Diyarbakır Salnâmeleri - IV

Diyarbakır Salnâmeleri - I [Kurdî, Diyarbakır, 1999]

Diyarbakır Salnâmeleri - II [Türkçe, Diyarbakır, 1999]

Diyarbakır Salnâmeleri - III [Kurdî, Diyarbakır, 1999]

Diyarbakır Salnâmeleri - IV [Türkçe, Diyarbakır, 1999]

Diyarbakır Salnâmeleri - V [Türkçe, Diyarbakır, 1999]

Diyarbakır Salnâmeleri - IV

Ömer Tellioğlu

Diyarbakır Büyük Șehir Belediyesi

İnsanoğlunun birtakım sebepler sonucunda yerleşik hayata geçmesi, tarımı öğrenmesi ve zaman içinde yapıp ettiklerini kayıt altına alır hale gelmesi, onun medeniyet tarihinde vu-kubulmuş en önemli sıçrama noktalarından biridir. Bu açıdan bakıldığında yerleşik mekanlar üzerinde kurulan medeniyetlerin “yazı” ile irtibatlandırılması boşuna değildir. İktisadi hayatın temel faaliyeti olan üretim, sosyal hayatın tanzimi, idari yapıda meydana gelen değişiklikler ve geleceğe ilişkin atılan bütün adımlar sosyal ve iktisadi hayatın iyi tanzim edilmiş dökümü sayesinde mümkün olabilmektedir. Genel kültürel hayat şifahi (sözlü) bir karakter arzetse bile, bütün büyük medeniyetlerde ve imparatorluklarda devlet ve toplum işleri yazılı belgelerle kayıt altına alınmıştır.
Biz bu bölgede yaşayan insanlar da, tarihte ...

İçindekiler

Sunuş / 7
Önsöz / 8

Defa 13
Takvim / 15
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 29
Mardin Sancağı / 43
Maden Sancağı / 51
Ümerâ ve Zabitân-ı Asâkir-i Nizamiye / 57
Gayr-i Müslim Ruhanî Reisler / 60
Ecnebi Memurlar / 60
Valilerin İmar Faaliyetleri / 60
Mevkii-Halihazır Durumu / 62
Hutût-ı Muvâsala / 67
Hutût-ı Muhabere / 69
Dağlar / 70
Mesafe Cetveli / 71
Mahsulâta Dair İstatistik Cetveli / 72
Varidât Cetveli / 75
Malumât-ı Tarihiye / 76

Defa 14
Takvim / 89
Eyyâm-ı Meşhure / 102
Elkâb-ı Resmiye / 103
Nişan ve Madalyalar / 105
Hulefâ ve Selâtin / 107
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 111
Mahkemeler / 115
Maarif İdaresi / 117
Vergi İdaresi / 118
Ziraat Bank Şubesi / 118
Evkaf İdaresi / 119
Gureba Hastanesi / 119
Telgraf ve Posta İdaresi / 120
Zabitân ve Asakîr / 121
Polis Memurları / 123
Duyûn-ı Umumiye / 124
Gayr-i Müslim Ruhanî Reisler / 124
Merkez Sancağı / 125
Mardin Sancağı / 133
Maden Sancağı / 145
Vilayet Ahalisinden Rütbe Sahibi Kişiler / 154
Coğrafi ve İstatistik! Malumat / 157
Nehirler / 157
Dağlar / 158
Ormanlar / 159
Madenler / 160
İhracat ve İthalat / 162
Sanayi / 163
Vilayetin 309 Senesi Varidatı / 164
Vilayette Mevcut Kütüphaneler / 165.
Vilayetin Nüfus-ı Umumisi / 166
Umûr-ı Nâfi’a / 169
Evâmir (Bâbıâli’den Diyarbekir’e Gönderilen Emirler / 170

