmasını talep etmesi /Bunu o gerçek durumların ortaya çıkması için istemesi) / 215
19. Dewlet û teqrîra remmalî ye ji bo Pîrê - Muwafiqê ma fî demîr û muxalifê teqrîrê (Falcının Dadı'ya karşı siyaset yapması ve durumu anlatması - Bunun Dadı'nın içinden geçene uygun, anlattıklarının tersi olması) / 217
20. Hemsuhbetiya wişaqan bi hemxelwetiya muştaqan - Waqifiya wê ye li ser weqtê 'uşşaqan (Gençlerin, sevgililerinin sırdaşı olan Dadı'yla sohbet etmesi - Onun, âşıkların âşık oldukları zaman hakkında bilgiler edinmesi) / 223
21. Vegeriyana Dayeê vi bal dildaran - Agehkirina wan e ji îsm û resmê birîndaran (Dadı'nın âşıkların yanına dönmesi - Onlara yaralıların ad ve özellikleri hakkında bilgi vermesi) / 227
22. Şîfabexşiya tebîb li derdê 'elîlan - Şefqet û merhemeta Mîr li halê zelîlan (Doktorun hastaların derdine şifa bahşetmesi - Mîr'in zavallıların hâline acıyıp merhamet etmesi) / 231
23. 'Erûsiya Sitî ji boTacdînî - Tehyîeê esbabê şahiyê ji bo tehniya xemgînî (Sitî'nin Tacdîn için gelin olması - O gamlının sevinmesi için eğlence takımının hazırlanması) / 239
24. Meqalê îştî'alê şem'ê cemalê mehbûb e - Meqamê întîqalê îştîxalê wîsalê metlûb e (Sevgilinin güzellik mumunun parlaması makalesi - istenen kavuşma meşguliyetine intikal etme süresi) / 247
25. Wusûlê Ke'beê murad û tewaf e - Û husule meqsed û meramê zîfaf e (Murat Kabe'sine kavuşma ve onu tavaf etme - Ve zifafla ilgili amaç ve arzuyu gerçekleştirme) / 251
26. Hîleperdazî û fîtneengîziya Bekir e ji hesed û şerîriya li Tacdîn - Ku bi wî sebebî Mîr neda Meme Zîn (Tacdîn'i kıskanan ve kötülüğünü isteyen Bekir'ir hilebazlığı ve fitnesi - Bunun da Mîr'in Zîn'i Mem'e vermemesi için bir neden teşkil etmesi) / 257
27. Naumîdiya Zînê ye ji dewleta weslet û hedretê - Derdemendiya wê ye ji kurbeta fîrqet û hesretê (Zîn'in vuslat ve kavuşma nimetinden ümidini kesmesi - Onun ayrılık ve hicran üzüntüsünden dolayı dert çekmesi) / 265
28. Hemdemiya Zînê digel xeman - Bi sebebe nîfaq û naî'tîmadiya hemdeman (Zîn'in gam-kederlerle arkadaşlık kurmuş olması - Bunu, arkadaşlarının ikiyüzlülüğü ve güvensizliğinden yapması) / 271
29. Mu'atebeya Zînê digel Sitiyê - Gazindeya horiyê ji periyê (Zîn'in Sitî'ye serzenişte bulunması - Hurî'nin Perî'den şikâyetçi olması) / 273
30. Mukalemeê hemrazâ şem'e - Mudavvemeê xwûnrîzê dem'e
(Zîn'in, sırdaşı mum ile konuşması - Sürekli kanlı gözyaşlarını akıtması) / 275
31. Bilbiliya Zînê ye digel pervvaneê - Perwaniya wê ye digel dîwaneê
(Zîn'in perwane ile bülbülleşmesi - Onun deliye karşı pervaneleşmesi) / 277
32. Mecnûniya Meme ye ji işqa Leş layê - Wamiqiya - vî ye ji derdê 'Ezrayê
(Mem'in Leyla'nın aşkından Mecnunlaşması / Onun Azra'nın sevdasından Vamıklaşması) / 279
33. Muxatebiya Memê ye digel şetê Cizîrê Mucawebeya ji işqa bênezîrê
(Mem'in Cizre nehri ile karşılıklı konuşması O benzersizin aşk ile ilgili diyalog kurması) /281
34. Mubaheseya Meme ye digel ba - ê - Hewadariya wî ye digel hewayê
(Mem'in rüzgâr ile konuşması Onun hava ile hevadar olması) / 283
