VersionsDiyarbakır Salnâmeleri - I [Kurdî, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - II [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - III [Kurdî, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - IV [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - V [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - III
Ömer Tellioğlu
Diyarbakır Büyük Șehir Belediyesi
İnsanoğlunun birtakım sebepler sonucunda yerleşik hayata geçmesi, tarımı öğrenmesi ve zaman içinde yapıp ettiklerini kayıt altına alır hale gelmesi, onun medeniyet tarihinde vukubulmuş en önemli sıçrama noktalarından biridir. Bu açıdan bakıldığında yerleşik mekanlar üzerinde kurulan medeniyetlerin “yazı” ile irtibatlandırılması boşuna değildir. İktisadi hayatın temel faaliyeti olan üretim, sosyal hayatın tanzimi, idari yapıda meydana gelen değişiklikler ve geleceğe ilişkin atılan bütün adımlar sosyal ve iktisadi hayatın iyi tanzim edilmiş dökümü sayesinde mümkün olabilmektedir. Genel kültürel hayat şifahi (sözlü) bir karakter arzetse bile, bütün büyük medeniyetlerde ve imparatorluklarda devlet ve toplum işleri yazılı belgelerle kayıt altına alınmıştır.
Biz bu bölgede yaşayan insanlar da, tarihte büyük medeniyetler, asırlar boyu ayakta duran devletler kurduk. Üç kıta üzerinde; Kuzey Afrika’dan Balkanlar’a kadar hala geçmiş medeniyetimizin müşahhas izleri var. Bir imparatorluğu diğer küçük devletçiklerden veya kabile hayatından ayıran en önemli özelliği onun ...
İçindekiler
Sunuş / 7
Önsöz / 8
Defa 9
Takvim / 15
Sadrazamlar / 28
Dünya Nüfusu / 34
Osmanlı Devleti’nin Nüfusu / 34
Askerî Durum / 35
Mâli Durum / 35
Eyalât-ı Mümtâze / 36
Dünya Devletlerinin Askerî ve İktisadî Durumu / 36
Osmanlı Vezirleri / 38
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 45
Mardin Sancağı / 55
Siird Sancağı / 61
Malatya Sancağı / 67
Vilayetin Yıllık Muvâzenesi / 74
Gazete İsimleri ve Ücretleri / 78
Vilayette Görevli Müdürlerin Maaşları / 79
Mutasarrıf ve Kaymakam Maaşları / 80
Nüfus Cetveli / 81
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 82
Telgraf Ücret Tarifesi / 90
Posta Tarifnâmesi / 90
Madenler / 94
Memlehalar / 94
Nehir ve Köprüler / 96
Âsâr-ı Atîka / 98
Nahiye ve Köyler / 103
Mesafe Cetveli / 107
İmar Faaliyetleri / 111
Defa 10
Takvim / 118
Osmanlı Sultanlan / 130
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 135
Diyarbekir Sancağı / 141
Malatya Sancağı / 149
Mardin Sancağı / 157
Jandarma ve Polis Alayı / 165
Ümerâ ve Zabitân-ı Asâkir-i Nizamiye / 166
Vilayette Bulunan Yabancı Devlet Memurları / 169
Mutasarrıf, Kaymakam ve Müdürlerin Maaşları / 169
Vilayetin Nüfusu / 170
Vilayetin Yıllık Muvâzenesi / 172
Diyarbekir’de Bulunan Emlâk ve Nüfus / 174
Madenler / 178
Nehirler / 178
Âsâr-ı Atîka / 180
Defa 11
Takvim / 189
Devletlere Dair Malumat / 202
Dünya Nüfusu, Dinleri ve Dilleri / 205
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 209
Diyarbekir Sancağı / 215
Mevkii-Halihazır Durumu / 222
