Amanca me jı wergerandın û belavkırına vê pırtûka hêja eve ku, em vê pırtûka nemıra kılasîkî jı xwendevanên welatê mera bı dın karkırın û bı wan bı dın naskırın. Em bawer dı kın ku ev wergerandın û belavkırına me,. dê hem jı zêdebûna zanîyarîya xwendevananra, hem jî jı dewlemendbûna pırtûkxana welatê mera bı be xızmetekî. Eger ev bawerîya me bı cîh bê em dê xwe gelek bextewer bı hesıbînın.
Jı bıl vî, jıbo ku wergerandına vê pırtûka nemır bı herfên Latînî û bı zarê Tırkî jı mera bû nesîb, em gelek kêfxweşın. Bu kitabı çevirmekte ve yayınlamaktaki amacımız, bu ölmez klasik eseri ülkemizin okuyucularına kazandırmak ve tanıtmaktır. Bu kitabı çevirip yayınlamakla, hem okuyucuların kültürünün artmasına, hem de ülkemizin kitaplığının zenginleşmesine hizmet ettiğimize inanıyoruz. Bu inancımız gerçekleşirse kendimizi mutlu sayacağız.
Ayrıca bu ölmez eseri Latin harflerine ve Türkçeye çevirmek bize nasibolduğu için çok sevinçliyiz.
20/10/1968 M. Emin Bozarslan
PÊŞGOTIN
Mem û Zîn dı nava pırtûkên bêjeyîyên dınyayê ên nemırda lı qora pêşîn cîh gırtîye. Ev pırtûka gewre bı babetê xwe hevtayê Romeo û Jûlyet'a Şekspîr û Leyla û Mecnûn'a Fızûlî'ye.
Hem bı babetê xwe, hem jî bı fesahet û rûmeta xwe ya bêjeyî ev pırtûk dılê her xwendevanî bı alî xweda dı kêşe û hêjayîya xwe bı her kesî dıde qebûlkırın.
Xasma lı Rohelatê welatê me dı nava gelên xelkêda ev pırtûk pır û pır hatîye naskırm. Bı wî qasî ku gelek mırovên nexwendî jî lı gorî xwe hınek perçên wê jıber dıkın û carna ku mınasebet tê, jı dev dı xwînın.
Lê mıxabın ku xwendevanên welatê me, ên ku bı zarê Kurdî û Tırkî dı peyîvın tev, jı xwendına vê pırtûka hêja heta nuha bê par mane. Lewra pırtûk bı herfên Erebî hatîye nıvîsîn û bı zarê Tırkî ne hatîye wergerandın. Jı ber vî, tenê kesên ku bı zarê Kurdî û herfên Erebî tev dı Zanın, dıkarın wê bıxwînın. Eşkeraye ku hejmara vana jî pır û pır hendıke.
Jıbo vê îhtîyaca han me Mem û Zîn'ê hem wer gerand bı herfên Latnî hem jî wer gerand bı zarê Tırkî. Bı vî awayî fersenda xwendına wê, jı xwendevanên ku bı zarê Kurdî û Tırkî dı peyîvın tevra çê dı be.
Jıbo ku mıqayesekırına eslê wê û wergerînıka wêya bı zarê Tırkî jı xwendevananra hêsan be, me rûpelên Kurdî û Tırkî lı hember hevdû, rupelên Kurdî lı alı çepê, ên Tırkî jî lı alî rastê danî. Dı her rûpelekîda bı qasê hevdû ferd hatın rêzkırm.
Jı ber ku ev pırtûk dı dawîya sedsala XVII'anda hatîye nıvîsîn, wek pırtûkên hevdemêd wê gışt, dı wêda jî gelek pırsên Erebî û Farısî hene. Tabî dı wergerînıka Tırkî' da me van pırsan jî wek ên Kurdî wer gerand. Lê dı eslê pırtûkêda me van pırsan ne guhart û lı ser halêd wan nıvîsî. Jı ber ku her kes bı mana vana nı zane, me dı dawîya pırtûkêda ferhengekî jı van pırsanra çê kır û mana, wan dı wê ferhengêda bı zarê Kurdî û Tırkî tev nıvîsî.