Defa 15
Takvim / 196
Enbiya, Sahabe ve Velilerin Türbeleri / 208
Elkâb-ı Resmiye / 212
Nişanlar / 214
Vilayetlerdeki Valiler / 214
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 217
Mahkemeler / 221
Maarif İdaresi / 222
Vergi İdaresi / 223
Ziraat Bank Şubesi / 224
Daire-i Belediye / 225
Telgraf ve Posta İdaresi / 225
Jandarma Alayı / 226
Gayr-i Müslim Ruhanî Reisler / 228
Erkân-ı Harbiye Dairesi / 229
Merkez Sancağı / 237
Mardin Sancağı / 247
Maden Sancağı / 259
Vilayet Ahalisinden Rütbe Sahibi Kişiler / 267
Coğrafi ve İstatistikî Malumat / 270
Nehirler / 271
Dağlar / 272
Ormanlar / 273
Madenler / 274
Ziraat / 275
İhracat ve İthalat / 276
313 Senesi Varidat ve Masarifi / 277
İmarât ve İcraat-ı Hayriye / 278
Turuk ve Me’abir / 281
İnşaat Cedveli / 283

Defa 16
Takvim / 290
Teşrifat / 302
Rütbelere Dair Tarihi Malumat / 303
Nişanlara Dair Malumat / 305
Elkâb-ı Resmiye / 306
Vilayetlerdeki Valiler / 307
Erkân ve Memurîn-i Vilayet / 309
Mahkemeler / 313
Maarif İdaresi / 314
Vergi İdaresi / 315
Ziraat Bank Şubesi / 316
Daire-i Belediye / 316
Telgraf ve Posta İdaresi / 317
Jandarma Alayı / 317
Erkân-ı Harbiye Dairesi / 321
Merkez Sancağı / 329
Mardin Sancağı / 339
Maden Sancağı / 351
Vilayet Ahalisinden Rütbe Sahibi Kişiler / 358
Diyarbekir Vilayeti Coğrafyası / 361
Enhar / 271
Dağlar / 364
Ormanlar / 365
Madenler / 365
Ziraat / 367
Ticaret / 367
1314 Senesi Varidat ve Masârıfı / 369
1314 Sene-i Mâliyesi / 369
İmarât ve İcraat-ı Hayriye / 371
Turuk ve Me’abir / 374

SUNUŞ

İnsanoğlunun birtakım sebepler sonucunda yerleşik hayata geçmesi, tarımı öğrenmesi ve zaman içinde yapıp ettiklerini kayıt altına alır hale gelmesi, onun medeniyet tarihinde vu-kubulmuş en önemli sıçrama noktalarından biridir. Bu açıdan bakıldığında yerleşik mekanlar üzerinde kurulan medeniyetlerin “yazı” ile irtibatlandırılması boşuna değildir. İktisadi hayatın temel faaliyeti olan üretim, sosyal hayatın tanzimi, idari yapıda meydana gelen değişiklikler ve geleceğe ilişkin atılan bütün adımlar sosyal ve iktisadi hayatın iyi tanzim edilmiş dökümü sayesinde mümkün olabilmektedir. Genel kültürel hayat şifahi (sözlü) bir karakter arzetse bile, bütün büyük medeniyetlerde ve imparatorluklarda devlet ve toplum işleri yazılı belgelerle kayıt altına alınmıştır.

Biz bu bölgede yaşayan insanlar da, tarihte büyük medeniyetler, asırlar boyu ayakta duran devletler kurduk. Üç kıta üzerinde; Kuzey Afrika’dan Balkanlar’a kadar hala geçmiş medeniyetimizin müşahhas izleri var. Bir imparatorluğu diğer küçük devletçiklerden veya kabile hayatından ayıran en önemli özelliği onun çok yönlü karmaşık yapısıdır. İdareden iktisada, sosyal hayattan hukuka, edebiyattan diğer güzel sanatlara kadar bütün büyük devletler, görünür karmaşıklığın gerisinde belli bir uyum, düzen ve ahenk kurarlar. Aksi halde hiçbir devlet sadece kılıç kuvveti veya zorbalıkla uzun asırlar ayakta duramaz.

