Türkiye'de Siyasal Partiler - III

Türkiye'de Siyasal Partiler - I [Türkçe, İstanbul, 1984]

Türkiye'de Siyasal Partiler - II [Türkçe, İstanbul, 1986]

Türkiye'de Siyasal Partiler - III [Türkçe, İstanbul, 1989]

Türkiye'de Siyasal Partiler - III

Tarık Zafer Tunaya

Hürriyet Vakfı

Siyasal partiler tarihi, bir ülkenin iktidarlarının, muhalefetlerinin, hürriyetlerinin, kısaca uygarlığının tarihidir. Siyasal parti, yapısal bakımdan diğer kurum ve kuruluşlardan ayrılır. Örgütlenmesi, disiplini, üyeleri, seçmenler ve seçtirdiği kişiler üzerindeki etkisi, gücünü halktan almış olması, siyasal anlaşmazlıklarda, yine halkı en yüksek hakem olarak benimsemesi bu farklılığın başlıca nedenlerini oluşturur. Bu bakımdan, siyasal pârtiler, kişilerin ve toplumların en gizli yanlarına kadar gider. Onların güçlerini ve güçsüzlüklerini oluşturan 'malzemeleri', duyguları, fikirleri, tutkuları, çıkarları, gelenek ve töreleri, geçmişe bağlılık ve geleceğe olan özlemlerini bir araya getirip eylemleştirir. Siyasal partilerin kullandığı bu olağanüstü harç, yapılarının ideolojik niteliğini de saptar. Parti, bütün bu malzemeyi sıraya koyar, siyasal hayatı tümüyle kapsar; etkilenir ve etkiler...”

...diyen Prof.Tarık Zafer Tunaya, üçüncü cildini sunduğumuz bu geniş kapsamlı incelemeyi, “İmparatorluğun en uzun on yılı” olan İkinci Meşrutiyetle bütünleşmiş İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin irdelenmesine ayırmıştır. Yazarın kanısına göre, üzerinde çok konuşulmuş ve çok yazılmış olan bu konunun gerçeklerini aydınlatmak ancak nesnel bir yöntemle mümkün olabilir. Bu cemiyetin yapısal analizi, anatomisi ve tarih içindeki yerini anlayabilmek izlenen yöntemin sağlamlığına bağlıdır.

Tümü 6 ciltte (İkinci Meşrutiyet Dönemi / Mütareke Dönemi / îttihat ve Terakki / Müdafaa-i Hukuk Dönemi / Cumhuriyet Rejimi I, 1923-1960 / Cumhuriyet Rejimi II, 1960-1980) tamamlanacak Siyasal Partiler Tarihi, sunduğu belgelerle, 20. yüzyıl Türk siyasal hayatım incelemek isteyenlerin vazgeçemeyecekleri bir başvuru kitabı niteliğini taşıyor.

İçindekiler

Önsöz / XV
Yardım Edenler / XIX
Kısaltmalar / XX

Giriş
Bir Çağın, Bîr Kuşağın, Bîr Partinin Tarihi / 7

Birinci Bölüm
Birikim
Birinci Kesim
Birikim / 13
İkinci Kesim
Su Yüzüne Çıkış / 19