35. Mucadeleya Memê ye bi dile kul ra  -  Muharebeya penvaneê bi bülbül ra
(Mem'in yaralı gönül ile mücadelesi! Pervanenin bülbül ile savaşa girmesi) / 287
36. Çûna Mîr Zeynedîn e bi seyd û ney îrê - Azadiya Memê ü Zîn e ji qeyd û zencîrê
(Mîr Zeynedîn’in av ve avlanm.na gitmesi - Mem ve Zîn'in pranga ve zincirden kurtulması) /293
37. Dastanê bostane cennetnîşan e mîran - Ku bîıye "mecmeu'l-behreyn"a işqa herdu dilfikaran "Metleu'nneyyîreyn"
a şcwqa husna herdu gııl'îzaran
(Mirlerin cennete benzeşen bahçesinin hikâyesi - Ki olmuş iki gönlü yaralının iki aşk deryasının bileşkesi
Yine olmuş iki gül yanaklının güzellik ışığının yükseltisi) / 297
38. Rehaiya Zînê ye ji qeyda te'elluqa exyaran - Tenhayî û tekelluma wê ye digel belg û daran (Zîn'in "ağyar"ın zincirine bağlı olmaktan kurtulması - Onun yalnız kalması, yaprak ve ağaçlarla konuşması) / 299
39. Teqadayê da'îyeê dîdarê dildar û mulaqat - ji bo Memê jar ji cenabê "Wahibu'l-meram" û 'Qadî'l-hacat” (Sevgiliyi görmek ve onunla görüşmek için zavallı Mem'in gerekçeli karar vermesi - Bunun da muratları veren ve ihtiyaçları gideren Allah tarafından gerçekleştirilmesi) / 303
40. Vegeriyana Mîr û mirzan e ji şîkarê - Serxweşiya Memê û Zîne ye bi meya dîdarê - Bêxeberiya wan e ji serdahatina Mîr di weqtê êvarê (Mîr ve efendilerin av partisinden geri dönmeleri - Mem ve Zîn'in görüşme şarabıyla sarhoş olmaları Mîr'in akşam onları yakalamasından habersiz oluşları) / 309
41. Rabûna Tacdîn e ji Dîwanê di - vê demê da - Sohtina mal û milkan e di rêya Memê da
(Tacdîn'in o sıralarda Dîwan'dan kalkması - Evini ve mülkünü Mem'in uğruna yakması) / 315
42. Agahiya Mîr e li işiqbazî û yarıya Mem û Zinan - Bi ifşa û îlqaya neyaran û muzebzebînan (Düşmanların ve ikiyüzlülerin söz taşıyıp dedikodu yapması - Böylece Mîr'in Mem ve Zîn'in aşklarından haberdar olması) / 319
43. Setrencbaziya Memê ü Mîr e bi şertê dilxwaz - Vcdana damê tezwîr e ji bo keşfe raz (Sevgiliyi söylemek şartıyla Mem ile Mîr'in satranç oynaması - Sırrın ortaya çıkması için hilebazca bir tuzağın kurulması) / 323
44. Xulûsiyet û xilasiya Memê ye di xelweta zîndanê da ji sîfatêd heywanî - Müşareket û muşakeleta wî ye bi xelqêd ruhanî (Mem'in zindanda arınarak hayvani özelliklerden kurtulması - Onun ruhanî varlıklar arasına katılarak onlarla yaşaması) / 329
45. Me'yûsiya Zînê ye bi sebebe mehbûsiya Memê - Me'nûsiya wê ye bi xem û derb û eleme (Mem zindana atıldığı için Zîn'in ümitsizliğe düşmesi - Onun artık gam, darbe ve acılaria arkadaşlık etmesi) / 335
46. Tehewwura Tacdîn e ji xîreta birayî - Meşwereta digel biran e li xilasiya bênewayî (Tacdîn'in kardeşlik hatırı için kızması - Zavallı Mem'i kurtarmak için kardeşlerine danışması) / 339
47. Te'essub û tedarika Tacdîn û biran e bi emrê xîretê - Siwariya wan e li hespê hemiyyetê (Tacdîn ve kardeşlerinin gayret gereği taraf tutup hazırlanmaları - Onların hamiyet atlarının sırtına binmeleri) / 343
48. Tedbîra Bekir e ji bo def'a mezennet û 'înadê - Tezwîra wî ye ji tirsa fîtne û fesadê (Kuşku ve inada yer vermemek için Bekir'in önlem alması - Karışıklık ve fesat çıkacak korkusuyla olayı çarpıtması) / 347
