VersionsDiyarbakır Salnâmeleri - I [Kurdî, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - II [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - III [Kurdî, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - IV [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - V [Türkçe, Diyarbakır, 1999]
Diyarbakır Salnâmeleri - I
Ömer Tellioğlu
Diyarbakır Büyük Șehir Belediyesi
Sâye-i maârif-vâye-i hazret-i şahanede Diyarbekir vilayeti dahi işbu salnâmeyi çıkardı. Enzâr-ı umumiyyeye arza şayan olacak dereceye vardırılamamasının sebebi tertibine pek yakın vakitte mübâşeret olunmasıdır. Sene-i âtiyede cebr-i noksan edilmeğe muvaffakiyet husûlü eltâf-ı ilahiyyeden me’mûl bulunmuştur.
İçindekiler
Sunuş / 7
Önsöz / 8
Defa 1
Takvim / 16
Osmanlı Sultanları / 29
Diyarbekir Valileri / 32
Elkâb-ı Resmiye / 39
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 44
Livâ-i Diyarbekir / 46
Livâ-i Mamuretülaziz / 49
Livâ-i Siird / 52
Livâ-i Mardin / 53
Ümerâ ve Zabitân-ı Asâkir-i Nizamiye / 56
Rüsûmât ve Arazi Memurları / 66
Evkaf Memurları / 68
Nüfus Mukayyidleri / 69
Gayr-i Müslim Ruhani Reisler / 71
Zabtiye Müfettişleri / 72
Sandık Eminleri / 72
Ecnebi Konsolosları / 73
Telgraf Ücret Tarifesi / 73
Nahiye ve Köyler / 74
Defa 2
Takvim / 85
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 103
Livâ-i Diyarbekir / 105
Livâ-i Mamuretülaziz / 108
Livâ-i Malatya / 111
Livâ-i Siird / 113
Livâ-i Mardin / 116
Ümerâ ve Zabıtan-ı Asâkir-i Nizamiye / 118
Rüsûmât Memurları / 126
Gayr-i Müslim Ruhani Reisler / 127
Muhabere Memurları / 127
Posta Müdürleri / 128
Arazi Memurları / 128
Rüşdiye Mektepleri / 130
Nüfus Mukayyidleri / 131
Zabtiye Müfettişleri / 132
Mühendisler / 132
Sandık Eminleri / 132
Ecnebi Konsolosları / 133
Telgraf Ücret Tarifesi / 133
Diyarbekir’de Bulunan Emlâk / 134
Nüfus / 135
Nahiye ve Köyler / 136
Defa 3
Takvim / 148
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 163
Livâ-i Diyarbekir / 165
Livâ-i Mamuretülaziz / 169
Livâ-i Malatya / 172
Livâ-i Siird / 174
Livâ-i Mardin / 177
Dördüncü Ordu’ya Mensup Zabitân / 180
Asâkir-i Zabtiye Alayı / 186
Vilayet Müfettişleri / 188
Rüsûmât Memurları / 189
Gayr-i Müslim Ruhani Reisler / 190
Muhabere Memurları / 190
Arazi Memurları / 192
Evkaf Memurları / 193
Nüfus Mukayyidleri / 193
Islahhane Memurları / 194
Mühendisler / 194
Sandık Eminleri / 194
Telgraf Tarifesi / 195
Rüşdiye Mektepleri / 195
Madenler / 196
Memlehalar / 199
Nehir ve Köprüler / 201
Âsâr-ı Atîka / 204
Aşiretler / 210
Mesafe Cetveli / 212
İmar Faaliyetleri / 224
Defa 4
Takvim / 232
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 247
Livâ-i Mamuretülaziz / 251
Livâ-i Malatya / 254
Livâ-i Siird / 257
Livâ-i Mardin / 259
Dördüncü Ordu’ya Mensup Zabitân / 261
Asâkir-i Zabtiye Alayı / 272
Rüsûmât Memurları / 275
Telgraf Memurları / 276
Arazi Memurları / 277
Evkaf Memurları / 278
Gayr-i Müslim Ruhani Reisler / 278
Nüfus Mukayyidleri / 279
Islahhane Memurları / 280
Sandık Eminleri / 280
Telgraf Tarifesi / 281
Rüşdiye Mektepleri / 281
Madenler / 282
Defa 5
Takvim / 291
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 309
Livâ-i Mamuretülaziz / 314
Livâ-i Malatya / 317
Livâ-i Siird / 319
Livâ-i Mardin / 321
Dördüncü Ordu Zabitânı / 324
Evkaf Memurları / 238
Rüsûmât Memurları / 338
Telgraf Memurları / 339
Arazi Memurları / 340
Gayr-i Müslim Ruhanî Reisler / 342
Sandık Eminleri / 342
Rüşdiye Mektepleri / 343
Telgraf Tarifesi / 344
Ecnebi Konsolosları / 344
Memleket Tabibleri / 344
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 349
Posta Tarifesi / 361
Emlâk-ı Mütenevvi’a Cetveli / 364
Madenler / 370
Memlehalar / 372
Nehir ve Köprüler / 374
Âsâr-i Atîka / 377
Mesafe Cetveli / 382
İmar Faaliyetleri / 388
Ekler (Orijinal Metinden Örnekler) / 389
SUNUŞ
İnsanoğlunun birtakım sebepler sonucunda yerleşik hayata geçmesi, tarımı öğrenmesi ve zaman içinde yapıp ettiklerini kayıt altına alır hale gelmesi, onun medeniyet tarihinde vukubulmuş en önemli sıçrama noktalarından biridir. Bu açıdan bakıldığında yerleşik mekanlar üzerinde kurulan medeniyetlerin “yazı” ile irtibatlandırılması boşuna değildir. İktisadi hayatın temel faaliyeti olan üretim, sosyal hayatın tanzimi, idari yapıda meydana gelen değişiklikler ve geleceğe ilişkin atılan bütün adımlar sosyal ve iktisadi hayatın iyi tanzim edilmiş dökümü sayesinde mümkün olabilmektedir. Genel kültürel hayat şifahi (sözlü) bir karakter arzetse bile, bütün büyük medeniyetlerde ve imparatorluklarda devlet ve toplum işleri yazılı belgelerle kayıt altına alınmıştır.