İkinci Bölüm
İttihat ve Terakki
Sadrıâzamlar ve Padişahlar
Birinci Kesim
İttihat ve Terakki ve Sadrıâzamlar / 35
Siyasal Hayat ve Sadrıâzamlar
I. Kâmil Paşa ve İttihat ve Terakki / 39
1. Kâmil Paşa Kabinesi'nin Kuruluşu (1908) / 40
2. Mebusan'da Meydan Savaşı / 43
3. Kâmil Paşa ve Tarih / 47
II. Hüseyin Hilmi Paşa ve İttihat ve Terakki / 55
1. Kabinenin Kuruluşu ve özellikleri / 55
2. Mebusan'daki Dalgalanmalar İçinde / 59
III. İbrahim Hakkı Paşa ve İttihat ve Terakki / 67
1. Osmanlı Bürokratı / 67
2. Kabine ve İttihat ve Terakki İlişkileri / 73
3. Bir Sadrıâzamın özel Hayatı / 74
IV. Sait Paşa ve İttihat ve Terakki / 80
1. İstibdat Birikimi / 81
2. Meşrutiyet ikinci Kez Başlarken / 82
3. Sait Paşa'nın Yeni Ufukları / 88
4. Tarih ve O / 98
V. Gazi Ahmet Muhtar Paşa ve İttihat ve Terakki / 105
1. “O Dakika” / 105
2. “Büyük Kabine”nin Küçük İşleri / 107
3. Balkan Felaketi İçinde Bir Hükümet / 116
VI. Mahmut Şevket Paşa ve İttihat ve Terakki / 119
1. Ortası Olmayan Bir Dünya / 119
2. “Vaka”dan Suikaste / 120
3. “İstizah” Olayı / 123
4. İttihat ve Terakki İle Gelenler / 134
5. Asker ve Siyaset / 136
6. Bir Suikastin Anatomisi / 137
7. Mahmut Şevket Paşa: Islahatçılık ve Hayalcilik Arasında / 141
8. “Hürriyet-i Ebediye” Tepesine Doğru / 147
İkinci Kesim
İttihat ve Terakki ve Padişahlar
Sarman Arka Plana Geçmesi / 149
I. İkinci Abdülhamit / 150
II. Beşinci Mehmet (Sultan Reşat) / 153
III. Altıncı Mehmet (Vahdettin) / 155

Üçüncü Bölüm
İttihat ve Terakki, Seçimler ve Meclisler
Birinci Kesim
İttihat ve Terakki ve Seçimler / 161
İkinci Kesim
İttihat ve Terakki ve Meclis-i Umumi / 167
I. Meclis-i Mebusan / 167
II. Meclis-i Âyan / 188
III. Mebusan-Ayan Arasındaki Çatışmalar / 192

Dördüncü Bölüm
İttihat ve Terakki ve Yapısal Sorunlar
Birinci Kesim
İçyapı ve özellikleri / 199
I. Cemiyet-Fırka ikilemi / 200
II. İttihat ve Terakki'de iç Bölünmeler / 215
1. Hizb-i Cedit ve Hizb—i Terakki / 215
2. Dorukta Olup Bitenler / 220
İkinci Kesim
Kongreler ve Yönetici Kadro / 227
I. İttihat ve Terakki Kongreleri / 227
II. Yönetici Kadro ve Elemanlar / 240

Beşinci Bölüm
İttihat ve Terakki,
Ordu ve Paramiliter yan Kuruluşlar
Birinci Kesim
Ordu İle İlişkiler / 249
1. Koşullar ve özellikler / 249
2. Asker-Siyaaet Diyaloğu / 253
3. Özlenen Komutan Modeli: Goltz Paşa / 261
4. Harbiye Nâzırı ve Parlamento / 264
İkinci Kesim
İttihat ve Terakki'nin Paramiliter yan Kuruluşları ve “Teşki-lât-ı Mahsusa” / 273
I. Teşkilât-ı Mahsusa / 275
1. Kuruluş Sorunları ve Örgütlenme / 275
2. Amaç ve İdeoloji / 279
3. İttihat ve Terakki İle İlişki / 281
4. Eylemler / 282
5. Son Gelişmeler / 290
II. Paramiliter Yan Kuruluşlar / 293
1. Müdafaa-i Milliye Cemiyeti / 293
2. Yan Askeri Gençlik Kuruluşlar / 295

Altıncı Bölüm
İttihat ve terakki ve İdeolojik sorunlar
Birinci Kesim
İttihat ve Terakki'nin ideolojisi / 303
1. Osmanlıcılık ve “Vatan-ı Umumi” / 304
2. İslamcılık ve “Ittihad-ı İslam” / 308
3. Milliyetçilik ve Türkçülük / 310
4. Türkçülük ve Turan / 318
5. İki Dış Etken: Masonluk ve Sosyalizm / 321
6. ittihatçılık Şiarı / 326
İkinci Kesim
İttihat ve Terakki'de Ekonomik Görüşler ve Politikalar / 329
1. Ziya Gökalp'in “Yarın”ı / 330
2. Cavit Bey'in “Bugün”ü / 331
3. Kara Kemal ve Esnafın Gücü / 335
4. “ise” Edebiyatı / 337