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 223
Mardin Sancağı / 227
Mevkii-Haiihazır Durumu / 234
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 235
Ergani Madeni Sancağı / 239
Mevkii-Haiihazır Durumu / 245
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 246
Vilayetteki Ümerâ ve Zabitân-ı Asâkiriye / 247
Gayr-i Müslim Ruhanî Reisler / 250
Ecnebi Devlet Konsolosları / 250
Diyarbekir’de Bulunan Avukatlar / 250
Valilerin Eserleri / 250
Mesafe Cetveli / 252
Vilayetin Malumat-ı Tarihiyesi / 253
Diyarbekir Valileri / 264
Defa 12
Takvim / 275
Osmanlı Sultanları / 130
Mülkiye ve Askeriyeye Mensup Vezirler / 291
Dünya Nüfusu, Dinleri ve Dilleri / 294
Osmanlı Devleti’nin Nüfusu / 294
Elkâb-ı Resmiye / 294
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 299
Diyarbekir Sancağı / 305
Mevkii-Haiihazır Durumu / 314
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 316
Mardin Sancağı / 321
Mevkii-Haiihazır Durumu / 331
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 332
Ergani Madeni Sancağı / 337
Mevkii-Haiihazır Durumu / 345
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 346
Vilayetteki Ümerâ ve Zabıtan-ı Asâkiriye / 347
Gayr-i Müslim Ruhani Reisler / 349
Vilayete Mensup Rütbe Sahibi Kişiler / 351
Ahvâl-i Arazi ve Sekene / 354
Enhâr-ı Kebire / 354
Cibâl / .354
Madenler / 356
Ahali / 357
Ziraat ve Felahât / 358
Sanayi ve Mamulat / 360
Ticaret / 361
Hayvanat / 361
Varidât Cetveli / . 364
Mesafe Cetveli / 365
Devletlerin Ahvâline. Dair Malumat / 366
İkinci Kısım: Vilayetin Tarihçesi / 373
Ek: Tarihçe (Orijinal Metin) / 411
SUNUŞ
İnsanoğlunun birtakım sebepler sonucunda yerleşik hayata geçmesi, tarımı öğrenmesi ve zaman içinde yapıp ettiklerini kayıt altına alır hale gelmesi, onun medeniyet tarihinde vukubulmuş en önemli sıçrama noktalarından biridir. Bu açıdan bakıldığında yerleşik mekanlar üzerinde kurulan medeniyetlerin “yazı” ile irtibatlandırılması boşuna değildir. İktisadi hayatın temel faaliyeti olan üretim, sosyal hayatın tanzimi, idari yapıda meydana gelen değişiklikler ve geleceğe ilişkin atılan bütün adımlar sosyal ve iktisadi hayatın iyi tanzim edilmiş dökümü sayesinde mümkün olabilmektedir. Genel kültürel hayat şifahi (sözlü) bir karakter arzetse bile, bütün büyük medeniyetlerde ve imparatorluklarda devlet ve toplum işleri yazılı belgelerle kayıt altına alınmıştır.
Biz bu bölgede yaşayan insanlar da, tarihte büyük medeniyetler, asırlar boyu ayakta duran devletler kurduk. Üç kıta üzerinde; Kuzey Afrika’dan Balkanlar’a kadar hala geçmiş medeniyetimizin müşahhas izleri var. Bir imparatorluğu diğer küçük devletçiklerden veya kabile hayatından ayıran en önemli özelliği onun çok yönlü karmaşık yapısıdır. İdareden iktisada, sosyal hayattan hukuka, edebiyattan diğer güzel sanatlara kadar bütün büyük devletler, görünür karmaşıklığın gerisinde belli bir uyum, düzen ve ahenk kurarlar. Aksi halde hiçbir devlet sadece kılıç kuvveti veya zorbalıkla uzun asırlar ayakta duramaz.