Çîroka Mem û Zîn'ê bı navê «Memê Alan» dı nava xelkê Kurdda gelek belavbûyîye û gelek kevne. Ev çîrok jı berî Mîladêve dı nava xelkêda tê gotın û bûye destanekî mîtolojîk.
Hozanê mezın Ehmedê Xanî jî jı çîroka «Memê Alan» îlhama xwe gırtîye û bı wê îlhamê wê çırokê lı gorî jî'na dema xwe xıstîye kırasekî mışexxes, bı awakî hevdemî û modern nıvîsîye. Bı vê yekê hem çîrokê jı wındabûnê rızgar kırîye, hem jî jı bêjeyê Kurdrra eserekî nemır dîyarî kırîye.
Xanî dı vê pırtûkêda lı dora evîna Mem û Zînê, jîna dema xwe û wezîyeta wêya komelî, zanîyarî û îdarî jî bı hunermendyekî xurt teswîr kırîye û anîye ber çavan. Başîyê, rastîyê, bê, gunehîyê, jarîyê û bındestîyê dı şexsê Memê û Zînê da cıvandîye û nîşandaye. Xırabîyê, şalûzîyê, fesadî û durûtîyê jî dı Şexsê Bekır’da kırîye qalıkekî mışexxes û lı ber çavan ra xıstîye.
Jı bıl vana zîhnîyeta ku wê demê lı ser karbıdestên dewletê û çerxa îdarî û sîyasî hakımbûye jî bı terzekî hostayî daye fêmkırın; vê zîhnîyeta paşdamayî, sîtemkar, çewt û kufıkî helanîye û lı erdê xıstîye; tevger û zîhnîyeta karbıdestan, xasma rabûn û rûnıştına wan bı gotınên kesên dılreş, kîndar, mefaperest û şalûz anîye rastê, teqbîh kırîye û adeta lı dıjê vê sazûmana rızî û sîtemkar ra bûye.
Mem û Zîn berî nuha sê caran hatîye çapkırın: 1 — Sala 1919'wan lı Stenbol'ê, bı herfên Erebî. 2 — Sala 1958'an lı Şam'ê bı herfên Erebî. 3 — Sala 1962'wan lı Moskowa'yê herfên Latînî. Jı bıl vî, gıştê pırtûkê bı zarê Rusî û çend pışkên wê jî bı zarê Elmanî hatîye wergerandın. Hema hema dı hemî ansîklopedîyên dınyayêda qala wê nıvîsarê wê tê kırın. Lı welatê me navê wê û jînenîgarîya nıvîsarê wê bı kurtî dı Ansîklopedîya îslam, fasîkula. 68'an, rûpela 1113'anda derbaz dı be.
Amanca me jı wergerandın û belavkırına vê pırtûka hêja eve ku, em vê pırtûka nemıra kılasîkî jı xwendevanên welatê mera bı dın karkırın û bı wan bı dın naskırın. Em bawer dı kın ku ev wergerandın û belavkırına me,. dê hem jı zêdebûna zanîyarîya xwendevananra, hem jî jı dewlemendbûna pırtûkxana welatê mera bı be xızmetekî. Eger ev bawerîya me bı cîh bê em dê xwe gelek bextewer bı hesıbînın.
Jı bıl vî, jıbo ku wergerandına vê pırtûka nemır bı herfên Latînî û bı zarê Tırkî jı mera bû nesîb, em gelek kêfxweşın.
20/10/1968 M. Emîn Bozarslan
ÖNSÖZ
Mem û Zîn dünyanın ölmez edebî eserleri arasmda ön safta yer almıştır. Bu dev eser konusuyla Şekspir'in Romeo ve Julyet'inin, Fuzulî'nin Leyla ile Mecnun'unun bir dengidir.
Gerek konusu ve gerekse edebî değeriyle bu eser, her okuyucunun gönlünü kendine çekmekte, değerini herkese kabul ettirmektedir.
Özellikle ülkemizin Doğu bölgesinde bu kitap halk arasında hayli tanınmıştır. O kadar ki birçok okumamış kimseler dahi kendilerine göre kitabın bazı pasajlarını ezberler ve ara sıra münasebet gelince ezbere okumaktadırlar.