49. Nesîheta sahibxeredê pirmered ê dilkul - Ji bo Mîrê bêtemîz ê sadedil (Garaz sahibi, ruh hastası ve gönlü yaralı Bekir'in nasihat etmesi - Bu nasihati iyi ile kötüyü ayırt edemeyen safdilli Mîr'e yöneltmesi) / 351
50. Ruxsetdana Mîr e li dîtina dildarî - Bêhişbûna Zînê ye ji zewq û şewqa dîdarî (Sevgilisini görmesi için Mîr'in Zîn'e izin vermesi - Onu görme zevk ve arzusundan Zîn'in kendinden geçmesi)
/ 355
51. Tewsiye û tedareka Zînê ye ji bo sefera axretê - Teheyyuê esbabê cihaz e ji bo 'erûsiya cennetê (Ahret yolculuğu için Zîn'in vasiyetini yapıp hazırlanması - Cennet gelini olması için eşya ve çeyizini hazırlaması) / 363
52. Peşîmaniya Mîr Zeynedîn e li mehebbeta Mem û Zînan - Merhemeta wîye li halê nazenînan - Mirina Memê ye bi axiftina birînan (Mîr Zeynedîn'in Mem ve Zîn'in aşkına yönelik yaptıklarından pişman olması - O nazeninlerin durumuna üzülerek merhamet etmesi - Yaraların dile gelmesiyle beraber Mem'in ölmesi / 369
53. Te'ziye û me'tem û mersiye û şîwana Memê şehîd e - Mirina Bekirê şeqî bi destê Tacdînê se'îd e (Şehit Mem'in yası, matemi, ağıtı ve şivan - Eşkıya Bekir'in Tacdîn tarafından öldürülmesi) / 379
54. Îltîmas û îstîd'aya Zînê ye ji bo Bekirê mufsid ra - 'Uzurxwahiya wê ye ji bo ewê mulhid ra (Zîn'in bozguncu Bekir için rica ve istekte bulunması - O Allah tanımaz için bir takım mazeretler bulması) /383
55. Techîz û tekfin û tedfîna Memê mehrûmê xemgîn e - Hemnefes û hemqefesbûna bi fewta Zîna nazenîn û xemrevîn e (Gamlı ve bahtsız Mem'in cenaze merasimi, kefenlenmesi ve gömülmesi - Nazenin ve gam dağıtıcı Zîn'in ölümüyle beraber onunla aynı soluğu vermesi) / 387
56. Teswîlê tefawut û îxtîlafê xîlqet e - Temsîlê teqadayê siriştê tînet û fitret e (Yaratılışta var olan zıtlık ve diyalektiğin izah edilmesi - Karakter ve cibiliyyetin ortaya çıkmasına örnek verilmesi) / 395
57. Mîsalê serencamê benî Adem û mal ne bi heseb zahire sûretê hal e - Belkî mute'elliqê me'na û mewqûfê meşiyetê Zu'l-Celal e İnsanoğlunun ve malın şimdiki şekilde olmayan sonucunun misali - Bilakis Ulu Tanrı'nın iradesine bağlı olan uygun manevî hâli) / 397
58. Ispatê xewas û kemalê cewherê işq e - Ku kîmyeyê ekber û kîbrîtê ehmer e ji bo xwudanî - Lewra behîme û dirende jû şeyatînê dikite melek di nefsa însanî Bu, aşk cevherinin özellik ve üstünlüğünün ispatına dair bir bölümdür - Ki aşk kendi sahibi için hem en büyük kimya hem de kırmızı kükürttür - Zira hayvan, yırtıcı ve şeytanları bile insan kişiliğinde meleklere dönüştürür) / 403
59. Beyanê meratib û medaricê sülük û wusûl îlellah - Û merasime "fenayê fillah" û "beqayê bîllah" (Mertebe, derece, sülük ve Allah'a kavuşmanın izah edilmesi - Ve Allah'ta yok olma ile Allah'la baki kalmanın kaideleri) / 407
60. Xatimeya kitab û nameê - Di suretê xîtaba digel xameê - Herçend xered xetmê kelam e - Lâkin li mutekellimê îham e (Kitap ve nâmenin sona ermesi - Kaleme hitap şeklinde bitmesi - Gerçi amaç konuşmayı bitirmektir - Ama aslı konuşana işaret etmektir) / 417