Çoğu zaman geçmiş medeniyetimizin hiçbir bilgi temeline dayanmadığı, herşeyin şifahi olarak yürütüldüğü yönünde yaygın bir kanaat var. Hatta bazılarına göre bütçe kavramı dahi yoktu. Bunun hiçbir tarihi gerçekliğe dayanmadığı açıktır. Nitekim geçmişle ilgili araştırmalar derinleşip yaygınlaştıkça OsmanlI’nın üç kıta üzerinde yayılan siyasi, iktisadi ve idari organizasyonunun belli bir perspektif ve hatta tam merkezi olmayan bir planlama temeline dayandığı görülür. Savaşlar, merkezi kararlar, hukuki davalar, arazi ölçümleri, planlar sürekli kayıt altına alınmakta ve arşivlenmektedir.

Salnâmeler işte bu bağlamda hazırlanmış önemli tarihi yazılı belgelerdir. Salnâme, farsça bir terkip olup “yıllık/ senelik” tutanak demektir ve Ruznameler’den çok daha geniş kapsamlıdırlar. Bir yıl içinde bir coğrafi veya idari bölgenin, şehir veya başka özelliklere sahip bir yerleşme biriminin genel dökümü Salnâme adı verilen defterlere kaydedilir; yetkili organlar ve şahıslar tarafından tetkik edilir ve eldeki maddi ve sosyal veriler ışığında bir sonraki sene için gerekli tedbirler alınırdı.

Geçmişle ilgili sağlıklı bir bilgiye ve doğru bir fikre sahip olabilmek için bu kayıtların gün yüzüne çıkarılması, araştırmacıların ve bilim adamlarının istifadesine sunulması gerekir. Çünkü tarihte olduğu gibi devlet idaresinde de bir süreklilik vardır.

Bizim, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi olarak basımına karar verdiğimiz Diyarbakır Sal-nâmesi (Salnâme-i Diyarbekir) de kendi alanında son derece önemli, zengin ve açıklayıcı bilgilere sahip bir tarihi hazine hükmündedir. Sadece Diyarbakır iliyle sınırlı olmayıp çevre il ve ilçelerin de topografik, demografik, iktisadi, ticari, sosyal, siyasi, hukuki ve kültürel tarihi hakkında önemli ve sağlıklı bilgiler ihtiva etmektedir. Bir yerel yönetim birimi olarak Belediye’nin böyle bir teşebbüse önayak olmasının amacı, bugüne ve geleceğe ışık tutmak ve bundan sonraki adımların daha sağlam atılmasına yardımcı olmaktır. Diğer kültürel faaliyetlerimiz yanında bu Salnâme’yi yayınlamakla önemli ve faydalı bir hizmet yaptığımıza inanıyoruz.

Doç. Dr. Ahmet BİLGİN
Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı

Önsöz

Salnâme, bir sene zarfında meydana gelen olayları, gelişmeleri tesbit etmek için hazırlanan eserlere verilen addır. Salnâme kelimesi, Farsça “yıl” anlamındaki “sâl” kelimesi ile “mektup, kitap” anlamına gelen “nâme” kelimelerinden terkip edilmiş olup Türkçe karşılığı “yıllık”tır. Salnâmeler, devlet tarafından resmî olarak yayınlandığı gibi, özel kuruluşlarca da neşredilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde ilk resmî salnâme, 1847 yılında Sadrazam Reşid Paşa tarafından hazırlattırıldı. Sözkonusu salnâme, Hayrullah Efendi, Ahmet Vefik Paşa ve Ahmed Cevdet Pa-şa’nın müşterek çalışmaları ile neşredildi. Birkaç yıl sonra bu iş için Meclis-i Maarif Başkâtibi Behçet Efendi ile Meclis azalarından Rüştü Bey görevlendirildi. Daha sonra bu görev bir irade-i seniyye ile Maarif Nezâreti Mektubî Kalemi Heyeti’ne, 1888 yılından itibaren de Memurîn-i Mülkiye Komisyonu’na bağlı Sicill-i Ahvâl İdaresi’ne havale edildi ve resmî salnâmeler, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar bu idare tarafından hazırlandı. Vilayetler için hazırlanan salnâmelerin ilki, 1283 (1866) tarihinde Trabzon’da neşredildi. Ancak Şemseddin Sami’nin Kamusu’l-A’lâm ‘da verdiği bilgiye göre, daha önce Halep Vilayeti Mektupçusu İbrahim Halet Bey, Fibrist-i Vilayeti-i Haleb adı ile ilk salnâmeyi tertip etmiş ve içindeki istatistik! ve İktisadî bilgilerden dolayı Bâbiâli’nin dikkatini çekmesi üzerine bütün vilayetlere bu salnâmeden birer nüsha gönderilerek, aynı tarzda salnâmeler tertip edilmesi emredilmiştir.
Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda İdarî, askerî ve İktisadî açıdan büyük bir çöküntünün içerisinde bulunmaktaydı. Çöküşün önüne geçmenin yollarını arayan devlet ricali, devleti dış tehditlere karşı savunmak için yoğun önlemler alırken, ülkeyi imar etmek ve sefalet içerisinde bulunan halkın ekonomik refah seviyesini yükseltmek için projeler hazırlayarak, bunları gerçekleştirmek konusunda da yoğun çalışmalar başlattılar.

