Türkiye'de Siyasal Partiler - I

Türkiye'de Siyasal Partiler - I [Türkçe, İstanbul, 1984]

Türkiye'de Siyasal Partiler - II [Türkçe, İstanbul, 1986]

Türkiye'de Siyasal Partiler - III [Türkçe, İstanbul, 1989]

Türkiye'de Siyasal Partiler - I

Tarık Zafer Tunaya

Hürriyet Vakfı

"Siyasal partiler tarihi, bir ülkenin iktidarlarının, muhalefetlerinin, hürriyetlerinin, kısaca uygarlığının tarihidir. Siyasal parti, yapısal bakımdan diğer kurum ve kuruluşlardan ayrılır. Örgütlenmesi, disiplini, üyeleri, seçmenler ve seçtirdiği kişiler üzerindeki etkisi, gücünü halktan almış olması, siyasal anlaşmazlıklarda, yine halkı en yüksek hakem olarak benimsemesi bu farklılığın başlıca nedenlerini oluşturur. Bu bakımdan, siyasal partiler, kişilerin ve toplumların en gizli yanlarına kadar gider. Onların güçlerini ve güçsüzlüklerini oluşturan malzemeleri, duyguları, fikirleri, tutkuları, çıkarları, gelenek ve töreleri, geçmişe bağlılık ve geleceğe olan özlemlerini bir araya getirip eylemleştirir. "Siyasal partilerin kullandığı bu olağanüstü harç, yapılarının ideolojik niteliğini de saptar. Parti, bütün bu malzemeyi sıraya koyar, siyasal hayatı tümüyle kapsar; etkilenir ve etkiler..."

... diyen Prof. Tarık Zafer Tunaya, ilk cildini sunduğumuz bu geniş kapsamlı incelemede, ülkemizin 1900'lerin başlanndan itibaren siyasal yapısını ve örgütlenmesini nesnel bir bakış açısından değerlendirerek ortaya koyuyor.

Tümü, 5 ciltte (İkinci Meşrutiyet Dönemi / Mütareke ve Müdafa-i Hukuk Dönemleri / İttihat ve Terakki / Cumhuriyet Rejimi 1, 1923-1960 / Cumhuriyet Rejimi II, 1960-1980) tamamlanacak Siyasal Partiler Tarihi, sunduğu belgelerle 20. yüzyıl Türk Siyasal hayatını incelemek isteyenlerin vazgeçemeyecekleri bir başvuru kitabı niteliğini taşıyor.

İçindekiler

Önsöz / XIX
Birinci Basının Önsözü / XXIII
Yardım Edenler 1 / XXIX
Yardım Edenler 2 / XXXI
Kısaltmalar / XXXII

Giriş
İkinci Meşrutiyet Döneminin Özellikleri
1. İkinci Meşrutiyet Döneminin İç ve Dış Olayları / 4
2. Siyasal Alandaki Oluşlar / 5
3. Parlamento Hayatı / 7
4. Hukukilikte Bozulmalar / 8
5. İdeolojik Arayışlar (Fikir Cereyanları) / 9
6. Fırkalar ve Cemiyetler / 12

Birinci Bölüm
İkinci Meşrutiyet Döneminde Siyasal Partiler

Birinci Kesim İttihat ve Teraki
Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti / 19
A — Meşrutiyet öncesi / 19
1. Kuruluş ve İlk Eylemler / 19
B — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 23
1. Padişahlar ve İttihat ve Terakki / 24
2. Kabineler ve İttihat ve Terakki / 25
3. Seçimler ve İttihat ve Terakki / 27
4. İttihat ve Terakki Kongreleri / 28
5. İttihat ve Terakki’nin İç Yapısı ve Yapısal Sorunları / 31
6. İttihat ve Terakki ve Basın / 33
7. İttihat ve Terakki’nin Toplumsal, Kültürel ve Ekonomik Alandaki Çalışmaları / 34
8. İttihat ve Terakki’nin Belli Başlı Elemanları / 36
9. Fırka’nın Sonu / 37
C — Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyetine İlişkin Belgeler / 40