GİRİŞ YERİNE ÖNSÖZ

Bu çalışma, 1650-1707 yılları arasında yaşamış büyük Kürt şairi Ehmedê Xanî’nin “Mem û Zîn" adlı eseriyle ilgili kendine özgü bir analiz ve çeviridir. Xanî Kürt halkının en büyük dinî ve millî şahsiyetlerinden biridir. Zaten onu bütün Kürtlerin gözünde efsaneleştiren faktör onun birbirine zıt görmediği bu iki yönü kendinde birleştirmesidir. Resmî medreselerinde hem dinî hem de millî eğitimlerini kendi anadilleri ile yapan Osmanlı ve İran devletlerinin yararlandıkları bu nimetten Kürtlerin mahrum olduklarını gören Xanî buna acilen el atmanın kendisi için bir sorumluluk olduğunu hissederek bir proje hazırlamaya başlamıştır. Bu bağlamda 1683 yılında kendi ifadesiyle “ji bo biçûkêd Kurmancan” (Kürt çocukları için) yaklaşık bin kelimelik Kürtçe-Arapça manzum bir sözlük olan "Nûbehara Biçûkan" (Küçüklerin İlkbaharı)’ı hazırlayarak kendi medresesinde ders kitabı olarak okutup ezberletmiş, böylece medreseye yeni başlayan bir Kürt çocuğunun daha ilk adımda bilimsel bir şekilde kendi anadiliyle eğitim görmenin verdiği özgüveni kazanmasını amaçlamıştır.

Xanî günümüze kadar Kürt medreselerinde ders kitabı olarak okutulup ezberletilen “Nûbehara Biçûkan" ile Kürtçeyi “dilin dili" yaparken, 1687 yılında yazdığı “Eqîdeya Imanê" (İnanç Risalesi) ile de bu dili "dinin dili” yapmayı başarmıştır. Kürtlerin en az yüzde doksanının mensup oldukları Sünnî/Eş’arî ekolüne göre manzum olarak hazırladığı bu akaid kitabıyla Kürt çocuklarının din ve inanç prensiplerini de kendi anadilleri ile öğretmeyi amaçlamıştır. Onun bu eseri de kendi zamanından başlayarak günümüze kadar Kürt medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş ve ezberletilmiştir ki Nûbehar ile birlikte bu eseri de ezberleme bahtiyarlığını yaşayanlardan biri de benim.