Bu çerçevede, Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu topraklarda bulunan zenginlik ve imkânları tesbit etmek için bütün vilayetlerde çalışmalar başlatıldı. Vilayet dahilinde bulunan tabiî kaynaklar, ziraat, hayvancılık, üretim, nüfus, hizmet birimlerinin durumu, okullar, hastaneler, yollar, ormanlar vb. hiçbir konu ihmal edilmeden tesbit edilen bilgiler yayınlanan vilayet salnâmelerinde bir araya getirildi.

Vilayet salnâmeleri her yıl yeniden yayınlanarak, ait olduğu vilayette bir sene zarfında meydana gelen gelişme ve değişikliklerin izlenmesi mümkün hale geldi. Bu şekilde Ye-men’den Kafkaslar’a, Kafkaslar’dan Balkanlar’a kadar ülkenin içinde bulunduğu durum bütün ayrıntılarıyla tesbit edildi.

Diyarbakır vilayeti için hazırlanan ve 1286-1323 (1869-1905) yıllarını içine alan 20 adet sal-nâmede, vilayetin coğrafî durumu, siyasî olaylar, ekonomi, sağlık, kültür, folklor gibi soS-yal hayatın bütün yönlerini ilgilendiren konularda teferruatlı bilgiler verilmektedir.

Salnâmelerde verilen bilgilerin ışığında, ziraattan hayvancılığa, imar faaliyetlerinden eğitime bölgenin ekonomik ve sosyal haritasını çıkarmak mümkündür. Vilayet dahilinde mevcut yol ve köprülerin durumu hakkında bilgiler verilirken, yapılan iyileştirme ve yeni yatırımlar da ayrıntılarıyla işlenmektedir. Her yıllıkta, ziraî ve sınaî mahsullerin çeşitleri ve miktarlarının cetveller halinde dökümleri yapılmaktadır. Ayrıca, eğitim kurumlan ile öğrenci sayıları ayrıntılı bir şekilde gözler önüne serilmektedir.

Diyarbakır Salnamelerinin muhtevalarını şu başlıklar altında özetlemek mümkündür:
Takvim, kronoloji (Hz. Adem’den yayınlandığı tarihe kadar); Osmanlı padişahlarının kısa . biyografileri; devlet görevlilerinin elkabi; valiler, il meclisi üyeleri, devlet daireleri ve bu dairelerin yöneticileri, belediye başkanları ve belediye meclisi üyeleri; vilayete bağlı kaza ve nahiyeler ile bu kaza ve nahiyelerde bulunan askerî ve mülkî erkân; vilayette bulunan ordu birliklerinin durumu; arkeolojik kalıntılar ve tarihî eserler, türbeler ve bunların durumları hakkında genel bilgiler; resmî daire, okul, mescid, evliya kabirleri, tekke, kilise, köprü, kahve vb. yerlerin sayıları (cetveller halinde); vilayetin tarihî ve coğrafî konumu; akarsular, göller, madenler, maden suları, ormanlar, genel gelirler ve giderler, ticaret, dokumacılık, hayvancılık, ziraî durum bağ ve bahçeler; devlet dairelerinin bütçeleri, gelir ve giderleri (cetveller halinde); genel nüfus: müslüman, gayr-i müslim (vilayet merkezi ve bütün kazalar)...