İkinci Kesim
İttihat ve Terakki Cemiyeti Dışında Kurulan Siyasal Partiler
I
Fedakâran-ı Millet Cemiyeti / 131
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 131
1. Cemiyetin Kuruluşu / 131
2. Cemiyetin Çalışmaları ve Eylemleri / 132
3. Cemiyetin Yapısı ve Belli Başlı Elemanları / 134
4. Cemiyetin Sonu / 135
B— Fedakâran-ı Millet Cemiyetine İlişkin Belgeler / 136
II
Osmanlı Ahrar Fırkası (Fırka-i Ahrar) / 142
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 142
1. Fırkanın Kuruluşu / 142
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 144
3. Fırkanın Yapısı, İdeolojisi ve Belli Başlı Elemanları / 149
4. Fırkanın Sonu ve 31 Mart Olayları / 153
B — Osmanlı Ahrar Fırkasına İlişkin Belgeler / 155
III
Osmanlı Demokrat Fırkası (Fırka-i Ibad) / 171
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 171
1. Fırkanın Kuruluşu / 171
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 173
3. Fırkanın Yapısı ve Belli Başlı Elemanları / 176
4. Fırkanın Sonu: Muhalefet Seline Katılış / 178
B — Osmanlı Demokrat Fırkasına İlişkin Belgeler / 179
IV
lttihad-ı Muhammedi Fırkası (Fırka-i Muhammediye) / 183
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 183
1. Fırkanın Kuruluşu / 183
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 183
3. Fırkanın İdeolojisi ve Yapısı / 192
4. Fırkanın Sonu / 196
B — İttihad-ı Muhammedi Fırkasına İlişkin Belgeler / 199
V
Heyet-i Müttefika-i Osmaniye / 206
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 206
B — Heyet-i Müttefika-i Osmaniye’ye İlişkin Belge / 206
VI
Mutedil Hürriyetperveran Fırkası (Mutedil Liberaller) / 208
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 208
1. Fırkanın Kuruluşu / 208
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 209
3. Fırkanın Yapısı, İdeolojisi ve Belli Başlı Elemanları / 211
4. Fırkanın Sonu: Muhalefet Seline Katılış / 213
B — Mutedil Hürriyetperveran Fırkası’na İlişkin Belgeler / 214
VII
Islahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası (Cemiyet-i Hafiye - Yapıcılar Derneği Sorunu) / 219
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 219
1. Fırkanın Kuruluşu / 219
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 221
3. Fırkanın Yapısı ve Belli Başlı Elemanları / 224
4. Fırkanın Sonu / 225
B — Islahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası’na ilişkin Belgeler / 226
VIII
Ahali Fırkası / 234
A — Meşrutiyet Ortamı içinde / 234
1. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 234
3. Fırkanın Yapısı, ideolojisi ve Belli Başlı Elemanları / 240
3. Fırkanın Sonu ve Muhalefet Seline Katılış / 241
B — Ahali Fırkası’na ilişkin Belgeler / 242
IX
Osmanlı Sosyalist Fırkası / 247
A — Meşrutiyet Ortamı içinde / 247
1. Fırkanın Kuruluşu / 247
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 249
3. Fırkanm Yapısı, ideolojisi ve Belli Başlı Elemanları / 251
4. Fırkanın Sonu: Siyasal Hayattan Siliniş / 255
B — Osmanlı Sosyalist Fırkası’na ilişkin Belgeler / 256
X
Hürriyet ve itilaf Fırkası / 263
A — Meşrutiyet Ortamı içinde / 264
1. Fırkanm Doğuşu: Muhalefetin Birikimi ve Kitleleşmesi / 264
2. Fırkanın Yapısı / 266
3. Fırkanın ideolojisi / 267
4. ittihat ve Terakki ile ilişkiler (iktidar - Muhalefet ilişkilerinin Şeması) / 270
5. Seçimler, Parlamento ve Basın / 271
6. Hürriyet ve İtilaf Fırkasının Yapısal Sorunları ve Belli Başlı Elemanları / 279
7. Fırkanın Sonu ve Muhalefetin Ülke Dışına Çıkması / 283
B — Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na İlişkin Belgeler / 286
XI
Halâskâr Zabitan Grubu (Ordu ve Politika) / 313
A — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 313
1. Bunalımlar Dünyası / 313
2. 1912’ye Değin Asker ve Siyaset Sorunu / 314
3. 1912 Yılı Mebusan’ı ve Halâskârların Çıkışı / 320
4. Halâskârlar: Yapı ve Örgütlenme Sorunları / 324
5. Parlamento’ya Karşı Eylemler / 326
6. Grubun Sonu: Balkan Savaşı ve 'Taklib-i Hükümet' Girişimi / 333
B — Halâskâr Zabitan Grubu’na ilişkin Belgeler / 337
XII
Milli Meşrutiyet Fırkası / 351
A — Meşrutiyet Ortamı içinde / 351
1. Fırkanın Kuruluşu / 351
2. Fırkanın Çalışmaları ve Eylemleri / 351
3. Fırkanın iki Büyük Parti ile ilişkileri / 352
4. Fırkanın Yapısı ve Belli Başlı Elemanları / 353
5. Fırkanın Sonu: Siyasal Hayattan Siliniş / 354
B — Milli Meşrutiyet Fırkası’na ilişkin Belge / 355