Yedinci Bölüm
İttihat ve Terakki ve İkinci Meşrutiyet'in
Sosyoekonomik Değişmezleri
1. Kapitülasyonlar / 343
2. Yabancı Sermaye ve Dış Borçlanma / 346
3. Osmanlı Bankası ve Düyun-i Umumiye / 348
4. İmtiyazlar ve Yabancı Şirketler / 351
5. Alerjik Konular ve Gelişmeler / 356
6. Kalkınma ve Sanayileşme Hayalleri / 366

Sekizinci Bölüm
İttihat ve Terakki ve Geliştirdiği Siyasal Rejim
1. Abdülhamit ve Robespiyer / 371
2. Anayasal Sorunlar / 377
3. Geçici Kanunlarla Yönetim ve Lâyikleşme / 385
4. Hürriyetler / 388
5. Hâkimiyet-i Siyasiye / 394

Dokuzuncu Bölüm
İttihat ve Terakki ve Muhalefet
1. Karizmaya Karşı Muhalefet / 399
2. 31 Mart Vakası ve Sonrası / 406
3. Parlamentoda Bir Muhalefet örneği: Taksim Kışlası Sorunu / 409
4. Resmi Tabanca ve Tarih / 415
5. Muhalefette İttihat ve Terakki ve Babıâli Baskım / 422
6. Mahmut Şevket Paşa Olayı ve Çoğulculuğun Sonu / 427

Onuncu Bölüm
İttihat ve Terakki ve Savaşları
Trablusgarp ve Balkan Savaşları / 435
Birinci Kesim
Trablusgarp Savaşı (İttihatçılar ve İtalya) / 437
1. Osmanlı Afrikası ve Mebusan Meclisi / 437
2. “En Büyük İtalya” ve “Turan” (Büyük Türkiye) / 440
3. Osmanlı Siyasal Hayatı İçindeki Gelişmeler / 445
4. Dıştaki Tepkiler / 448
5. İçteki Tepkiler / 451
İkinci Kesim
İttihat ve Terakki ve Balkan Savaşı / 459
1. “Elveda Rumeli” / 459
2. Aydınlar ve Savaşlar / 462
3. İttihatçıların Gözyaşları / 465
4. Balkan Harbi'nin Ortada Bıraktığı Sorunlar / 468
5. En Büyük Ders: Yenilgi ve Politika / 483

Onbirinci Bölüm
İttihat ve Terakki ve Savaşlar II
Harb-i Umumi (Sarıkamış'tan Mondros'a)
Birinci Kesim
Sonun Başlangıcı / 491
1. Sait Hafim Paşa'nın öğütleri / 491
2. “Mukadderat” / 492
İkinci Kesim
“Savaşlar ve Meclisler” / 500
1. Savaşa Girme Oyunu / 500
2. Meclis i Mebusan ve Harb-i Umumi / 501
3. Âyan'da Tek Kişilik Muhalefet Fırkası / 504
Üçüncü Kesim
Cepheler ve Hayaller / 509
1. “Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler?” / 509
2. Kafkas Cephesi: Orta Asya'mn Kapusunu Açabilmek / 512
3. Çanakkale Faktörü / 513
4. Arap Vilayetleri / 515
5. Brest-Litovsk Rüzgârı / 520
6. Bilanço / 521
7. Ölmek ve Dirilmek / 522
Dördüncü Kesim
Birinci Dünya Savaşı'nın Bıraktığı Sorunlar / 525
1. Harb-i Umumiye Giriş Tartışmaları / 525
2. Turan, Petrol ve Almanlar / 529
3. Kafkas Cephesinden Taşan Sorunlar ve Azerbaycan'ın Dramı / 534
4. Ermeni Sorunu / 538