Diyarbakır Salnâmeleri’nden okuyucunun rahat bir şekilde istifade edebilmesi için, hazırlanış safhasında takip edilen usul ve hareket noktası şu esaslardan meydana gelmiştir:

a) Geçmişte ve günümüzde sıkça kullanılan “Türkçe kelimeler”, günümüz aksânıyla yazılmıştır. Sözgelimi; edüp: edip, oldıği: olduğu, kangi: hangi, içün: için gibi...

b) Geçmişte ve günümüzde sıkça kullanılan “Arapça ve Farsça kelimeler”de yoğun bir transkripsiyon yapılmayarak, günümüzde kullanıldığı şekliyle yazılıp zorunlu uzatmalar belirtilmiştir. Örneğin, hey’et: heyet, ma'den: maden, pençşenbih: perşembe, yigirmi: yirmi vb.

c) Geçmişte kullanılan, günümüzde ise kullanımdan düşen kelimelerde tam transkribe uygulanmıştır. Mesela, ta'rîb, ma'âdin, Teşrîn-i Sânî, Nâfi‘a vb.

d) Salnamelerde mükerrer olan kronoloji, padişah isimleri, evliya kabirleri, geçmiş dönemlerle ilgili tarih ve coğrafya bilgileri gibi sene içinde değişiklik göstermeyen konulara yer verilmemiştir. Mümkün olduğu ölçülerde tekrardan kaçınılmıştır.

Diyarbakır Sâlnâmeleri'nin yayınlanmasının kültürümüz için büyük yararlar getireceği şüphesizdir. Burada, eserin basım-yayınının gerçekleşmesi konusundaki kararından dolayı Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Doç. Dr. Ahmet Bilgin Bey’e; trankrip-siyon konusunda gösterdiği ilmi ve titiz çalışmasından ötürü Osmanlı Arşivi Personeli Dr. Ahmet Zeki İzgöer’e, Redaksiyon konusundaki başarılı hizmetlerinden dolayı araştırmacı-yazar Sıbğatullah Kaya’ya; bölgedeki yer isimlerinin doğru okunuşu konusundaki değerli katkıları sebebiyle M. Zeki Bilgin Hocaefendi’ye ve yayımı üstlenen Sina Ajans’a takdir ve teşekkürlerimizi sunar, eserin faydalı olmasını dileriz.

Ömer Tellioğlu

Defa 13

Salnâme-i Diyarbekir

Sene Sene-i Hicriye 1308
[1890-1891]
Matbaa-i vilayet müdür ve muharriri izzetlü
Talat Efendi tarafından tertib olunmuştur.

Mukaddime

Saye-i maarif-vâye-i hazret-i hilâfet-penâhîde Diyarbekir vilayetinin malumat-ı tarihiye ve ahvâl-i umumiye-i mahal-liyesinin ilavesiyle on üçüncü defa olmak üzere işbu bin üç yüz sekiz sene-i Hicriyesine mahsus sâlnâmesi bi-tevfîk-ihî teâlâ tab‘ ve temsil olundu.

Takvim
Yortu Günlerinin Rumuzu

A Ermeni
L Latin
R Rum
K Katolik
Y Yahudi
.....

Ömer Tellioğlu

Diyarbakır Salnâmeleri - IV

Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi

Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayın No: 14
Salnâme-i Diyarbekir
Dördüncü cilt, 1286-1323 (1869-1905)
Osmanlı Devletî’nîn Kuruluşunun 700. Yılı Anısına

Yayın Yönetmeni
Ömer Tellioğlu

Yayın Kurulu
Ömer Tellioğlu
Dr. Ahmet Zeki İzgöer
Sıbğatullah Kaya

Hazırlayan
Dr. Ahmet Zeki İzgöer

Redaksiyon
Sıbğatullah KAYA

Tashih
Ali Kaya

Ofset Hazırlık - Film Çıkış
Sina Ltd. Şti.

Baskı
Acar Matbaası

İstanbul 1999