Ne yazık ki ülkemizin Kürtçe ve Türkçe konuşan okuyucuları bugüne kadar bu değerli eseri okumaktan yoksun kalmışlardır. Çünkü eser Arap harfleriyle yazılmış, Türkçe'ye de çevirilmemiştir. Bunun için, hem Kürtçe'yi, hem de Arap harfleriyle okumayı bilen kimseler ancak okuyabilmektedirler. Bunların sayısının çok az olduğu aşikârdır. İşte bu ihtiyacı karşılamak için Mem û Zîn'i hem Latin harflerine, hem de Türkçe'ye çevirdik. Böylece Kürtçe de konuşan, Türkçe de konuşan okuyucular için bu kitabı okuma fırsatı doğmaktadır.
Orijinaliyle Türkçe çevirisinin karşılaştırılmasını kolaylaştırmak için Kürtçe ve Türkçe sayfaları karşılıklı, Kürtçe sayfaları sol, Türkçe sayfaları da sağ tarafa koyduk. Ayrıca her sayfa da aynı miktarda, mısra mısra dizildi.
Bu eser XVII. yüzyılın sonlarında yazıldığı için, çağdaşı olan diğer bütün eserler gibi onda da birçok Arapça ve Farsça kelime vardır. Tabii Türkçe çevirisinde bu kelimeleri de Kürtçe kelimeler ve cümleler gibi aynen çevirdik. Fakat kitabın orijinalindeki bu yabancı kelimeleri değiştirmedik, olduğu gibi yazdık. Ancak herkes bunların anlamını bilmemektedir. Bunun için kitabın sonuna bir sözlük ekledik ve bu kelimelerin açıklamasını o sözlükte Kürtçe ve Türkçe olarak yazdık.
Mem û Zin'in hikâyesi «Mem'e Alan» adıyla Kürt halkı arasında hayli yaygın ve eskidir. Bu hikâye Milâttan önceden bu yana halk arasında söylenen ve mitolojik bir nitelik kazanan bir destandır.
Büyük Ozan Ahmed-i Hânî de «Memê Alan» destanından ilham alarak o hikâyeyi kendi çağının yaşantısına göre somut bir kalıba dökmüş, çağdaş ve modern bir üslûpla yazmıştır. Bu suretle hem destanı kaybolmaktan kurtarmış, hem de Kürt edebiyatına ölmez bir eser armağan etmiştir.
Hâni bu eserde Memo ve Zin'in aşkı etrafında çağının yaşantısını, o zamanın sosyal, kültürel ve idari durumunu da güçlü bir meharetle tasvir etmiş gözler önüne sermiştir. İyiliği, doğruluğu, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Memo ve Zin'in şahsında toplayarak; kötülüğü, dal- kavukluğu, fitneciliği ve ikiyüzlülüğü de Bekir'de somutlaştırarak gözler önüne sermiştir.
Bundan başka o çağda yöneticilere, devletin siyasi ve idari çarkına hâkim olan anlayışı usta bir üslûpla anlatmış; bu geri, zalim, çarpık ve küflü anlayışı yerden yere vurmuş; yöneticilerin davranış ve anlayışını, özellikle onların kötü niyetli, kinci, çıkarcı ve dalkavuk kimselerin sözüyle oturup kalkmalarını ortaya koyarak kötülemiş, bu çürük ve haksız düzene karşı âdeta isyan etmiştir.
Mem û Zîn bundan önce üç defa basılmıştır: 1 — 1919 yılında İstanbul'da Arap harfleriyle. 2 — 1958 yılında Şam'da Arap harfleriyle. 3 — 1962 yılında Moskova'da Lâtin harfleriyle. Bundan başka kitabın tamamı Rusça'ya, bazı bölümleri de Almanca'ya çevirilmiştir. Hemen hemen bütün dünya Ansiklopedilerinde kitaptan ve yazarından bahsedilmektedir. Ülkemizde İslam Ansiklopedisi'nin 68. fasikül 1113. sayfasında kitabın adı ve yazarının biyografisi kısaca geçmektedir.
Bu kitabı çevirmekte ve yayınlamaktaki amacımız, bu ölmez klasik eseri ülkemizin okuyucularına kazandırmak ve tanıtmaktır. Bu kitabı çevirip yayınlamakla, hem okuyucuların kültürünün artmasına, hem de ülkemizin kitaplığının zenginleşmesine hizmet ettiğimize inanıyoruz. Bu inancımız gerçekleşirse kendimizi mutlu sayacağız. Ayrıca bu ölmez eseri Latin harflerine ve Türkçeye çevirmek bize nasibolduğu için çok sevinçliyiz.