Xanî adı geçen iki eserle temelini attığı dinî ve millî olguları 1694 yılında tamamladığı 2656 beyitlik “Mem û Zîn" mesnevisiyle doruğa ulaştırıp bu olgularla ilgili görüşlerini sosyolojik ve felsefi boyutlara taşımıştır. Bu bağlamda mecazî ve hakîkî aşktan tasavvufa, ontolojiden diyalektiğe, bugün adı Kürt sorunu olarak konulan Kürt realitesinden Kürt diline ve Newroza, Kürtlerin sosyal yaşamlarından onların antropolojik ve sosyolojik özelliklerine kadar bütün görüşlerini Mem û Zîn de ortaya koymuştur.
Mem û Zîn’in şimdiye kadar birkaç nüshası bulunmuş ve çok sayıda baskıları yapılmıştır. En son bulunan elyazması nüsha 1165/1752 yılında yani Xanî’nin vefatından 45 yıl gibi kısa sayılabilecek bir süre sonra Mamzîd aşiretine mensup Şîrbar oğlu Azîz tarafından Doğubeyazıt’ta yazılmıştır. Şimdiye kadar bulunan en eski nüsha olması açısından büyük önem taşıyan bu nüsha Tahsîn İbrahim Doskî tarafından bir önsözle birlikte yayıma hazırlanmış ve 2008 yılında Duhok’ta Spîrêz Yayınları arasında çıkmıştır. Bu çalışmamızda temel aldığımız nüsha budur. Bu nüsha, Mem û Zîn’in giriş kısmının bazı alt bölümlerinde Kürtlerle ilgili kısımların 19. yüzyılda bazı çevreler tarafından sonradan ilave edildiğine ilişkin maksatlı iddiaları boşa çıkaracak en önemli vesikadır.

Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ana hatlarıyla Ehmedê Xanî ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Bu bağlamda Xanî’nin hayatı, yaşadığı dönem ve etkileri ile kendisine ait oldukları kesin olan dört eseri (Nûbehara Biçûkan, ‘Eqîdeya îmanê, Dîwan ve Mem û Zîn) ele alınmıştır. Mem û Zîn’in burada ele alınışı MemêAlan ile ilgisi, orijinalitesi, mesnevi tarzında yazılması, dil yapısı, bölüm ve beyit sayısı ile bazı edebi sanatlar gibi şekil bilgisi ile sınırlı tutulmuştur. İkinci bölümde on kategoride Mem û Zîn terminolojisi çıkarılmıştır. Bunlar aşk terminolojisi, tasavvuf terminolojisi, astronomi terminolojisi, müzik terminolojisi, flora terminolojisi, fauna terminolojisi, İblîs terminolojisi, ontoloji ve diyalektik terminolojisi, cinsel terminoloji ile Kürt realitesi ve Nevvroz terminolojisidir. Bu meseleler özellikle lisansüstü eğitim gören öğrenciler için birer tez konusu olarak seçilecek şekilde özet olarak ele alınmıştır. Bu konuları ve daha eklenebilecek birkaç konuyu çok ayrıntılı bir şekilde müstakil bir çalışmada toplamayı düşünüyoruz. Dolayısıyla bu bölüm o ayrıntılı müstakil çalışmanın bir anahtarı mahiyetindedir.

Mem û Zîn'le ilgili çevirimize gelince, buna ilişkin bazı hususlara aşağıda değinilmiştir:
- Şiirin nesir (düzyazı) çevirisi şiirsel bir çeviri kadar onun retorik yönünü yansıtamadığından bu çalışmamızda nisbî bir manzum çeviri tercih edilmiştir.
- Bazı beyitlerde geçen ve kendisinden neyin kastedildiğini anlamak için izaha muhtaç olan bazı terimler dipnotlarda tahlil edilmiştir.
- Daha rahat takip edilebilmesi için orijinal beyitler ile çeviri beyitleri ayrı sayfalarda değil, aynı sayfada olmak üzere çeviri beyitleri orijinal beyitlerin devamında yer almıştır.