Çoğu zaman geçmiş medeniyetimizin hiçbir bilgi temeline dayanmadığı, herşeyin şifahi olarak yürütüldüğü yönünde yaygın bir kanaat var. Hatta bazılarına göre bütçe kavramı dahi yoktu. Bunun hiçbir tarihi gerçekliğe dayanmadığı açıktır. Nitekim geçmişle, ilgili araştırmalar derinleşip yaygınlaştıkça OsmanlI’nın üç kıta üzerinde yayılan siyasi, iktisadi ve idari organizasyonunun belli bir perspektif ve hatta tam merkezi olmayan bir planlama temeline dayandığı görülür. Savaşlar, merkezi kararlar, hukuki davalar, arazi ölçümleri, planlar sürekli kayıt altına alınmakta ve arşivlenmektedir.
Salnâmeler işte bu bağlamda hazırlanmış önemli tarihi yazılı belgelerdir. Salnâme, farsça bir terkip olup “yıllık/senelik” tutanak demektir ve Ruznameler’den çok daha geniş kapsamlıdırlar. Bir yıl içinde bir coğrafi veya idari bölgenin, şehir veya başka özelliklere sahip bir yerleşme biriminin genel dökümü Salnâme adı verilen defterlere kaydedilir; yetkili organlar ve şahıslar tarafından tetkik edilir ve eldeki maddi ve sosyal veriler ışığında bir sonraki sene için gerekli tedbirler alınırdı.
Geçmişle ilgili sağlıklı bir bilgiye ve doğru bir fikre sahip olabilmek için bu kayıtların gün yüzüne çıkarılması, araştırmacıların ve bilim adamlarının istifadesine sunulması gerekir. Çünkü tarihte olduğu gibi devlet idaresinde de bir süreklilik vardır.
Bizim, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak basımına karar verdiğimiz Diyarbakır Sal-nâmesi (Salnâme-i Diyarbekir) de kendi alanında son derece önemli, zengin ve açıklayıcı bilgilere sahip bir tarihi hazine hükmündedir. Sadece Diyarbakır iliyle sınırlı olmayıp çevre il ve ilçelerin de topografik, demografik, iktisadi, ticari, sosyal, siyasi, hukuki ve kültürel tarihi hakkında önemli ve sağlıklı bilgiler ihtiva etmektedir. Bir yerel yönetim birimi olarak Belediye’nin böyle bir teşebbüse önayak olmasının amacı, bugüne ve geleceğe ışık tutmak ve bundan sonraki adımların daha sağlam atılmasına yardımcı olmaktır. Diğer kültürel faaliyetlerimiz yanında bu Salnâme’yi yayınlamakla önemli ve faydalı bir hizmet yaptığımıza inanıyoruz.
Doç. Dr. Ahmet Bilgin
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı
Önsöz
Salnâme, bir sene zarfında meydana gelen olayları, gelişmeleri tesbit etmek için hazırlanan eserlere verilen addır. Salnâme kelimesi, Farsça “yıl” anlamındaki “sâl” kelimesi ile “mektup, kitap” anlamına gelen “nâme” kelimelerinden terkip edilmiş olup Türkçe karşılığı “yıllık”tır. Salnâmeler, devlet tarafından resmî olarak yayınlandığı gibi, özel kuruluşlarca da neşredilmiştir.
Osmanlı Devleti’nde ilk resmî salnâme, 1847 yılında Sadrazam Reşid Paşa tarafından hazırlattırıldı. Sözkonusu salnâme, Hayrullah Efendi, Ahmet Vefik Paşa ve Ahmed Cevdet Pa-şa’nın müşterek çalışmaları ile neşredildi. Birkaç yıl sonra bu iş için Meclis-i Maarif Başkâtibi Behçet Efendi ile Meclis azalarından Rüştü Bey görevlendirildi. Daha sonra bu görev bir irade-i seniyye ile Maarif Nezâreti Mektubî Kalemi Heyeti’ne, 1888 yılından itibaren de Memurîn-i Mülkiye Komisyonu’na bağlı Sicill-i Ahvâl İdaresi’ne havale edildi ve resmî salnâmeler, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar bu idare tarafından hazırlandı. Vilayetler için hazırlanan salnâmelerin ilki, 1283 (1866) tarihinde Trabzon’da neşredildi. Ancak Şemseddin Sami'nin Kamusu ’l-A ’lâm ‘da verdiği bilgiye göre, daha önce Halep Vilayeti Mektupçusu İbrahim Halet Bey, Fihrist-i Vilayeti-i Haleb adı ile ilk salnâmeyi tertip etmiş ve içindeki istatistik! ve İktisadî bilgilerden dolayı Bâbiâli’nin dikkatini çekmesi üzerine bütün vilayetlere bu salnâmeden birer nüsha gönderilerek, aynı tarzda salnâmeler tertip edilmesi emredilmiştir.
Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda İdarî, askerî ve İktisadî açıdan büyük bir çöküntünün içerisinde bulunmaktaydı. Çöküşün önüne geçmenin yollarını arayan devlet ricali, devleti dış tehditlere karşı savunmak için yoğun önlemler alırken, ülkeyi imar etmek ve sefalet içerisinde bulunan halkın ekonomik refah seviyesini yükseltmek için projeler hazırlayarak, bunları gerçekleştirmek konusunda da yoğun çalışmalar başlattılar.
Bu çerçevede, Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu topraklarda bulunan zenginlik ve imkânları tesbit etmek için bütün vilayetlerde çalışmalar başlatıldı. Vilayet dahilinde bulunan tabiî kaynaklar, ziraat, hayvancılık, üretim, nüfus, hizmet birimlerinin durumu, okullar, hastaneler, yollar, ormanlar vb. hiçbir konu ihmal edilmeden tesbit edilen bilgiler yayınlanan vilayet salnâmelerinde bir araya getirildi.
Vilayet salnâmeleri her yıl yeniden yayınlanarak, ait olduğu vilayette bir sene zarfında meydana gelen gelişme ve değişikliklerin izlenmesi mümkün hale geldi. Bu şekilde Ye-men’den Kafkaslar’a, Kafkaslar’dan Balkanlar’a kadar ülkenin içinde bulunduğu durum bütün ayrıntılarıyla tesbit edildi.
Diyarbakır vilayeti için hazırlanan ve 1286-1323 (1869-1905) yıllarını içine alan 20 adet sal-nâmede, vilayetin coğrafî durumu, siyasî olaylar, ekonomi, sağlık, kültür, folklor gibi sosyal hayatın bütün yönlerini ilgilendiren konularda teferruatlı bilgiler verilmektedir.
Salnâmelerde verilen bilgilerin ışığında, ziraattan hayvancılığa, imar faaliyetlerinden eğitime bölgenin ekonomik ve sosyal haritasını çıkarmak mümkündür. Vilayet dahilinde mevcut yol ve köprülerin durumu hakkında bilgiler verilirken, yapılan iyileştirme ve yeni yatırımlar da ayrıntılarıyla işlenmektedir. Her yıllıkta, ziraî ve sınaî mahsullerin çeşitleri ve miktarlarının cetveller halinde dökümleri yapılmaktadır. Ayrıca, eğitim kurumlan ile öğrenci sayılan ayrıntılı bir şekilde gözler önüne serilmektedir.
Diyarbakır Salnamelerinin muhtevalarını şu başlıklar altında özetlemek mümkündür:
Takvim, kronoloji (Hz. Adem’den yayınlandığı tarihe kadar); Osmanlı padişahlarının kısa biyografileri; devlet görevlilerinin elkabi; valiler, il meclisi üyeleri, devlet daireleri ve bu dairelerin yöneticileri, belediye başkanları ve belediye meclisi üyeleri; vilayete bağlı kaza
ve nahiyeler ile bu kaza ve nahiyelerde bulunan askerî ve mülkî erkân; vilayette bulunan ordu birliklerinin durumu; arkeolojik kalıntılar ve tarihî eserler, türbeler ve bunların durumları hakkında genel bilgiler; resmî daire, okul, mescid, evliya kabirleri, tekke, kilise, köprü, kahve vb. yerlerin sayıları (cetveller halinde); vilayetin tarihî ve coğrafî konumu; akarsular, göller, madenler, maden suları, ormanlar, genel gelirler ve giderler, ticaret, dokumacılık, hayvancılık, ziraî durum bağ ve bahçeler; devlet dairelerinin bütçeleri, gelir ve giderleri (cetveller halinde); genel nüfus: müslüman, gayr-i müslim (vilayet merkezi ve bütün kazalar)...