İkinci Bölüm
Birinci ve İkinci Kesim
İkinci Meşrutiyet Döneminde Cemîyetleşme Eylemleri ve Cemiyetler

Birinci Kesim
Cemiyetleşme Eylemleri ve Koşulları
Cemiyetleşme Eylemleri ve Koşulları / 367
A — İkinci Meşrutiyet Hukukunda Cemiyet Kurma Hakkı / 367
1. Osmanlıcılık ve Balkancılık Sorunu ve Sınırlan / 369
2. Sıkıyönetim ve "Vatandaş” / 370
3. Dernekleşme Çabaları / 371
4. Çoğulcu Siyasal Hayatın Sonu / 373
B — Cemiyetleşme Eylemleri ve Koşullarına İlişkin Belgeler / 376

İkinci Kesim
1908 - 1918 Döneminde Cemiyetler
I
Osmanlı İmparatorluğunda Mason Localan / 380
A — Meşrutiyet Öncesinde / 382
B — Meşrutiyet Ortamı İçinde / 385
C — Mason Localarına İlişkin Belgeler / 387
II
1908 - 1918 Döneminde Osmanlıcılık Amacıyla Kurulan Bazı Sosyal - Siyasal Nitelikli Cemiyetler / 389
A — Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye (İlişkin Belge) / 389
B — Osmanlı Hürriyet ve Teavün-ü Milli Cemiyeti (İlişkin Belge) / 393
C — Meşrutiyet-i Osmaniye Kulübü (İlişkin Belgeler) / 395
D — Cemiyet-i Müteşebbise / 398
E — Nesl-i Cedit Kulübü / 398
1. Meşrutiyet Ortamı İçinde / 399
2. Nesl-i Cedit Kulübüne İlişkin Belge (Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’nin Sürdürülmesi) / 402
F — Kürt Dernekleri / 404
1. Meşrutiyet Ortamı İçinde / 404
2. Kürt Derneklerine İlişkin Belge / 409
III
Türk Milliyetçiliği İdeolojisine Bağlı Olarak Kurulan Demekler ve Türk Ocağı / 414
A — Türk Ocağı’ndan Önceki Dönem / 414
1. Türk Derneği / 414
2. Türk Yurdu Cemiyeti / 415
3. Rusya'da Sâkin Müslüman Türk Tatarlarının Haklarını Müdafaa Cemiyeti (İlişkin Belge) / 416
4. Halka Doğru Cemiyeti / 417
5. Teavün-ü İçtimai Cemiyeti / 418
a. Cemiyetin Kuruluşu, Yapısı, Eylemleri / 418
b. Teavün-ü İçtimai Cemiyetine İlişkin Belge / 422
B — Türk Ocağı / 432
1. Meşrutiyet Ortamı İçinde / 433
2. Türk Ocağına İlişkin Belgeler / 439
ç — Türk Ocağı’ndan Sonra Kurulan Bazı Cemiyetler / 445
1. Istihlâk-i Milli Cemiyeti / 445
2. İstiklâl ve İktisad-ı Milli Cemiyeti / 446
3. Milli Türk Cemiyeti / 447
IV
Paramiliter Cemiyetler / 448
XV
A — Müdafaa-i Milliye Cemiyeti / 448
1. Meşrutiyet Ortamı İçinde / 448
2. Müdafaa-i Milliye Cemiyeti’ne İlişkin Belgeler / 450
B — Tek Parti Rejiminin Paramiliter Gençlik örgütleri / 458
1. Türk Gücü Cemiyeti / 458
2. Osmanlı Güç Demekleri / 459
3. Genç Demekleri / 460
4. Paramiliter Gençlik Örgütleri’ne İlişkin Belgeler / 461
V
Kültürel Cemiyetler / 474
A — Köylü Bilgi Cemiyeti / 474
B — Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti / 475
C — Kadın örgütleri / 476
1. Kadın Sorununun Ele Almışı / 476
2. Kadın örgütlerinin Kuruluşu / 479
3. 1913 Yılına Değin Kadın Kuruluşları / 480
4. 1913 Yılı ve Sonrası / 481
D — Matbuat Cemiyetleri (Meşrutiyet Basını ve Kuruluşları) / 483
1. Cemiyet-i Matbuat-ı Osmaniye / 483
2. Osmanlı Matbuat Cemiyeti / 484
3. Matbuat Cemiyetlerine İlişkin Belge / 486
E — Esnaf Cemiyetleri / 490
1. Kalaycı Esnafı Lonca Heyeti / 490
2. Kalaycı Esnafı Lonca Heyetine İlişkin Belge / 491
VI
Ülke Dışmda Türk Milliyetçiliğini Savunma Amacıyla Kurulan Türk Yurt'ları / 493
A — Türk Yurtlarının Kuruluşu ve Amacı:
"Türklükte Sosyal Durum” / 493
B — Yurt’lann Örgütlenmesi / 494
C — Yurt’lann Birleştirilmesi: Yurtçular Demeği / 494
D — Türk Yurdları’na İlişkin Belgeler / 497