- Orijinal beyitlere üç türlü numara verilmiştir. Biri ilgili bölümün numarası, İkincisi o bölüme ait her beyte verilen numara, üçüncüsü de o beytin 2656 beyit içerisinde kaçıncı olduğunu gösteren numara. Bu numaraları, Osmanlılarla Farslarm Kürtleri kuşatıp onları dört parça hâlinde dağılmaya mecbur etmeleri ile ilgili aşağıdaki beyit üzerinde görelim:

5-33 Ev Rom û ‘Ecem bi wan hesar in / Şu Romlar ve Farslar Kürtleri kuşatmışlar
221 Kurmanci hemî li çar kenar in / Kürtlerin tamamı dört parçaya ayrılmışlar

Bu örnekte 5 sayısı bölüm numarasını, 33 sayısı o bölümün otuz üçüncü beytini, 221 de bu beytin toplam 2656 beyit içerisinde iki yüz yirmi birinci olduğunu göstermektedir.
- Yukarıdaki beyitte geçen “Kurmanci” kelimesinde olduğu gibi bir kelimenin sonunda vezin için kullanılan “i" harfi o kelimeden tire ile ayrılıp örneğin “Kurmanc-i” şeklinde yazılmamış, belki bağlamdan anlaşıldığı için ilgili kelimeye tiresiz olarak eklenmiştir. Zira bu “i” harfini kelimeden tire ile ayırmak Farsçadaki tamlama tiresi olabileceği yönünde bir karışıklığa yol açabilmektedir.

- Eserde geçen ve izaha muhtaç görülen bazı terimlerin analizi dipnotlarda yapılmıştır.
Daha önce Mem û Zin'lc ilgili yapılmış bazı tekst, çeviri ve şerh çalışmalarının kronolojisi ise aşağıda sunulmuştur:

1730 Mem û Zîn bu yılda Şerefhanîler ailesinin 29. Han’ı olan Ahmed Faik tarafından OsmanlIca Türkçesine çevrilmiştir. Ancak bu çeviri tam olmayıp, toplam 2656 beytinden sadece 1056 beyti kapsamaktadır. Yazarın bu çalışması 1969 yılında Sırrı Dadaşbilge tarafından yapılan sadeleştirme çalışması ile birlikte yayımlanmıştır.
1887 A. Sosın Mem û Zîn'in bir tekstini derleyip Petersburg’ta yayımlamıştır.

1890 A. Sosın’ın derlediği tekst Almancaya çevrilip yayımlanmıştır.
1897 Mem û Zîn’in bir teksti Erivan’da Ermenice yayımlanmıştır.
1899 Alman ilim adamı Martin Hartmann El Yazmaları Koleksiyonu içinde yer alan bir Mem û Zîn nüshası Maruf Xeznedar’in eline geçmiş, bir tanesi de Bağdat’ta çoğaltılmıştır.
1904 Mem û Zîn’in başka bir teksti yine Erivan’da Ermenice yayımlanmıştır.
1906 Alman ilim adamı Oscar Mann uzun süre kaldığı Mahabad kentinde derlediği Mem û Zîn’in bazı tekstlerini Berlin’de yayımlamıştır.
1906 Diyarbakırlı Abdülazîz Halis tarafından Mem û Zîn Türkçeleştirilmiştir. Ancak bu nüshanın beyit sayısı Mem û Zîn'in eldeki 2656 beytini aşarak yaklaşık 3.000 beyte ulaşmıştır.

1909 Oscar Mann’ın derlediği tekstler Almancaya çevrilip yayımlanmıştır.
1915 Huznî Mukriyanî Mem û Zîn’in bin adet baskısını Halep’te gerçekleştirmiştir.
1920 Müküslü Hamza tarafından Mem û Zîn’in İstanbul baskısı gerçekleştirilmiştir.
1926 Mem û Zîn’in bazı tekstleri Norveç ilim adamı H. Makas tarafından Kürtçe ve Almanca olarak Leningrad’da basılmıştır.
1931 “Memozîn" bölümler hâlinde Hawar dergisinde yayımlanmaya başlamıştır.