Biz bu bölgede yaşayan insanlar da, tarihte büyük medeniyetler, asırlar boyu ayakta duran devletler kurduk. Üç kıta üzerinde; Kuzey Afrika’dan Balkanlar’a kadar hala geçmiş medeniyetimizin müşahhas izleri var. Bir imparatorluğu diğer küçük devletçiklerden veya kabile hayatından ayıran en önemli özelliği onun çok yönlü karmaşık yapısıdır. İdareden iktisada, sosyal hayattan hukuka, edebiyattan diğer güzel sanatlara kadar bütün büyük devletler, görünür karmaşıklığın gerisinde belli bir uyum, düzen ve ahenk kurarlar. Aksi halde hiçbir devlet sadece kılıç kuvveti veya zorbalıkla uzun asırlar ayakta duramaz.
Çoğu zaman geçmiş medeniyetimizin hiçbir bilgi temeline dayanmadığı, herşeyin şifahi olarak yürütüldüğü yönünde yaygın bir kanaat var. Hatta bazılarına göre bütçe kavramı dahi yoktu. Bunun hiçbir tarihi gerçekliğe dayanmadığı açıktır. Nitekim geçmişle ilgili araştırmalar derinleşip yaygınlaştıkça OsmanlI’nın üç kıta üzerinde yayılan siyasi, iktisadi ve idari organizasyonunun belli bir perspektif ve hatta tam merkezi olmayan bir planlama temeline dayandığı görülür. Savaşlar, merkezi kararlar, hukuki davalar, arazi ölçümleri, planlar sürekli kayıt altına alınmakta ve arşivlenmektedir.
Salnâmeler işte bu bağlamda hazırlanmış önemli tarihi yazılı belgelerdir. Salnâme, farsça bir terkip olup “yıllık/senelik” tutanak demektir ve Ruznameler’den çok daha geniş kapsamlıdırlar. Bir yıl içinde bir coğrafi veya idari bölgenin, şehir veya başka özelliklere sahip bir yerleşme biriminin genel dökümü Salnâme adı verilen defterlere kaydedilir; yetkili organlar ve şahıslar tarafından tetkik edilir ve eldeki maddi ve sosyal veriler ışığında bir sonraki sene için gerekli tedbirler alınırdı.
Geçmişle ilgili sağlıklı bir bilgiye ve doğru bir fikre sahip olabilmek için bu kayıtların gün yüzüne çıkarılması, araştırmacıların ve bilim adamlarının istifadesine sunulması gerekir. Çünkü tarihte olduğu gibi devlet idaresinde de bir süreklilik vardır.
Bizim, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak basımına karar verdiğimiz Diyarbakır Salnâmesi (Salnâme-i Diyarbekir) de kendi alanında son derece önemli, zengin ve açıklayıcı bilgilere sahip bir tarihi hazine hükmündedir. Sadece Diyarbakır iliyle sınırlı olmayıp çevre il ve ilçelerin de topografik, demografik, iktisadi, ticari, sosyal, siyasi, hukuki ve kültürel tarihi hakkında önemli ve sağlıklı bilgiler ihtiva etmektedir. Bir yerel yönetim birimi olarak Belediye’nin böyle bir teşebbüse önayak olmasının amacı, bugüne ve geleceğe ışık tutmak ve bundan sonraki adımların daha sağlam atılmasına yardımcı olmaktır. Diğer kültürel faaliyetlerimiz yanında bu Salnâme’yi yayınlamakla önemli ve faydalı bir hizmet yaptığımıza inanıyoruz.
Doç. Dr. Ahmet Bilgin
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı
Defa 1
Salnâme-i Diyarbekir
Sene 1286 [1869-1870]
Mukaddime
Sâye-i maârif-vâye-i hazret-i şahanede Diyarbekir vilayeti dahi işbu salnâmeyi çıkardı. Enzâr-ı umumiyyeye arza şayan olacak dereceye vardırılamamasının sebebi tertibine pek yakın vakitte mübâşeret olunmasıdır. Sene-i âtiyede cebr-i noksan edilmeğe muvaffakiyet husûlü eltâf-ı ilahiyyeden me’mûl bulunmuştur.
.....