İkinci Bölüm

Üçüncü Kesim
Osmanlı Ülkesinde Ayrılıkçı Örgütler
Osmanlı Ülkesinde Ayrılıkçı Örgütler / 501
I
Balkanlarda İhtilâlci örgütler / 503
A — Yunanlılar ve Rumlar / 504
1. Örgütler ve Eylemler / 504
2. Yunanlı ve Rum Örgütlerine İlişkin Belge / 507
XVI
B — Bulgar ve Makedonya örgütleri / 509
1. Komiteler ve Çeteler / 509
2. Makedonya ve VMRO / 510
3. Bulgarlar ve Çetecilik Sanatı / 514
4. Osmanlı Parlamentosunda Makedonya Sorunu ve Çetecilik
Tartışmaları / 519
5. Balkan Komiteciliğinin Türk örgütlerine Etkisi / 524
6. Bulgar ve Makedonya Örgütlerine İlişkin Belgeler / 527
C — Arnavut ve Sırp örgütleri / 535
1. Arnavutlar ve Besa'lar / 535
2. Sırplar ve Örgütleri / 544
3. Arnavut ve Sırp Örgütleri'ne İlişkin Belgeler / 546
II
Muscviler ve örgütleri (Osmanlı Ülkesinde Siyonizm Sorunları) / 555
A — 1908’e Değin / 555
1. Tarihsel Bakış / 555
2. Osmanlı Devleti ile Diyalog / 557
B — 1908 ve Sonrası / 558
C — Musevilere İlişkin Belge / 563
III
Ermeni Sorunu ve Komiteler / 565
A — Ermeni ihtilâl örgütleri ve Ermeni Sorununun Gelişimi / 566
1. Ermeni İhtilâl Komiteleri / 567
2. 1908’den Sonra Ermeniler / 571
3. Islahat ve Tehcir / 577
B — Ermenilere ilişkin Belgeler / 586
VI
Arap Cemiyetleri / 599
A — Arap Cemiyetleri ve Eylemleri / 599
1. Cemiyetler ve Cemiyetçiler / 500
2. Amaçlar ve Eylemler / 502
3. Osmanlı Parlamentosunda Arap Sorunları / 603
B — Arap Cemiyetlerine ilişkin Belgeler / 605

Kaynakça, Listeler ve Dizinler Kaynakça
Kaynakça / 613
Listeler
Kitapta Yer Alan Siyasal Partiler ve Kuruluşların Zamansal Tablosu / 634
Belgeler Listesi / 636
Dizinler
Genel Dizin / 642
Kişi Adlan Dizini / 643

SUNU

Toplumların tarihi yarattıkları büyük eserlerle aydınlanır.