Onikinci Bölüm
Sona Doğru
Birinci Kesim
Mütareke'nin Siyasal Hayatı İçinde Boy Hedefi / 545
1. Osmanlı Parlamentosunda İttihat ve Terakki Aleyhtarlığı / 545
2. Son Kongre ve Fesih / 552
3. İttihatçılara Karşı Sürdürülen Kampanya ve Sonuçları / 554
4. İkinci Yargılama: İttihatçılar Divan-ı Harp önünde / 561
İkinci Kesim
İttihatçılar Ülke Dışında / 566r
1. Ülke Dışına Çıkış Sorunları / 566
2. Talât Paşa ve Berlin'den Yönetilen Çalışmalar / 568
3. Cemal Paşa / 571
4. Enver Paşa / 573
Üçüncü Kesim
Ülke Dışında örgütsel Çalışmalar / 583
Dördüncü Kesim
Cumhuriyet Rejimi ve İttihatçıların Yazgısı / 591
1. Yeni Koşullar İçinde / 591
2. Sonun Başlangıcı: İzmir Yargılamaları / 593
3. Son Vuruş: Ankara Yargılamaları / 597

Son Tablo
Tarih önünde / 607
Belgeler
Kaynakça
Ve Dizinler

ÖNSÖZ

Tanzimatın yüz ellinci yıldönümü, Fransız İhtilâlinin iki yüzüncü yıldönümü, İkinci Meşrutiyet'in seksen birinci yıldönümü. Bu kitap bu üç yıldönümünün bütünleştiği bir zamanda çıkıyor.

Tarihe bakmak, uzaya giden bir füzeden dünyayı seyretmek gibi bir şey olmalı. Tarihin derinliklerinde Mustafa Reşit Paşa, Robespierre ve Enver Paşa, sanki bir odada oturmaktalar, aralarındaki zaman mesafesi ne olursa olsun geçmiş onları birleştiriyor. Belki kapı açılacak, Napoléon'la Lenin içeriye girecekler. Ve insana öyle geliyor ki; aynı odada oturan bu kişiler birbirlerine anılarını anlatmaktalar.

İttihat ve Terakki, siyasal tarihimizde ilginç bir sorunsalı ifade eder. İmparatorluğun son on yıllık batış sürecinin talihsiz baş aktörü olarak hâlâ tazeliğini koruyan bir konudur.

Hâlâ Enver Paşa'ya, Talât Paşa'ya şovenler, onları katiller sürüsünün çobanları olarak anımsayanlar var. Osmanlı Devleti'ni İttihatçılar mı batırdı, ülkenin Kuzey Afrika'daki, Rumeli'deki topraklarını, Trablusgarp ve Balkın Savaşları sonunda onlar mı yitirdi? Harb-i Umumi'ye bilerek ve isteyerek onlar mı girdi. Ve Arap dünyasının ülkeden kopmasına onlar mı neden oldu? Ermeni tehcirinin "tertipçisi" onlar mı?

Böylesine soruları istediğiniz kadar çoğaltabilir ve istediğiniz yanıtları da, kültürünüz, çıkarlarınız, hayalleriniz müsaade ettiği oranda verebilirsiniz. Bu da yapılmıştır... İçerde ve dışarda bugün de alabildiğine yapılmaktadır. Ben de bu tartışma ortamına giriyorum. Uzun bir zamandan beri İttihat ve Terakki konusuna büyük ilgi duydum. Daha da ötesi bu konuya âşık oldum. Ama gördüm ki yapılması gereken yalnızca bir siyasal partinin romanını yazmak değildir. "Batış yılları'' aynı zamanda bir çözülme yıllarıdır. Balkanların ve komitaların yanı sıra Arap vilayetlerinin, Kafkaslardan öteye bütün o bölgelerin tarihleri de incelenmelidir.

Emperyalizmin tüm çeşitleriyle irdelenmesi gerekir. Bu ağır işin üstesinden gelinebilir miydi? Denemek istedim. Belki yirmi beş yıldır arıyorum ve inceliyorum. Tarifsiz zorluklar içinde bunaldığımı itiraf etmem gerek.

Aslında İttihat ve Terakki hakkında yazılanların bir bölümü bilimsellikleri az, dedikoduları çök denemelerdir. İttihatçılardan bugüne, bu dedikoduların, suçlamaların ve yakıştırmaların yanında çok az belgesel nitelikte malzeme kalmıştır. Dr. Nâzım Bey'in bir valiz dolusu belgeyi damadına verdiği, Ankara İstiklâl Mahkemesi'nde söylenmiştir, ama bunlardan bir tanesi bile bulunamamıştır. Belki bir gün bunlar ortaya çıkar. O zaman yazmış olduklarım tamamlanır. Ama bugün okuyucularımdan özür dileyerek bu kadarla yetinmelerini isteyeceğim.