20/10/1968 M. Emin Bozarslan
Ehmedê Xanî
Mem û Zîn
Türkçesi : M. E. Bozarslan
Büyük ozanlar dizisi 1
Hilal matbaacılık koll. şti.
Gün yayınları Başmusahip sokak, Tan ap. no. 6 İstanbul
Tel.: 22 90 78
Jînenîgarıya Xanî
Ehmedê Xanî sala 1651’ê lı hêla Hekkarî'yê lı gundê Xan'ê hatîye dınê. Dı demekî kurtta bı zanîn û zanîyarîya xwe nav û deng daye, di vê rastêda gelek pêşda çuye. Dı 14 salîya xweda ketîye jîna nvîsarîyê.
Xanî jı bêjeyê Kurdî'ra xızmetekî pır hêja kırîye û defınkırın. Lê mıxabın ku tarîxa wefata wî ne kıfşe. Meqbera wî lı Bayezîda Rohelat zîyaretgaha xelkêye.
Xanî jı bêjeyê Kurdîra xızmetekî pır hêja kırîye û gelek şê'r û eserên qedırbılınd dîyarî kırîye. Şaheserê eserêd wî Mem û Zîn'e. Hozan vê pırtûkê sala 1695’an temam kırîye. Der heqê destpêkırına wêda tu wesîqe tunın. Tê gotın ku sala 1690’î dest bı nwîsîna wê kırîye Nûbara biçûkan jî pıtûkekî wîyê hêjaye. Ev putûk Ferhenga erebî-kurdîye, ew jî wek Mem û Zîn'ê tev menzûme. Dı serê her pışkekî weda jî şîretekî der heqê mefa xwendınê, xebatê, rastîyê û karên weha yên komelîda nıvîsîye. Tarîxa nıvîsîna Nûbara biçûkan 1684’e.
Jı bıl vana Eqîda îmanê jî bı nezım nıvîsîye. Ev û Nûbara biçûkan bı hevdûra çend caran lı Sten-bol'ê hatıne çapkırın.
Xanî dı dema xweda gelekî pêşdakarbûye; çawa ku jı Mem û Zîn'ê jî tê fêmkırın lı dıjê neheqî-yê, sîtemê, şûndakarîyê û sazûmana feodal cephe gırtîye, dı vê rêda pır tîkoşîn kırîye; alîkarîya rebenan, xızanan, bındestan û bersîteman kırîye. Wek hınek zanayên hevdemêd xwe jı karbıdestanra û sîtemkaranra şalûzî ne kırîye, lı dû mefayê ne bezîye. Kurta gotınê: Tım û tım lı alî xelkêbûye. Mesela dı pêşgotma Nûbara bıçûkan'da gotîye ku:
«Man ev nıvîsî ne jıbo sahıb rewacan Belkî jıbo bıçûkêd Kurmancan»
Jı vî jî bı eşkerayî tê zanîn ku xızmeta wî jı kesên xwedî rewac û xwedî meqamra, jı hendıkên bextewerra ne bûye; jı pıranîya xelkêra, jı zarûkên xelkêra xızmet û xebat kırîye.
Hozanê mezın dı fıkra xweda serbestbûye, bawerîyêd xwe bı wêrîn gotîye û nıvîsîye, dı vê yekêda jı tu tıştekî fıkar ne kırîye û jı gotın û nıvîsîna rastîyê qet û qet paşda ne maye.
Xanî lı dû moda wê demê ya arîstoqratîk ne çûye û wek zanayên dın pırtûkên xwe bı zarê Erebî û Farısî ne nıvîsîye. Eserên xwe gışt bı zarê xelkê, bı zarê xweyê dê, bı zarê Kurdî nıvîsîye û bûye yek jı pêşrewên bêjeyê Kurdî.
Hozanê nemır, dı meydana bêjeda çawa hunermendbûye, dı meydana felsefê û zanîyarîyêda jî wısa dı pêpılûkekî bılınddabûye. Dı vê yekêda jı zanayên Rohelatî hevtayê Fîrdewsî, Sadî, Fızûlî û yên wek wanbûye. Çawa ku jı pırtûka wî jî tê fêmkırın xwedîyê felsefekî pır kûr û zanîyarîyekî pır ferebûye.