1933 Bazı Kürt aydınlarının Erivan’da düzenledikleri geniş katılımlı bir toplantı neticesinde Mem û Zîn’in Latince basılması kararlaştırılmış, ancak bu karar hayata geçirilememiştir.
1934 Kürt şair Pîremerd Mem û Zîn’den oluşturduğu yeni bir hikâye versiyonunu Süleymaniye’de Jîn Matbaası’nda bastırmıştır.
1936 Heciyê Cindi ve Emine ‘Evdal tarafından Mem û Zîn’in üç ayrı metni Erivan’da yayımlanmıştır.
1938 Sovyet ilim adamı Viliçevski tarafından derlenen bir Mem û Zîn teksti Moskova’da yayımlanmıştır.

1942 Mem û Zîn’in bazı tekstleri Rumence olarak yayımlanmıştır.
1947 Mem û Zîn’in baskısı Müküslü Hamza tarafından Halep’te gerçekleştirilmiş, Hamza bu baskı münasebetiyle bir önsöz yazmıştır.
1954 Gîw Mukriyanî tarafından Erbil’de bastırılmıştır.
1956 Mem û Zîn’in farklı beş teksti Erivan’da yayımlanmıştır.
1957 Mem û Zîn Saîd Ramazan el-Bûtî tarafından nesir olarak Arapçaya çevrilmiş, ancak
Kürtlerden bahsedilen bölümler sansürlenmiştir. Bu baskı 1982 ve 2000 yıllarında yenilenmiştir.

1960 Kürt şair Hejar, Mem û Zîn’i Mukriyanî alt lehçesine çevirmiş ve Bağdat'ta yayımlamıştır. Hejar’ın bu baskısı 1989 yılında Paris Kürt Enstitüsü Yayınları, 2008 yılında da Erbil’de Araş Yayınları arasında çıkmıştır.
1962 Mem û Zîn M. B. Rudenko tarafından Rusçaya çevrilmiştir. Bunun bir nüshası Arap alfabesiyle yazılmış olan nüsha ile birlikte Moskova’da yayımlanmıştır. Qanatê Kurdo bu nüshaya bir önsöz yazmıştır.
1963 Mem û Zîn’in Mukriyanî alt lehçesine çevrilmiş nüshası Abdullah Eyubiyan tarafından Tebriz’de yayımlanmıştır.

1968 Mem û Zîn M. Emin Bozarslan tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ve İstanbul’da Gün Yayınları arasında çıkmıştır. Bunun ikinci baskısı 1973 yılında Koral Yayınları, 1990 yılında da Hasat Yayınları arasında çıkmıştır.
2005 Mem û Zîn’in bir nüshası Arap harfleriyle Tahsîn İbrahim Doskî tarafından yayıma hazırlanmış ve Duhok’ta Spîrêz Yayınevi’nce bastırılmıştır.
2005 Mem û Zîn’in M. Emin Bozarslan tarafından yapılan Kürtçe çevirisi İstanbul’da Deng Yayınları arasında çıkmıştır.
2007 Mem û Zîn Arif Zêrevan tarafından transkripe edilmiş ve Erbil’de Araş Basımevi tarafından yayımlanmıştır. Zêrevan bu eser için "Memozîn" ismini tercih etmiştir.

2007 Mem û Zîn Perwîz Cîhanî tarafından iki cilt hâlinde Arap alfabesiyle Kürtçe şerh edilmiş ve Duhok’ta Spîrêz Yayınları arasında çıkmıştır. 2008 Mem û Zîn Jan Dost tarafından günümüz Kurmancîsine çevrilmiş ve Avesta Yayınları arasında çıkmıştır. Bu çalışmada sadece çeviri yer almış, eserin orijinaline yer verilmemiştir.
2008 Jan Dost’un Mem û Zîn ile ilgili yazdığı Arapça bir çeviri ve şerh Şam'da Zaman Yayınevi tarafından basılmıştır.
2010 Jan Dost’un Mem û Zîn ile ilgili yazdığı Arapça şerhin Kürtçe versiyonu çalışmamızla birlikte bu yılda Avesta Yayınları arasında aynı günlerde çıkmak üzere yayıma hazırlanmıştır.