Bu kitap bir monografi olarak neden ve nasıl siyasal partiler ciltleri arasına girmiştir. Okuyucularıma bu konuda bilgi vermek istiyorum. Türkiye'de Siyasal Partiler'ı/ı ikinci baskısını yazıyordum. Yurt dışına bir geziye çıkmam gerekti. Gitmeden önce Mete Tunçay ve Zafer Toprak arkadaşlarıma manüskriyi bıraktım. Dönüşte bana bir öneride bulundular. İttihat ve Terakki bölümü bir kitap içinde fazla uzun olacaktı. Ayrı bir cilt halinde ele alınması daha uygun olurdu. Bu bakımdan kitabımın doğumu bu önerinin sonucu olmuştur. İşe başladığım zaman konuyu daha ayrıntılı ele almanın gerekliliğini anlamak zor olmadı. Bu çalışma böylece gelişti.

Manüskriyi Şükrü Hanioğlu arkadaşımın yardımıyla gözden geçirdik. Kitabın diğer ciltler arasında yer alması, onun yardımıyla gerçekleşti. Bu yardımları hiç unutmuyorum ve özellikle teşekkürlerimi yineliyorum.

Belki, bu kadar geniş bir kitabın yazılması yerine daha küçük ve sınırlı bir çalışma yapmak düşünülebilirdi. Fakat ittihat ve Terakki sadece bir “fırk-i siyasiye” (siyasal parti) değildi. Bir tarih döneminin ve de bir kuşağın bütün sorunlarını yüklenmiş ve yansıtmış bir "Cemiyet"ti. Bir partiden öte bir şeydi.

Büyük bir hızla oluşan bir tarih dönemecinin romanı son on yıla nasıl sığdırılmıştı. Çoğumuz bunun farkında mıyız? Bu on yıl içinde (1908-1918) Osmanlı dahil üç imparatorluk yıkılmış, büyük savaşlar yapılmış, dünya değişmiş ve sonunda Falih Rıfkı Atay'ın renkli üslubuyla "Ahmet kumarda kaybedilmişti." Yeni devletler, başta Avrupa olmak üzere, dünya haritalarında büyük değişiklikler yaratmışlardı, insanlar ideolojik bir dünyada yaşamaya başlamışlardı.

Bu hengâme içinde yeni ve milli bir devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti'nin temelleri atılıyordu. On yıldır, Osmanlı'nın sosyal ve siyasal yaşamına egemen olan İttihat ve Terakki tarihe göçme hazırlıkları içindeydi, ittihatçı lider takımının büyükleri ülke dışına kaçmışlardı. Fransız işgal kumandanı General Franchet d'Esperey beyaz atının üstünde İstanbul'a girerken "Pera vatandaşları” onu hararetle alkışlıyorlardı. Kısacası dünya değişiyordu. Bu yeni dünyaya geçişi hızlandıran olayların ne kadarının faturası ittihat ve Terakkiye çıkarılabilir. Dahası var. Harb-i Umumi son bulmuştu, ama birtakım sorunlar hâlâ ortadaydı. Bunlar da İttihat ve Terakkinin damgasını taşıyorlardı ve bugün bile hâlâ çözümsüz kalmış olarak karşımızdalar. Özellikle Kafkaslarda yaratılmış olan yeni bir Makedonya'nın temel unsurlarını oluşturuyorlar.

Aslında, bu serinin üçüncü cildi elinizdeki kitap olmayacaktı. Bu kitap yerine, Müdafaa-i Hukuk Dönemi cildinin çıkacağını bildirmiştik. İttihat ve Terakki cildinin üçüncü sırayı almasının nedenini benimle yapılan bir röportajda anlatmıştım (Atilla Özkırımlı, Tarihe Not Düşmek, s. 119).

Bu kitap bu koşulların içinde doğdu. Belirttiğim gibi İttihat ve Terakki çok uzun incelemelere kucak açmış bir konudur. Kuşkusuz birçok eksiklik vardır. Bunların tamamlanmasını gelecek kuşakların araştırmacılarına bırakıyorum. Ve onları bugünden selamlıyorum.