Diyarbakır Salnamelerinden okuyucunun rahat bir şekilde istifade edebilmesi için, hazırlanış safhasında takip edilen usul ve hareket noktası şu esaslardan meydana gelmiştir:
a) Geçmişte ve günümüzde sıkça kullanılan “Türkçe kelimeler”, günümüz aksânıyla yazılmıştır. Sözgelimi; edüp: edip, oldıği: olduğu, kangi: hangi, içün: için gibi...
b) Geçmişte ve günümüzde sıkça kullanılan “Arapça ve Farsça kelimeler”de yoğun bir transkripsiyon yapılmayarak, günümüzde kullanıldığı şekliyle yazılıp zorunlü uzatmalar belirtilmiştir. Örneğin, hey’et: heyet, ma'den: maden, pençşenbih: perşembe, yigirmi: yirmi vb.
c) Geçmişte kullanılan, günümüzde ise kullanımdan düşen kelimelerde tam transkribe uygulanmıştır. Mesela, ta'rîb, ma'âdin, Teşrîn-i Sânî, Nâfi'a vb.
d) Salnâmelerde mükerrer olan kronoloji, padişah isimleri, evliya kabirleri, geçmiş dönemlerle ilgili tarih ve coğrafya bilgileri gibi sene içinde değişiklik göstermeyen konulara yer verilmemiştir. Mümkün olduğu ölçülerde tekrardan kaçınılmıştır.
Diyarbakır Sâlnâmeleri’nin yayınlanmasının kültürümüz için büyük yararlar getireceği şüphesizdir. Burada, eserin basım-yayınının gerçekleşmesi konusundaki kararından dolayı Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Doç. Dr. Ahmet Bilgin Bey’e; trankrip-siyon konusunda gösterdiği ilmi ve titiz çalışmasından ötürü Osmanlı Arşivi Personeli Dr. Ahmet Zeki İzgöer’e, Redaksiyon konusundaki başarılı hizmetlerinden dolayı araştırmacı-yazar Sıbğatullah Kaya’ya; bölgedeki yer isimlerinin doğru okunuşu konusundaki değerli katkıları sebebiyle M. Zeki Bilgin Hocaefendi’ye ve yayımı üstlenen Sina Ajans’a takdir ve teşekkürlerimizi sunar, eserin faydalı olmasını dileriz.
Ömer Tellioğlu
Defa 9
Salnâme-i Diyarbekir
Sene 1294 (1877)
Mukaddime
Saye-i maarif-vâye-i hazret-i mülûkânede işbu doksan dört senesi sâlnâmesi tertib ve tanzim ve bazı malumat-ı müfide dere ve ilave kılındı.
Takvim
Yortu Günlerinin Rumuzu
E Ermeni
L Latin
R Rum
Y Yahudi
K Katolik
.....
Ömer Tellioğlu
Diyarbakır Salnâmeleri - III
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayın No: 14
Salnâme-i Diyarbekir
Üçüncü cilt, 1286-1323 (1869-1905)
Osmanlı Devletî’nîn Kuruluşunun 700. Yılı Anısına
Yayın Yönetmeni
Ömer Tellioğlu
Yayın Kurulu
Ömer Tellioğlu
Dr. Ahmet Zeki İzgöer
Sıbğatullah Kaya
Hazırlayan
Dr. Ahmet Zeki İzgöer
Redaksiyon
Sıbğatullah KAYA
Tashih
Ali Kaya
Ofset Hazırlık - Film Çıkış
Sina Ltd. Şti.
Baskı
Acar Matbaası
İstanbul 1999