Bu çalışmamız Mem û Zîn deryasından sadece bir damladır. Bu damla bazı dudakları ıslata-bilirse kendimizi bahtiyar hissedeceğiz.

Prof. Dr. Kadri Yıldırım
2010

Birinci Bölüm
Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanî Ve Eserleri

Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanî Ve Eserleri

I. Ehmedê Xanî (1650-1707)

1.1. Kısaca hayatı

Xanî XVI. yüzyılda Hakkari bölgesinden göç edip bir süre Van çevresinde kaldıktan sonra bugün Ağrı’nın bir ilçesi olan Doğubeyazıt’a yerleşen Xan aşiretine mensup bir ailenin çocuğu olarak 1061/1650-51 yılında bu ilçede doğdu. Bir medrese âlimi olan babasının adı Molla İlyas, annesinin adı Gülnigar’dır.

Babasının vefatından sonra abisi Molla Kasım’ın yanında medrese tahsiline başlayan Xanî buradan Muradiye’ye gider ve adının 1661 yılına ait talebeler listesinde kayıtlı olduğu Gulgûn Medresesinde okur. Şairimizin ilim tahsil ettiği yerler hakkında bilgi veren ilk yazarlardan biri olan Alauddîn Seccâdî "Mîjııy Edebî Kıırdî" (Kürt Edebiyatı Tarihi) adlı eserinde Xanî’nin ayrıca Ahlat, Urfa ve Bitlis'te de eğitim gördüğünü belirtir. Bu şehirlerden Doğubeyazıt’a döndükten kısa bir süre sonra Cizre’ye giderek bir süre orada kalır, ardından Behdinan ve Serhedan Beyliklerini ziyaret eder. Eğitim için Bağdat ve Mısır'a da gitti ve hac farizasını yerine getirmek için Hicaz’a yolculuk yaptı. Seccâdî’ye göre Osmanlı padişahları ile irtibat kurmak için İstanbul’a da gitti. Hoşab’da Ataiyye Medresesi müderrisi Molla Caminin yanında icazet alan Xanî tahsilini tamamladıktan sonra Doğubeyazıt’a dönerek burada bir medrese inşâ etti, müderrislik yaptığı bu medresede eğitim dili olarak Kürtçeyi zorunlu kıldı ve vefat edinceye kadar müderrislik görevine burada devam etti. Divan kâtibi olarak görev yapan babası İlyas ve abisi Molla Kasım’dan sonra Xanî de henüz 14 yaşındayken dönemin Bayezîd beyi Mîr Muhammed Purbelalî’nin divanında resmî kâtip olarak görev yaptı.

.....

Ehmedê Xanî

Mem û Zîn

Avesta

Weşanên Avesta
Avesta: 340
Mem û Zîn
Ehmedê Xanî
Kürtçe-Türkçe Çeviri ve Kavramsal Tahlil
Prof. Dr. Kadri Yıldırım

Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Azad Aktürk
Tashih ve Mizanpaj: Semra Sever
Birinci Baskı: 2010, İstanbul

Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdögen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapıl / İstanbul
Tel: (0212)613 1211

©Avesta Yayınları, İstanbul, 2010
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni olmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz.

Sertifika No: 13193

Avesta Basın Yayın Reklam Tanıtım
Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Şehit Muhtar Mahallesi
Atıf Yılmaz Caddesi öğüt Sokak No: 7
Beyoğlu / İstanbul
Tel: (0212) 25144 80 
Fax: (0212) 243 89 75

Ekinciler Caddesi
Nurlan Apt. Giriş Katı No: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Faks: (0412) 223 58 99

www.avestakitap.com
avestayayinlari@yahoo.com

ISBN: 978-605-5585-38-9