Bu kitapta, öteki çalışmalarımda olmayan bir özellikten söz etmek isterim. O da, çoğunlukla ünlü karikatürist Cem'in çizgileriyle konuyu daha canlı tutacağımızı düşünmemizdir. Bu karikatürlerde altyazıların aynı zamanda Fransızca olması da dikkat çekicidir. Bunların bazılarını dilimize çevirdik.

Şunu da ilave edeyim ki, bu kitap bir belge kitabı değildir. Okuyucular konuya ilişkin belgelerin büyük kısmını birinci ve ikinci ciltlerde bulacaklardır. Bu ciltteki belgelerin az olması böyle bir nedene bağlanmıştır.

Belirttiğim nedenler dolayısıyla bir ekip kendi kendine kuruldu, gereksinmelere göre şekillendi ve genişledi. En azından yirmi beş yıldır bu kitap için topladığım ve eski harflerle yazdığım fişleri, metinleri ve belgeleri okuyup, gerektiğinde bugünkü yazıya çevirmek gibi çok zor bir işi Yücel Demirel ve Rıdvan Akın üstlendiler. Bu iki arkadaşım kitabın çıkmasında en büyük yardımcılarım olmuşlardır. Onlar olmasaydı kitabın yayınlanması mümkün olmayabilirdi. Sayın İsmet Kalaycıoğlu bizlere her an yardıma hazır olmuş ve hiçbir suretle unutulmayacak katkılarda bulunmuştur.

Çok eski arkadaşım Burhan Oğuz, yabancı dildeki kaynakları ve arşiv belgelerini Türkçe'ye çevirmek ışmi üzerine aldı. Çok sevgili can dostum Mehmet Akdoğan zaman zaman yazılmış olan bölümleri okuyarak bizi aydınlattı. Almanca kitaplardan çeviriler ve özetler yaptı. Ne yazık ki, şimdi hayatta değil, değerli yardımlarıyla çıkan bu kitabı okuyamayacak. Dr. Sacit Kutlu arkadaşımız da çeviri ve özetleme işlerinin bir bölümüne katıldı. Her zamanki gibi kaynaklara erişme konusunda Erol Şadi Erdinç' in unutulmaz yardımlarını gördük. Reşat Kaynar dostum geniş bilgisiyle, eski metinleri okumakta bizden yardımlarını esirgemedi. Enver Ercan da kitabın basımındaki büyük yardımlarıyla bize katıldı.

Şükrü Hanioğlu, bu çalışmada da Osmanlıca metinlerin transkripsiyonunu üstlendi. Özellikle tükenmiş olmaları dolayısıyla bulamadığım kimi kaynakları sağlamakta büyük yardımlarını gördüğüm emekli Orgeneral Sayın Necdet Uruğ'un yardımlarını da her zaman hatırlayacağım.

Sayın Erol Simavi'ye, Hürriyet Vakfına, eşsiz yardımlarından dolayı Vakıf Genel Müdürü Orhan Birgit dostumuza ve ayrıca Doğan Hızlan'a saygı dolu teşekkürlerimi iletmek isterim.

Bütün bunların üstünde eşim Melahat Tunaya'nın özverisini ve vefa dolu yardımlarını unutmamak, benim için bir borçtur.
Bütün dostlarıma yardımları için sonsuz teşekkürlerimi yineliyorum.

Bu kitap, içtenlik dolu bir dostluğun kanıtıdır.

Tarık Zafer Tunaya
Ayaspaşa, İstanbul
19 Haziran 1989

Tarık Zafer Tunaya

Türkiye'de Siyasal Partiler

Hürriyet Vakfı

Hürriyet Vakfı Yayınları
Türkiye'de Siyasal Partiler III
İttihat Ve Terakki
Bir Çağın, Bir Kuşağın,
Bir Partinin Tarihi
Tarık Zafer Tunaya

Yayın Kurulu:
Orhan Birgit
Ferit Edgü
Arslan Kaynardağ
Prof. Dr. Şerif Mardin
Prof. Dr. Tahsin Yücel
Doğan Hızlan (Sekreterya)

Basım Sorumlusu:
Enver Ercan

Dizgi / Baskı:
Hürriyet Ofset-Sefaköy

© Hürriyet Vakfı Yayınları

1.Baskı: Temmuz 1989
5.000 Adet.