Jı bal zarê xweyê dê Kurdî, bı zarê Tırkî, Erebî û Farısî jî baş dı zanıbûye.
Gelek mıxabın ku der heqê jîna wîda zanînekî bı sapartek û wesîqe dı destê meda tunne. Lê ev yek tesellî dı de me ku, eserêd wî navê wî xıstıne nava qora mırovên nemır û wî tımzındî kırıne.
Hânî'nin biyografisi
Ahmed-i Hâni 1651 yılında Hakkari bölgesinin Hân köyünde dünyaya gelmiştir. Kısa bir sürede ilim ve kültürde ün salmış, bu alanda hayli ilerlemiştir, 14 yaşlarındayken yazarlık hayatına atılmıştır.
Hânî Doğubayezit'de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. Fakat yazık ki vefat tarihi belli değildir. Türbesi Doğubayezit'te halkın ziyaretgahıdır.
Hânî Kürt edebiyatına çok değerli hizmetler yapmış, birçok nefis şiir ve eser armağan etmiştir. Eserlerinin şaheseri Mem û Zîn'dir. Ozan bu kitabı 1695 yılında tamamlamıştır. Hangi tarihte bu eseri yazmaya başladığı hakkında hiçbir belge yoktur. 1690 yılında başladığı slöylenmektedir.
Nûbara biçûkan (Küçüklerin Turfandası) da değerli bir eseridir. Bu kitap Arapça - Kürtçe sözlüktür, o da Mem û Zîn gibi manzumdur. Her bölümünün başında da okuma, çalışma, doğruluk ve bunlara benzer sosyal konular hakkında bir öğüt yazmıştır. Bu eserin yazılış tarihi 1684'tür.
Bunlardan başka Eqîda îmanê (İnanç yolu) adlı küçük ve manzum bir eser yazmıştır. Bu eser Nûbara biçûkan 'la birlikte İstanbul'da birkaç defa basılmıştır.
Hâni, çağında çok ileri görüşlüydü; Mem û Zîn'den de anlaşılacağı gibi haksızlığa, zulme, gericiliğe, feodal düzene karşı cephe almış, bu yolda hayli mücadele etmiştir; zavallıların, yoksulların, çaresizlerin ve haksızlığa uğrayanların yardımcısı olmuştur. Çağdaşı olan bazı bil- ginler gibi yöneticilere ve zalimlere dalkavukluk etmemiş, çıkar peşinde koşmamıştır. Kısacası: her zaman halktan yana olmuştur. Örneğin, Nûbara biçûkan'ın önsözünde şöyle demiştir:
«Ben bunu revaçtakiler için değil, Kürt çocukları için yazdım »
Bundan da açıkça anlaşılıyor ki revaçtakiler ve makam sahipleri için mutlu azınlık için çalışmamış; halk çoğunluğu için, halk çocukları için çalışmış ve hizmet etmiştir.
Büyük Ozan düşüncesinde özgürdü, inandığını cesaretle anlatmış ve yazmış, bu hususta hiçbir şeyden endişe etmemiş, doğruyu söylemekten ve yazmaktan hiç ama hiç geri durmamıştır.
Hânî o çağın aristokratik modasına uymamış ve diğer bilginler gibi eserlerini Arapça ve Frasça yazmamıştır. Eserlerinin hepsini halk diliyle, kendi ana diliyle, Kürtçe olarak yazmış ve Kürt edebiyatının öncülerinden biri olmuştur.
Ölümsüz Ozan, edebiyat alanında nasıl mahir idiyse, felsefe ve kültür alanında da öylece yüksek bir mevkideydi. Bu hususta Doğulu bilginlerden Firdevsi'nin, Sadi'nin, ve benzerlerinin dengiydi. Eserinden de anlaşılacağı gibi derin bir felsefeye ve geniş bir kültüre sahipti.
Ana dili Kürtçe'den başka Türkçe'yi, Arapça'yı ve Farsça'yı da iyi bilirdi.
Ne yazık ki hayatı hakkında elimizde, belgelere dayanan bir bilgi yoktur. Fakat şurası bize teselli veriyor ki eserleri adını ölmez insanların safına katmış ve onu ebedileştirmiştir.