Yüzyılların bile eskitemediği ve nesilden nesile aktarılan bilgi, sanat ve kültür hazineleri bir toplum için vazgeçilmez bir öğrenme, gelişme ve yeni eserler yaratma kaynağıdır.

Bu nedenle kültür, sanat, edebiyat tarihinin temel taşlarından mahrum bir toplum, çağdaşlık düzeyine ulaşmak gücünden de mahrumdur.

Ülkemiz topraklarına yüzyıllardır ekilen kültür tohumları, bir yandan Türk-İslam sentezinin en olgun örneklerini verirken, Tanzimat'tan Cumhuriyete kadar süren dönemde Batıya açılan kapılar, kültürümüze değişik boyutlar getirmiştir.

Cumhuriyet döneminin gelişmeleri ise, kuşaklar arasında daha öncelerden süregelmiş kültür kopukluklarının giderilmesi gayretini yoğunlaştırmamızı kaçınılmaz bir gerek olarak ortaya çıkarmıştır.

Bütün bunların yanında, dünü bugüne getirir ve geçmiş yüzyılların kültür birikimini bugünkü nesle tanıtırken çağımızın bilim, sanat ve kültür verilerinin de ihmal edilemeyeceği kesindir.

Haberleşmenin böyiesine geliştiği günümüz dünyasında, toplumlann kendi kültür ve sanatını bilmeleri kadar başka ülkelerin kültür ve sanatını da bilmesi ve hangi ülkede yaşarsa yaşasın insanoğlunun değer taşıyan ürünlerinden haberdar olmaları kaçınılmazdır.

İşte bu nedenle “Hürriyet Vakfı Yayınları arasında, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinin önemli eserlerinin yanı sıra ülkemizden ve Batıdan çağdaş eserler de yer alacaktır. Bu arada sanat ve kültür tarihimizde önemli yeri olan, sanat değeri ve tarihi öneminin ötesinde bir yaşam şeklini belirleyen minyatürlü eserlere, müzelerimizin tarih ve sanat zenginliklerini sergileyen kataloglara da bu yayınlar arasında yer verilecektir.

Böylece hem gelecek kuşaklara bırakılan kıymetli belgeler, hem de Batı dünyasına ulusal kültürümüzün tarihsel gelişimini tanıtacak birçok eser yayımlanmış olacaktır.

Bu tür yayınların seçilmesinde taşınması beklenecek sorumluluğu, alanlarının en güvenilir ve seçkin uzmanlarından oluşan bir kurulla paylaşmış bulunuyoruz. Yayımlanacak eserlerin seçilmesinde tarafsızlığın ancak bu yolla gerçekleştirilebileceği inancımızdandır bu tercihimiz.

Yıllarca değil yüzyıllarca devamını hedeflediğimiz bu yayınların meydana getireceği kitaplığın, gelecek kuşaklar için bugünkünden de büyük bir değer ve önem taşıyacağına inanıyoruz.

“Hürriyet Vakfı Yayınları, bu tür yayınların, kazanma amacının ötesinde bir anlayışla gerçekleştirilmesi gereğinin inanç ve bilinci ile kararlaştırılmıştır. Temennim, Vaktimizin bu bilinç altında paha biçilmez yüzlerce eser yayınlayabilmesi ve Türk okurunu her geçen yıl daha zengin bir kitaplığa kavuşturmasıdır.

Erol Simavi

Tarık Zafer Tunaya

Türkiye'de Siyasal Partiler

Hürriyet Vakfı

Hürriyet Vakfı Yayınları
Türkiye'de Siyasal Partiler I
İkinci Meşrutiyet Dönemi
1908 - 1918
Tarık Zafer Tunaya

Yayın Kurulu:
Doç. Dr. Ayda Arel
Orhan Birgit
Ferit Edgü
Arslan Kaynardağ
Prof. Dr. Şerif Mardin
Prof. Dr. Tahsin Yücel
Doğan Hızlan (Sekreterya)

Basım Sorumlusu:
Adnan Özyalçıner
Kapak ve Sayfa Düzeni:
Aydm Erkmen

Dizgi / Baskı:
Hilal Matbaacılık / İstanbul

© Hürriyet Vakfı Yayınları

1. Baskı: Kasım 1984
(Genişletilmiş İkinci Baskı)
5.000 adet